“MÜZE TARİHTİR!” SÖYLEŞİ (Türkçe-Lazca)

Ali İhsan Aksamaz

(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Yaşar Tandilava. Yaşa Tandilava, Gürcistan’ın aydınlarından. Profesör, şair, yazar ve Sarp Köyü Laz Etnegrofya Müzesi’nin müdürü. Yaşa Tandilava, Helimişi Hasani’yi de tanıyordu. Yaşa Tandilava’nın şiirlerini çok beğeniyorum. Daha çok da iki şiirini beğeniyorum: “Anne” ve “Kaçağın Destanı”. 2005’in Ağustos’uydu. O zaman Kolkhoba Festivali için Gürcistan’a, karşıki Sarp’a geçmiştim. Yaşa Tandilava’yı o zaman tanıdım. Birbirimizi o zaman tanıdık. “Muzata Sauploşi” adlı kitabını da o zaman bana hediye etmişti. Kitapta Gürcüce ve Lazca şiirler vardı. Lazca bildiğim için Lazca şiirlerini bir solukta okumuştum. Şiirleri de, konuları da çok güzeldi. Böylece de Yaşa Tandilava’nın şiirlerinden haberim oldu. Yaşa Tandilava,  çok güzel şiirler yazıyor. Çünkü çok sağlam bir yüreği var. Bir insanda böylesi sağlam yürek olunca, tabi Lazca da, Gürcüce de güzel şiirler yazar. Böyle biliyorum ve böyle de söyleyebilirim. Yalan yok şimdi! Şarkıcılar, şiirlerinden şarkılar yaptı. Bu söyleşide biyografisinden,  yayınlanmış kitaplarından azar- azar konuştuk. Ben, Yaşa Tandilava’ya sordum, Yaşa Tandilava bana cevap verdi.  Yaşa Tandilava Sarplı. O sebeple karşıki Sarp’ın sembollerinden de bahsettik. Karşıki Sarp’ın üç önemli sembolü var. Belki de Sarp’ın üçten fazla sembolü var.   Ben şimdi üçünü hatırladım. Ne yapayım?! Bu sembolleri herkes biliyor. Karşıki Sarp’ın ilk sembolü “Kvamkhazi” (Kayalığı). Diğeri Helimişi Hasani. Sarp’ın üçüncü sembolü de Laz Etnografya Müzesi. Bu Lazca söyleşide bu sembollerden de konuştuk. 21 I 2021/ Ali İhsan Aksamaz)

+

Ali İhsan Aksamaz: Önce bize biyografinizden bahsedin de öyle başlayalım, olur mu?! Ne zaman ve nerede doğdunuz?  Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Evli misiniz? Çocuklarınız ve torunlarınız var mı? Gürcüce ve Lazca’dan başka hangi dilleri biliyorsunuz?

Yaşa Tandilava: Ben Sarplı Laz Yaşa Tandilava. Şairim. Profesörüm. Ders de veriyorum. Kitap da yazıyorum. Gürcüce şiirler de yazıyorum. Lazca şiirler de yazıyorum. Lazca ne varsa, hepsini yapıyorum.  Elimden geldiği kadar yapıyorum. Evet, evliyim. Natia Lazişvili ile evliyim.   Natia Hanım ve benim, bizim üç çocuğumuz var; ikisi erkek, biri kız. Onların da çocukları var. 9 torunumuz var. Gürcüce, Lazca, Türkçe ve Rusça biliyorum. Sarp’ta da, Batum’da da yaşıyoruz. Sarp’ta doğdum. 24 Şubat 1950’de doğdum. 1951’den 1953’e kadar ailem Kazakistan’daydı. Kazakistan’a sürmüşler. Bizi Kazakistan’ın Erkanobat’ına sürmüşler. Sebebini bilmiyorum çünkü o zaman küçücük bir çocuktum. Hoş şimdi de bilmiyorum.  O zamanın hükümetleri öyle işler yapıyorlarmış. Ne bileyim?! 1953’te tekrar Sarp’a döndük. Bunu böyle biliyorum. İlkokulu Sarp’ta okudum. Sonra ortaokulu Gonia’da okudum. Ondan sonra Tiflis Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesinden mezun oldum.

