Rahmi Tuna

Doğru ya da yanlış, çeşitli zamanlarda gençlerimizin thamade ve thamadelik konularını aralarında yazılı ve sözlü olarak tartıştıklarına tanık olmaktayız. Konularımızın sansür getirilmeden tartışılmasından yana olduğumu her zaman açıkça söyledim. Tabulaştırmakla ya da oluştuğu varsayılan tabulara sığınmakla kültürümüze ve kimliğimize kişilik
kazandırmayacağımızda bir gerçektir.

Bu anlamda bu yöndeki tartışmaların yapılmış olmasını da yararlı, hatta zorunlu buluyorum. Ne var ki kavramı her yönüyle anlamadan önce, kavramı öğrenmeden önce lehte ya da aleyhte olsa da tartışmaya açmak kanımca bazı sakıncaları beraberinde zorunlu olarak getirecektir.

Bu düşünce ile bu yazıda, daha geniş olarak yapmakta olduğum bir çalışmadan kısa alıntılar yaparak thamade kavramına bir açıklık getirmek istiyorum.

Öncelikle şu deyimlere beraberce göz atmakta yarar vardır.

Çünkü bu deyimlerin tamamı ve bunlara benzeyen başka birçok deyim yönetimle, yönetmekle, yöneticiyi görevlendirmekle ya da sevmekle ilişkilendirilebilir ve thamade kavramıyla yakından ilgilidir. Deyimleri uzun uzadıya açıklamadan örnek olsun diye sıralayıp geçeceğim.

NEXIJ: Genellikle saygın kişiliği olan daha yaşlı kimse.
VINAFE: Çıkan bir sorunu, bir problemi çözmek için yapılan toplantı ve alınan prensip kararları (Bunlar xabze kuralları değildir. Karıştırmamak gerekir).
VINEFEJ: Çıkan herhangi bir sorun, bir konu ya da olayın çözümünü üstlenen, Vinafe yapabilen kişi ya da kişiler (kurul).
KENGEŞ: Akıl, bilgi ve deneyim danışma.
KENGEŞEUĞ: Danışılacak, düşünmeye götürecek bilge kişi.
XEXİN: Eylem olarak seçme fiili.
XEXİNIĞE: Seçme eyleminin sürekli duruma getirilmesi.
XEXE: Seçilen (burada genellikle aday tek ya da az sayıdadır).
XADZE: Birçok aday arasından seçme.
thamade
THAMADAĞE
HABLE thamade
KOAJE thamade
XEĞEUG thamade
JİLE thamade
XEUK thamade
thamade KODZE.

Açıklamaya geçmeden önce, okuyucudan bir konuda özür diliyorum. Konuyu uzatmamak için farklı dil guruplarındaki kavramları ele almadım. Nitekim yaptığım çalışmada da ağırlıklı olarak Kabardeyce’yi aldım. Çünkü, o dille yetiştim. Kavramları genel olarak bu dille öğrendim. Bu dile aşinalığım var.

Adigece olarak sıraladığımız bu kavramlar, basitte olsa toplum niteliğini kazanmış olan topluluklardan başlayarak ulusal devlete, hatta imparatorluklara kadar her çeşit toplumda kendi dillerine özgü olarak
vardır, olmakta zorundadır. Örneğin: Şef-Reis, Han, Kral, İmparator, Bilge, delege, yönetici, seçilmiş ya da seçilmemiş Lider vb. kavramlar bunlardan
bazılarıdır. O halde konuya şöyle başlamak gerekiyor.

Thamade kimdir?
Thamadeğe- thamadelik nedir?

Thamade kimler olabilir?
Thamade nasıl olunur?
Thamade olmanın koşulları nelerdir?

Thamade seçilmeden olunabilir mi?
Thamade’nin görevleri ve sorumlulukları nelerdir?

Thamade kimlere karşı sorumludur?
Thamadelik süreye ve göreve bağlı mıdır?

Sürekli thamadelik var mıdır?