Ali İhsan Aksamaz: Yayınlanmış iki şiir kitabınız var. Ben öyle biliyorum. Belki de yanlış söylüyorum! Belki de ikiden fazla yayınlanmış kitabınız var. Ne bileyim! Yine de böyle diyeyim: Yayınlanmış iki şiir kitabınız var. Onlardan biri “Muzata Sauploşi”. Diğeri de “100 leksi” adlı kitabınız. Bu iki kitabınız ne zaman yayınlandı? Bu iki kitabınızda kaç tane şiir yer alıyor? Çoğunlukla hangi konularda yazıyorsunuz şiirlerinizi?

YAŞA TANDİLAVA, GÜRCÜCE VE LAZCA ŞİİRLER DE YAZIYOR

Yaşa Tandilava: Evet, başka kitaplarım da var.  Başka kitaplarım da var. Kitap da yazıyorum. Şiir kitabım da, gramer kitabım da var. Şiir, yüreğimin ilâcı olduğu için yazıyorum. Kitaplarım da var: “Sulis Khveulebidan”, “Maradi Tkivili”, “Muzata Sauploşi”, “Turkul-Kartuli Sasaubro”, “100 leksi”, “Saerto Kartveluri zmnuri zirebi Lazurşi da Lazuri zmnis p̆aradigma”. İlk şiir kitabı ve Batum’da çıktı, 1990’da.  İkincisi de şiir kitabı, yine Batum’da çıktı, 1995’te. Üçüncü de şiir kitabı, Tiflis’te çıktı, 2004’te. Dördüncüsü konuşma kitabı, Tiflis’te çıktı, 2010’de. Beşincisi şiir kitabı, Tiflis’te çıktı, 2015’te. Altıncısı gramer kitabı, yine Tiflis’te çıktı, 2018’de.

Ali İhsan Aksamaz: Yüzyıllardan beri Kvamkhazi (Kayalığı) Sarp’ın deniz kıyısında. Kvamkhazi için yazılmış Lazca şiirler de okumuştum. Sarplılar, Kvamkhazi’yi çok seviyorlar. Öyle biliyorum. Bize Kvamkhazi Kayalığı’ndan bahsedin, lütfen! Bize yalnızca Kvamkhazi Kayalığı’ndan değil, Kvamkhazi Kayalığı’nın yakınındaki diğer büyük kayalıklardan da bahsedin, onların adlarından da, tarihlerinden de bahsedin! Lazlar, kayalıkları ve taşı seviyorlar.  Cadı hikâyelerini de seviyorlar.  Hoş, ben bunun gibi diğer kayalıkların adlarını da duymuşluğum var. Hangi bölgede olduklarını bilmiyorum: “Kvamkhari”, “Kvaotzide”, “Kvaçeçme”, “Kvaçağana”, “Kvaçaçi”, “Kvakhekhi”. Bize bahsedin de biz de başkalarına bahsedelim, onlara da duyuralım. Biz de bahsedelim, anlatalım da onların tarihi kaybolmasın!

KARŞIKİ SARP’TAKİ KVAMKHAZİ KAYALIĞI

Yaşa Tandilava: Deniz kıyısında büyük bir taşımız varBüyük taş! Adı Kvamkhazi. Sarpı’mızın sembolü. Kvamkhazi. Çocukluğumdan bu yana Kvamkhazi burada duruyor. Sarp’ın deniz kıyısında duruyor. Babamın yaşadığı, çocuk olduğu zamanda da, o zaman da, Sarp’ın deniz kıyısında duruyordu. Nereden geldi, nasıl oldu, nasıl bir taştır, bilmiyorum. Çocukluğumdan bu yana Kvamkhazi’nin Sarp’ın deniz yıkısında durduğunu hatırlıyorum. Kvamkhazi hakkında biri öyle, biri böyle farklı bilgi veriyor. Burada, Sarp’ın deniz kıyısında beş kayalık var. Birinin adı Kvamkhazi. Diğerinin adı Kvaçeçme. Üçüncüsü Kvaotzide. Dördüncüsü Kvaotsva. Beşincisi Kvamurgvali. Bu beş kayalık çocukluğumdan beri Sarp’ın deniz kıyısında. Deniz kıyısı, önceden şimdiki gibi doldurulmuş değildi. Deniz kıyısı böyle doldurulmuş değildi. Orada yüzüyorduk. Küçüklüğümüzde yüzmeyi orada öğreniyorduk. Khazi çizgidir. Çizgiye diyorlar. Ona ilişkin bilgim böyle. Bizim için, Sarplılar için Kvamkhazi çok sevgili. O kadar sevgili ve güzeldir ki, onu korumak, anmak ve anılmasını sağlamak için Sarplılar şiirler de yazıyorlar, şarkılar da yapıyorlar.  Kvamkhazi’nin haberini iyice bilelim de kaybolmasın! Kvamkhazi’ye ilişkin bilgiyi başkalarına da duyuralım da kaybolmasın! Dünya durduğu sürece, Kvamkhazi de güneş, ay ve yıldızların yanında yaşasın! Kaybolmasın!

Ali İhsan Aksamaz:   Sarp’ın diğer sembolü Helimişi Hasani. Ancak burada biri böyle diyor, diğeri öyle. Helimişi Hasani’ye ilişkin doğru- yanlış bilgileri karışık bir biçimde bizlere veriyorlar. Çoğunlukla da verilen bilgilerin kronolojisi yanlış. Siz, Helimişi Hasani’yi tanıyordunuz. Öyle biliyorum. Onun için de size soruyorum.  Bize Helimişi Hasani’nin yaşamından bahsedin de millet iyice doğrusunu öğrensin! Helimişi Hasani, Nazım Hikmet’i tanıyor muydu? Onlar arkadaş mıydılar?!

HELİMİŞİ HASANİ’NİN MEZAR TAŞI: “HAYATTAN BANA DÜŞENİ ALDIM. BEN BU DÜNYADA ÖBÜR DÜNYANIN DERDİNİ ÇEKMEDİM!”

Yaşa Tandilava: Helimişi Hasani, Orta Hopalı’ydı. Babasının adı Helimi’ydi. Onun için de ona Helimişi Hasani diyorlar. Hopa’nın Çohadaroğlu sülâlesinden. Orta Hopa’da yaşıyordu. 1927’de Hopa’dan kalktı da Nazım Hikmeti buraya kadar takip etti, Sovyet Hükümeti topraklarına geldi. Burada kaldı.  Batum’da yaşadı. Burada evlendi, çoluk- çocuk sahibi oldu. 1949’da Sibirya’ya gönderdiler. Buradan Sibirya’ya sürdüler. Oradan kurtuldu. Sonra Tiflis’te kaldı. Sonra Tiflis’te oturdu. Sonra Tiflis Üniversitesi’nde ders veriyordu. Türk dili dersleri veriyordu. Tiflis Üniversitesi’nde öğrencilerin yaşadığı yerde bir odada kaldı. Tiflis Üniversitesi’nin içinde öğrencilerin için ayrılmış bir odada oturuyordu, yaşıyordu. Biz de üniversite mezunları, ona gidiyorduk. Odasına gidiyorduk. Bütün Laz öğrenciler,  odasında toplanıyorduk. Laz yemekleri yiyorduk.  Lazca şarkılar söylüyordu. Bize Lazca şarkıları ilk Helimişi Hasani öğretti. Müzik aleti de çalıyordu. Bize hamsi yemeği pişiriyordu. Bize Laz yemekleri yapıyordu. Laz böreği yapıyordu. Bir yandan yemeklerimizi yiyorduk diğer yandan Lazca şarkılar söylüyorduk. Bizimkilerin şerefine de kadeh kaldırıyorduk. Ressamlık da yapıyordu. Helimişi Hasani, 165 tablo yaptı. Helimişi Hasani, 1976’da vefât etti. Biz Sarplı gençler cenazesini aldık, Sarp’a getirdik. Çünkü Helimişi Hasani bize şöyle dedi: “Çocuklar, ben ölüyorum. Sizden başka kimsem yok. Sahibim yok. Beni Sarp’a götürün. Mezarınıza gömün. Beni öyle bir yere gömün de denizi göreyim!”  Biz de cenazesini Tiflis’ten getirdik ve Sarp’ta toprağa verdik. Helimişi Hasani, yobaz bir adam değildi.  O sebeple de mezar taşında şöyle yazıyor: “Hayattan bana düşeni aldım. Ben bu dünyada öbür dünyanın derdini çekmedim.”