Thamade Çeşitleri

Bu soruların çokluğu okuyucuyu sıkabilir. Hatta gereksiz olarak da değerlendirilebilir. Bunu da saygıyla karşılamak gerek. Ne var ki tarih boyunca xabze TOPLUMU olmakla gurur duyduğumuz ADİGE TOPLUMU bu kavramların hepsini ayrıntılı bir biçimde kurallara bağlamıştır. Doğrusunu isterseniz xabze dediğimizde bütün bu kuralların toplamından başka bir şey değildir. Benim inancıma göre KÜLTÜRÜMÜZÜ- GEÇMİŞİMİZİ, GEÇMİŞTEKİ TOPLUMSAL YAPIMIZI ANLAYABİLMEK İÇİN SABIRLI, HAZIMLI, SOĞUKKANLI OLARAK ÖĞRENMEYE ÖNEM
VERMELİYİZ. KOLAYCILIĞA KAÇMAK BİZİ HİÇBİR KONUDA AMMA HİÇBİR KONUDA KURTARMAYACAKTIR.

Thamade Kimdir?

Thamade, kendisine verilecek görev ya da görevlerin gerektireceği özellikleri taşımak koşuluyla, toplum ya da topluluk ya da onların temsilcileri tarafından, belirli bir görevi yerine getirmek üzere, görevlendirilen, belirli bir misyon ve statüyü belirli süreyle taşımak üzere
seçilen kimseye denir. Bu anlamda thamade, belirli bir görevi yerine getirmek üzere, belirli bir misyon ve statü ile seçilerek görevlendirilmiş kişi anlamında tanımlanmalıdır. Nitekim ADİGE xabze’ ye göre de böyledir. Burada çok önemli bir noktaya değinmek zorundayız. thamade ile NEXIJ belirli görevde, zamanda ve kişide örtüşebilir. Ancak thamade hiçbir zaman Nexij değildir. Nexij’de thamade değildir. Bu iki kavramı kesinlikle birbiriyle karıştırmamak gerekir. Bu şekilde seçilmiş ya da
atanmış olan thamade, üzerine almış olduğu görevi tam yetkili olarak yerine getirmek zorundadır. Burada kendisini seçen ya da görevlendiren kişiler ya da kurullara karşı tam bir sorumluluk altında olduğunu düşünerek, tam yetki ile görevini yerine getirir, misyonunu tamamlar. Görevin sınırları içerisinde hiçbir yetki kısıtlaması yoktur.

Yine önemle durulması gereken bir konuda, yaşlılıkla thamade ‘nin özdeşleştirilmesi olayıdır.

Bilindiği üzere ADİGE kültürü hiçbir zaman yazılı olarak toplanmamış, yazılı biçime getirilmemiştir. Tersine sözlü ve uygulamalı olarak kuşaktan kuşağa süre gelmiştir. Bu durumda yaşın ilerlemesine paralel olarak bilgi ve deneyimin artmasına, birikmesine neden olmuştur. Bir yabancı yazarın dediği gibi Adige thamadeleri kendilerini propaganda ile ya da para ile
kanıtlamamışlar, pratikte gerçekleştirdikleri eylemlerle bu unvana hak kazanmışlardır. Bunun içindir ki, yaşla thamadelik çoğu kez örtüşmüştür. Ancak temel kural bu iki kavramın ayrı olduğudur. Nitekim belirli thamadeler için yaş hiçbir şekilde aranmamıştır.

Thamadeğe- thamadelik

Adige xabze toplumunda thamadelik hem kavram olarak, hem de kurumsal olarak oluşmuş ve toplumsal düzenimizde bir statü olarak yerini almıştır. Ayrıca bu kavramın toplumsal yapıda yer alması öyle yakın bir zamanda olmamıştır. Daha avcılık ve toplayıcılık dönemlerinde, görevin başarılması ve paylaşımın adil ve eşit olması için eşitler arasında thamade seçilmeye ve görevlendirilmeye başlanmıştır. Geçen uzun tarihsel süreç içerisinde thamadelik kavramı gelişerek daha çok toplumda saygı kazanarak bir kurum biçimine dönüşmüştür.

Bugün Tahamde’lik denilince thamade’nin yetkilerini, özelliklerini, kimlerin thamade olabileceğini, sorumluluklarını, görevlendiriliş biçimini, süresini,
thamadeliğin bitmesi ve bitirilmesini en ayrıntılı ve açık şekilde anlayabiliyoruz. Onun için Adige xabzesine göre THAMADAĞE ya da thamadelik thamadeden ayrı olarak ve soyut olarak toplumsal ve kuramsal bir olgu şeklinde ulusumuzda vardır. Toplumumuz devam ettikçe de var olmaya devam edecektir.

Kimler thamade olabilir?