Tabi, Nazım Hikmet ve Helimişi Hasani arkadaştılar.

Ali İhsan Aksamaz: Karşıki Sarp’ın üçüncü sembolü “Laz Etnografya Müzesi”. Arhavi’nin köyü  (Kamparna’da/) Dikyamaç’ta da böyle bir müze var. Sizin burada da, Sarp’ta bir müzeniz var. Sizinkinin adı “Laz Etnografya müzesi”. İyi biliyorum, siz bu müzeyi kurmak, zenginleştirmek ve geliştirmek için canla- başla çalıştınız. Müzenizin içinde tarihin farklı dönemlerinden nesneler sergileniyor. Müzenizi ziyaret etmedim ancak yine de biliyorum! Nereden biliyorum, biliyor musunuz?! TRT-AVAZ’ın “Kafkas Rüzgârı” adlı çekiminden biliyorum. Refiye Kehari’nin programından biliyorum. Müzenin eski nesnelerini nereden topladınız?  Laz Etnografya Müzesi’nin içinde hangi eski dönemlerden nesneler sergileniyor. Müzede kaç tane nesne var? Müzenin en eski nesnesi kaç yaşında? Müzeye parayla giriliyor, öyle değil mi?!

SARP KÖYÜ LAZ ETNOGRAFYA MÜZESİ

Yaşa Tandilava: Ben çocukluktan beri eski şeyleri seviyordum. O sebeple de eski eşyaları evde bir araya topluyorduk. Sonra Hükümetimize, Parlamentoya yazdım. Böyle istiyorum, böyle istiyorum diye: Lazlar Gürcistan’da az kaldık.  Lazcayı konuşanlarımız az. Bir müze istiyorum. Bir- iki sene yazdım. Mektuplar gitti- geldi. Önce bir şey demediler. Bir şey yapmadılar. Sonra bana mektup geldi. Partilerin seçim zamanıydı. Bize bu müzeyi kurdular.  Hükümet, çok para harcadı. Yüz bin harcadılar. Böylece müzede her şey güzelce sergilendi. Müze 2012’de açıldı. Büyük törenle açıldı. Taş Devri’nden 100 sene öncesine kadar her şey, her alet var. Gürcistan’ın her bölgesinden tarihî yapıların maketleri de var. Svaneti’nin tarihî köşklerinin maketleri de var. Helimişi Hasani’nin yaptığı tablolar da var. Herkes, bu müzenin kitap olduğunu, tarih olduğunu anladı.

Ali İhsan Aksamaz:   Günümüzde 70 yaşındasınız. Yaş günü kutlamanız Batum’da yapıldı. Öyle biliyorum. Artık ak saçlılarımızdansınız. Biz gençlere, bu koronavirüs günlerinde ne gibi tavsiyelerde bulunuyorsunuz?

Yaşa Tandilava: Evetdoğum günü kutlamamı Batum’da Hükümet yaptıBiz Lazlar, güneş ve ay doğduğu zaman kadar eskiyiz. Gürcistan’da az kaldık ancak yine de varız. Yine Lazca şarkılarımızı söylüyoruz. Lazcanın kaybolmamasını istiyorum! Lazca kaybolmasın; konuşalım, şarkılarımızı söyleyelim. Lazcayı koruyalım!

Ali İhsan Aksamaz:   Bu söyleşi için size çok teşekkür ederim. Siz de isterseniz, artık bitirelim. Size başka sorum yok. Ancak sizin söyleyecek başka sözünüz veya mesajınız varsa, lütfen, onları da bize söyleyin! Tanrı, çoluk- çocuğunuzla yüz gününüzü bir gün saysın ve sizlere her zaman iyilik yazsın!

Yaşa Tandilava: Burada, Gürcistan’da yaşayan hepimiz, Lazlar da, Megreller de, Svanlar da, Gürcüler de, hepimiz kardeşiz. Aynı şekilde yemek yiyor, aynı şekilde içiyoruz.  Gürcistan’ın içinde Lazlar toplu olarak yalnızca Sarp’ta yaşıyoruz. Dilimizi yaşatalım! Yaşatalım da kaybolmasın! Bu başka bir zaman. Artık yeni bir zaman. Bu, sevgi zamanı. Artık sınır açık. Dünyada globalleşme oluyor. İki hükümet, Türkiye ve Gürcistan hükümetleri birbirlerine sevgi besliyor. Biz orada ve burada yaşıyoruz. Yine beraberiz. İki hükümet arasında sorun da yok.  Lazca yazıyoruz. Lazca şarkılar söylüyoruz. Bu bize yetiyor. Tanrı’dan kutlu sevgiyle yaşayalım! Sevinç ve iyilikle görüşelim! Sana kurban olayım!

+

Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “ Sarp Sınır Kapısı/ Sarpiş Sinorişi Nek̆na”, hopam.com, 13 V 2006 (/ “Dil, Tarih ve Gelenekleriyle Lazlar, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014); Ali İhsan Aksamaz, “Batum- Sarp- Hopa Hattına Milliyet Gazetesi’nin ‘ilgisi”, demokrathaber.org, 28 V 2012; Ali İhsan Aksamaz, “Nefret söylemi ve suskunluk”, sonhaber.ch, 17 VI 2020; Yaşa Tandilava, “Hududi”, “Ekoleni Sarpişi P̆olisi”, “İbrahim Efendi”, “Nanaşi Dğaginžaşi”, “Lazonaşi Dğaginžaşi”, “Sarpişi Dğaginžaşi” (Tea K̆alandia, Lazuri T̆ekst̆ebi/ K̆olxuri seria 5, Gamomʒemloba Art̆anuci, Tbilisi, 2008)

+

“Muzeumi tarixi ren!”

(Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi Yaşa Tandilava ren. Yaşa Tandilava Gurcistanişi gamantanerepeşen ren. P̆rofesori, şairi, mç̆aru do oput̆e Sarpişi Lazuri Etnografiuli Muzeumişi direkt̆ori ren. Yaşa Tandilavak Helimişi Xasaniti içinopt̆u. Yaşa Tandilavaşi şiirepe dido k̆ai maʒ̆onen. Didopetenti jur şiiri muşi dido k̆ai maʒ̆onen: “Nana” do “Piralişi Dest̆ani”. 2005 ʒ̆anaşi Mariaşina rt̆u. Ma emoras K̆olxobaşi Fest̆ivali şeni Gurcistanişa, meleni Sarpişa mek̆apti.  Yaşa Tandilava emoras viçini. Emoras viçinit artikarti. “Muzata Sauploşi” coxoni ketabi muşiti emoras hediye momçeret̆u. Ketabis Kortuli do Lazuri şiirepe gežit̆u. Lazuri miçkit̆u do emuşeni Lazuri şiirepe ar şvacis vik̆it̆xeret̆i. Şiirepe muşişi Lazuriti, temati dido mskva rt̆u. Edo eşoten ambai maqveret̆u Yaşa Tandilavaşi şiirepeşen. Yaşa Tandilavak dido mskva şiirepe ç̆arups. Emuşeniki dido k̆ap̆et̆i guri kuğun. Ar k̆oçis amk̆ata k̆ap̆et̆i guri uğut̆aşi, elbet mskva şiiri ç̆arups, ginon Lazuri, ginon Kortuli. Ma aşo komiçkin do aşo matkven. Mʒudi va matkven aʒ̆i. Şiirepe muşişen birapati doqves gemabirepek. Edo çkin biyografi muşişen, gamiçkvineri ketabepe muşişen ç̆it̆a- ç̆it̆a bğarğalit aya Lazuri int̆erviuşi oras. Ma Yaşa Tandilavas p̆k̆itxi, Yaşa Tandilavak nena gemiktiru. Yaşa Tandilava Sarpuli ren. Emuşeniti meleni Sarpişi simbolepeşenti molapşinit. Meleni Sarpis sum beciti simboli kuğun. Bekiti Sarpişi simbolepe sumişen dido ren. Aʒ̆i xvala sum simboli gomaşinu. Mu p̆a?! Aya simbolepe iris kuçkin. Meleni Sarpişi iptineri simboli ren Kvamxazi. Majura ren Helimişi Xasani. Sarpişi masumani simboli ren Lazuri Etnografiuli Muzeumi. Sarpişi aya simbolepeşenti bğarğalit aya int̆ervius. 21 I 2021/ Ali İhsan Aksamazi)