Kural olarak, görevin gerektirdiği nitelikleri taşıyan ya da taşıyabilen herkes thamade olarak seçilebilir ya da görevlendirilebilir. Ancak burada bazı konuların daha açık olarak açıklanması gerekir kanısındayım.
Her şeyden önce thamade olabilmek için:
1) Akıl ve anlayış sahibi olmalıdır.

2) Fiziksel ve zihinsel engeli bulunmamalıdır.

3) Üzerine almış olduğu görevin bilincinde ve bilgisinde olmalıdır.
4) Kişisel olarak yeterli deneyim birikimine sahip olmalıdır.
5) Üzerine almış olduğu görevi (thamadelik görevini) başarabilecek kadar yetenekli olmalıdır.
6) Duygu ve düşüncelerini ifade edebilme ve ikna edebilme yeteneğine sahip olmalıdır.
7) Suçlu ve toplumsal yaşama ters düşen bir aileden gelmemelidir.
8) Kendisi toplumun gözünde davranışları ve sözleri ile güvenilir ve inanılır bir kimse olmalıdır.

Bunların dışında konuk olmaması, Adige olması gibi ayrıntılı özelliklerde vardır.

Adige xabze kesin olarak bu özellikleri ararken geç zamanlarda özellikle bazı Adige guruplarında feodalitenin gelişmesi, sınıfsal konumun güçlenmesi sonucu, thamade seçilenler genellikle asil olarak adlandırılan aile ve kişilerden tercih edilmiştir. Hatta daha kötüsü sanki thamadelik genetik olarak geliyormuş gibi bir anlayışın yerleşmesi de söz konusu olmuştur.

Adige xabzenin zamanla Verk xabze olarak anılmaya başlaması ne kadar yanlış olmuşsa, thamade ve thamadeliğin de bu şekilde anlaşılma ve uygulanması o derece yanlış olmuştur. Ne var ki her iki olguda toplumumuzda bir gerçeklik olarak yaşanmıştır, var olmuştur. Kanımca sağlam bir toplum kurmak istiyorsak, klasik anlamda Adige xabzenin anlayışına kesinlikle dönmemiz gerekmektedir. Kaldı ki günümüzde bu anlayış önemli ölçüde hem Kafkasya’da hem de diasporada değişmiştir.

Nasıl Thamade Olunur?

Yukarında belirttiğimiz gibi, temel kural, thamadenin seçilmesi ya da görevlendirilmesidir. Bu seçimlere ilk dönemde topluluğun hemen her bireyi katılmıştır. Hatta Kabardey tarihinde belirtildiği üzere ayakkabı giyen herkes bu seçimlere ve xabze yapan toplantılara katılmıştır. Ancak toplulukların gelişmesi ve sayısal olarak çoğalması gibi olguların ortaya çıkmasıyla halkın tümünün katılımı yavaş yavaş delegelerin katılımıma dönüşmüştür. Nitekim aşağıda göreceğimiz thamade çeşitleri bu açıdan sınıflandırılmıştır.

thamade olabilmek için her şeyden önce kişisel olarak yukarıda saydığımız özellikleri taşımak gerekir. Bu özellikleri taşımayan kimse ailesi ve kendisi kim olursa olsun thamade olarak seçilemez ve görevlendirilemez. Bunun dışında thamade seçilmesini gerektiren sorunun ya da olayın doğmuş olması gerekir. Elbette, sonuçta da seçilmesi ya da atanması gerekir. Bunların dışında belirli thamadelikler için zaman içerisinde Çarlık ya da Osmanlı halifesinden onay alındığı olaylarda olmuştur. Özellikle PŞI olunması durumlarında bu karşımıza çıktığı gibi, daha alt guruplardan thamade olabilmek için PŞI’nın onayı gerekmiştir.Bunların ayrıntısına böyle bir yazıda girmenin olanağı yoktur. Umarım kitap çıktığı zaman bu yazıda belirtilen konuları ilgilenen okuyucu bütün ayrıntıları ile öğrenme olanağı bulacaktır.

Seçilmeden Thamade Olunur mu?

Yukarıda temel kuralın seçim ya da görevlendirme olduğunu, thamadeliğin bir aileye ya da kişiye yaşam boyu verilmediğini belirtmiştim. Ancak toplum yaşamında bunun istisnalarını sıkça görmek her zaman olagelmiştir. Buna karşın, bu şekildeki thamadelik istisna olarak kalmıştır. Bunlara ilişkin birkaç örnek vermek gerekirse:
1) Thamade olarak seçilmediği

halde thamadenin ya da toplumun verdiği
görevleri çok iyi ve sürekli olarak yerine getirerek thamadelik özelliğini kişiliğinde toplayan kimseler, seçilmediği halde toplum gözünde thamade statüsünde algılanmıştır.
2) Savaşlarda, bireysel kahramanlıklarda bu durum söz konusu olmuştur.
3) Toplumda bilge insanlar çıkmıştır. Bunlar, olay çıktıkça ya da sorun oldukça kendilerine danışılan, seçilmedikleri ya da görevlendirilmedikleri halde,
doğal olarak sürekli thamade statüsünde kabul edilmişlerdir.
4) Son zamanlarda seçimsiz olarak PŞI’lar tarafından bir çeşit atama biçiminde bazı kişilere thamade görevi verilmiştir.
5) Bunların yanında Pşıların thamadeliği de zaman zaman söz konusu olmuştur.

Thamadenin Görev ve Sorumlulukları

thamade olayına hizmet açısından bakıldığı zaman hiçte özenilecek bir statü değildir. Nedenlerini sıralayacak olursak;
1) Öncelikle taşıması gereken özellikler ve yetenekleri seçildikten sonra da görevi sona erinceye kadar taşımaya devam etmek zorundadır.
2) Yemek yiyişinden giyimine, adım atışından konuşmasına,          oturmasından kalkışına kadar her türlü davranışına azami derecede dikkat etmek zorundadır.
3) Beraberinde olan kişilerin maddi -manevi görevi süresince gereksinimlerini karşılamak ve onları korumak zorundadır.
4) Davranışları ile görevini tam olarak yerine getirmek, ayrıca insani ilişkilerinde beraberindekileri inandırmak ve doyurmak durumundadır. Yerine göre hoşgörü sahibi, yerine göre ciddi bir gözlemci, yerine göre
yargılama erkini kullanarak ceza verebilen, her koşulda xabze kurallarını çok iyi bilip uygulayan bir kişilikte ve yapıda olması zorunluluğu vardır.
5) Bütün bu görevleri yerine getirirken thamade alçakgönüllü ancak hareket ve davranışları ile saygınlığı yaratabilen bir yapıda olmak durumundadır.

Thamade, kendisini seçen ya da görevlendiren kişilerin ya da kurulların istek ve direktiflerini yerine getirmekle yükümlüdür. Görevi bitirdiğini geleneklere uygun olarak teslim edinceye kadar da onlara karşı sorumludur. Doğaldır ki, thamadenin bu sorumluluğu yalnız onlara karşı değil görevde bulunduğu sürece ilgili olan herkese karşı devam eder. Bu sorumluluğa karşılık, thamade görevi boyunca tam yetkilidir. Çok ciddi olaylar çıkmadıkça azledilemez. Şikayetçi olan şikayetini thamadeyi seçen ya da görevlendiren kurula bildirir. Görevi bittiğinde bu şikayet yerinde görüşürse thamadenin yargılanması durumu vardır.

Thamade Neden Seçilir? Sorunlara Bağlı Olarak Thamade Sınıflaması

Toplumumuzun geçmişine baktığımız zaman açıkça görebileceğimiz gibi Adige toplumu kendilerini xabze denilen kurallarla ve seçilmiş ya da görevlendirilmiş ya da doğal olarak bu statüyü taşıma hakkını kazanmış olan thamadeler aracılığıyla yönetilmiştir. Bunun tersini tezlerin tarihi gerçeklerle ilgisi yoktur, olamaz. Durum böyle olunca, her toplumda olduğu gibi Adige toplumunda da gerektikçe, gereksinim duyuldukça kural
konulmuş, bu kuralları uygulayarak toplumu yönetecek ya da oluşan sorunları çözecek olan kişi ve kişileri de seçmiş ya da görevlendirmiştir.

Bu genel kurala bağlı olarak sorunları ve thamadelikleri şu ana başlıklarda sınıflandırabiliriz;

1) Yönetim ile ilgili sorun ve thamadelikler
a) Savaşla ilgili olarak seçilen thamadeler.
b) xabze yapımı ve yorumu ile ilgili olarak    seçilen thamadeler.
c) Yönetmekle (Yürütme) ilgili olarak seçilen thamadeler.
d) Yargılama için seçilen thamadeler.
e) Diplomasi için seçilen thamadeler.
f) Barış toplantıları için seçilen thamadeler.