+

Ali İhsan Aksamazi: İpti biyografi tkvanişen molamişinat do eşo gevoç̆k̆at, iqveni?! Mundes do so dibadit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Çileri reti? Berepe do motape giqounani? Kortuli do Lazurişen çkva namu nenape giçkinan?

Yaşa Tandilava: Ma vore Sarpuli Lazi Yaşa Tandilava. Şairi vore. P̆rofesori vore. Dersepeti mepçap. Ketabepeti p̆ç̆arup. Kortuli şiiriti p̆ç̆arup. Lazuri şiirepeti p̆ç̆arup. Mu na Lazuri ren, mteli şei vikip. Mundeşa maxvenaşa vikip. Ho, çileri vore. Natia Lazişvili k̆ala çileri vore.  Natia Xanumi do ma, çkin sum bere komiqounan; jur biç̆i do ar k̆ulani. Entepesti berepe kuqounan.  Çxovroti mota komiqounan. Kortuli, Lazuri, Turkuli do Rusuli komiçkin. Sarpisti, Batumisti pskidut. Sarpuli vore. Sarpis dovibadi. 24 k̆undura 1950 ʒ̆anas dovibadi. 1951 ʒ̆anaşen 1953 ʒ̆anaşak ocaği çkimi K̆azaxistanis t̆u.  K̆azaxistanişa uçverenan. K̆azaxistanişi Erk̆anobatişa miçverenan. Va miçkin emuşeniki ma ç̆iç̆it̆a bere vort̆i em zamanis. Xoş aʒ̆iti va miçkin. Em vakitişi hukumetepek eşo dulyape ikipt̆erenan. Mu miçkin?! 1953 ʒ̆anas xolo Sarpişa goviktit. Aya aşo miçkin. İlkmektebi Sarpis vik̆itxi. Ok̆ule ortamektebi Gonias vik̆itxi. Emuşk̆ule Tiflisişi Devletişi Universit̆eşi Filolojişi Fak̆ult̆eşen dovimezuni.

Ali İhsan Aksamazi: Gamiçkvineri jur şiiriş ketabi giğunan. Ma eşo miçkin.  Bekiti xilafi bzop̆on! Bekiti jurişen dido gamiçkvineri ketabi giğunan. Mu miçkin! Xoloti aşo ptkva: Jur gamiçkvineri şiiriş ketabi giğunan. Entepeşen arteri ren  “Muzata Sauploşi”. Majurati ren  “100 leksi” coxoni ketabi tkvani. Mundes gamiçkvinu aya jur ketabi tkvani? Muk̆o şiiri gežin aya jur ketabis? Didopeten namu temapeten ç̆arupt şiirepe tkvani?

Yaşa Tandilava: Ho, başkapeti komiğun. Başka ketabepeti komiğun. Ketabepeti p̆ç̆arup. Şiiriş ketabiti, gramerişi ketabiti komiğun. Şiirepe p̆çarup emuşeniki şiiri gurişi ç̆ami ren. Ketabepeti komiğun: “Sulis Xveulebidan”, “Maradi Tk̆ivili”, “Muzata Sauploşi”, “Turkul-Kartuli Sasaubro”, “100 leksi”, “Saerto Kartveluri zmnuri zirebi Lazurşi da Lazuri zmnis p̆aradigma”. Maartani şiiriş ketabi ren do Batumis kogamaxtu. 1990 ʒ̆anas kogamaxtu. Majuraniti şiiriş ketabi ren do xolo Batumis kogamaxtu. 1995 ʒ̆anas kogamaxtu.  Masumaniti şiiriş ketabi ren do Tiflisis kogamaxtu. 2004 ʒ̆anas kogamaxtu.  Maotxani oğarğalonişi ketabi ren do Tiflisis kogamaxtu. 2010 ʒ̆anas kogamaxtu. Maxutani şiirişi ketabi ren do Tiflisis kogamaxtu. 2015 ʒ̆anas kogamaxtu.  Maanşani gramerişi ketabi ren do xolo Tiflisis kogamaxtu. 2018 ʒ̆anas kogamaxtu.