2) Sosyal yaşamın düzenlenmesi için
a) Her türlü düğün yönetimi için seçilen thamadeler.
b) Gelin getirme (nisaşe) için seçilen thamadeler.
c) Cenaze töreni için seçilen thamadeler.
d) Sofra yönetimi için seçilen thamadeler.
e) Yolculuk için seçilen thamadeler.
f) Konuğun ağırlanması için seçilen thamadeler.
g) Her türlü yardım ve imece toplantıları için seçilen thamadeler.

3) Sorunun lokal olup  olmamasına göre ya da sorunun gerektirdiği hiyerarşi  gereği thamadeler ve thamadelik
a) Hable thamade – mahalle thamadesi
b) Koaje thamade – Köy thamadesi
c) Xeğegu thamade- Birkaç köyü kapsayan dar bölge thamadesi
d) Jile thamade – Birkaç Xeğegu’yı kapsayan geniş bölge thamadesi
e) Xeku- Ülke thamadesi

Bu sınıflandırmaları örnek olmak amacıyla genel anlamda yaptım. İşin özünde: Toplumumuz tarihi süreçte aktif ve hareketli bir yapı göstermiş, sık sık duyulan gereksinmeler ve sorunlar karşısında da kuralı ve kural uygulayıcısını yaratmıştır. Bu durumu aşırıya götüren bir xabze yazarımız; “xabze DÜŞÜNÜLMEDİ!” diyebilmiştir.

Genel biçimde sınıflandırmış olduğumuz thamadelerin her görev için yukarıda sıralamış olduğumuz ilkeleri taşıması esastır. Ancak her göreve seçilen thamadenin seçildiği görevin ağırlığına uygun olarak ayrıca özellikleri ve yetenekleri taşıması da zorunludur. Aslında seçilirken bu ayrıntılara özellikle dikkat edilmiştir.

Thamade Kodza

Thamade Yardımcısı diye adlandırılabilir. thamade yardımcılığı statüsü thamadelik kadar önem verilen bir misyon olarak Adige xabze uygulamasında yerini almıştır. Çünkü thamadenin vereceği kararlarda, yapacağı davranışlarda yalnız bırakılmaması esas olarak kabul edilmiştir. Bunun yanında bayanlarla beraber yapılan yolculuklarda  -gelin getirme gibi- ayrıca büyük thamadeye bağlı olarak yine bayan thamade de görevlendirilir.

Sayın okuyucu, bu kısa tanıtma yazısını hiçbir iddia taşımadan yazdım. Amacım genç okuyuculara birazcık olsun yararlı olmaktır. Yazımı bitirirken şu önemli birkaç noktayı vurgulamak istiyorum .

1) Adı thamade olduğu için kimse şaşırmasın. Bu kavram ve statü, toplum daha hafif deyimiyle topluluk biçimini almış olan her toplumda var olmuştur. Bundan sonrada var olacaktır. Bugüne uygularsak, bir
cumhurbaşkanı, bir başbakan, bir bakan, bir meclis başkanı ve milletvekili ya da bir genelkurmay başkanı, bir vali ya da kaymakam, savcı ya da hakim her biri kendi sınıfında bir thamadedir.

2) Thamadeleri algılarken olumlu ya da olumsuz toplumsal tarih ve kültürümüzü yargıladığımızı unutmayalım.

3) Gerçek thamadelik, aslında toplumun hizmet edeni, daha açık söyleyecek olursak, toplumun hizmetçisidir. Ancak buna karşılık hiçbir bedel almazlar. Üstelik çok çabuk gözden düşme durumları vardır.

4) Doğaldır ki günümüzde tanım ve analiz etmeye çalıştığımız anlamda thamadelik pek yoktur. Ancak bunun nedeni de yalnızca Adige toplumu değildir. Çünkü, son yüz elli yıldır, hatta daha fazla bir sürede thamadenin fonksiyonlarını sürekli olarak “devlet“ olgusuna bulaşması sonucu, başka kurumlar ve dinler almıştır. Ne var ki biz kültürel kimliğimize bu dönemleri
ölçü alarak bakamayız, bakmamalıyız da.

5) Eleştiri hakkımız vardır ve kutsaldır. Ancak bunu inkar anlamında hiçbir zaman kullanmayalım.

Toplumuyla, xabzesiyle, thamadesiyle, gençliği ile hep birlikte tarihine, kültürüne, diline ve kimliğine sahip çıkabilen ve çıkan bir seviyeye ulaşmamızı dileyerek sözlerime son veriyorum.