Ali İhsan Aksamazi:  Oşʒ̆anurapeşen doni Kvamxazi ren Sarpişi zoğap̆icis. Kvamxazi şeni ç̆areli Lazuri şiirepeti vik̆itxeret̆i. Sarpulepek dido qoropan Kvamxazis. Eşo miçkin ma. Kvamxazişen molamişinit, mu iqven! Kvamxazişi tarixişen molamişinit! Xvala Kvamxazişen var, Kvamxazişen xolos majura didi kvalepunapeşenti, entepeşi coxopeşenti, entepeşi tarixişenti molamişinit! Lazepek aya didi kvalepes qoropan. Cazepesti qoropan. Xoş amk̆ata majura didi kvalepeşi coxopeti mignapun. Namu semtis renan, va miçkin: “Kvamxari”, “Kvaoʒ̆ide”, “Kvaçeçme”, “Kvaç̆ağana”, “Kvaç̆aç̆i”, “Kvaxexi”. Molamişinitki çkinti majurapes molapşinat, mevognapat! Molapşinat do mevognapatki entepeşi tarixi va gomindunan!

Yaşa Tandilava: Çkin ar didi kva miğunan zoğap̆icis. Didi kva! Kvamxazi coxons. Çkini Sarpişi simboli ren. Kvamxazi. Çkimi berobaş beri Kvamxazi ak kodgin. Sarpişi zoğap̆icis kodgin. Baba çkimiti na skidut̆u, bere na t̆u vakitisti, em vakitisti, kodgit̆u Sarpişi zoğap̆icis. Solen moxtu, muç̆o iqu, muperi kva ren, va miçkin. Ma na mşuns berobaş beri Kvamxazi Sarpişi zoğap̆icis kodgin. Kvamxazis mtelik başkabaşka turli zop̆onan; aşo ren, eşo ren.  Ak, Sarpişi zoğap̆icis xut kva ren. Ar tanes kvamxazi coxons. Majuranis kvaçeçme coxons. Masumas kvaoʒ̆ide coxons. Maotxas kvaoʒva coxons. Maxutas Kvamurgvali coxons. Aya xut kva berobaş beri ak t̆u. Berobaş beri aya xut kva Sarpişi zoğap̆icis t̆u. ʒ̆oxleşen aʒ̆ineri steri zoğap̆ici aşo dolobğeri va rt̆u. Zoğap̆ici aşo dolobğeri va rt̆u. Ek vinçvirt̆it. Ç̆it̆anobas onçviru ek dovigurapt̆it. Xazi ğara ren. Ğaras uʒ̆umelan. Emuşen ambai eşo ren. Çkini şeni, Sarpulepe şeni dido qoropeli ren Kvamxazi. Emuşen ambai aşo ren. Ek̆onari mskva, qoropeli kva renki, iya oşinaxu, oşinu do oşinapu şeni Sarpulepek  şiirepe ç̆arupan, birapapeti ikipan.  Kvamxazişi ambai k̆aixeşa miçkit̆anki va gondunas! Kvamxazişi ambai başkapesti mevognapatki  va gondunas! Dunya skidaşakis Kvamxaziti mjora, tuta, muruʒxepe k̆ala skidas! Va gondunas!

Ali İhsan Aksamazi:   Sarpişi majura simboli ren Helimişi Xasani. Mara akoni arik aşo zop̆ons, majurak eşo. Helimişi Xasanişi ʒ̆ori- xilafi ambaepe oxokteri momçapan. Didopetenti ambaepe muşişi k̆ronoloji xilafi ren. Tkvan Helimişi Xasani içinopt̆it. Eşo miçkin do emuşeni gk̆itxupt ma. Helimişi Xasanişi skidalaşenti molamişinitki miletik k̆aixeşa ʒ̆ori iguras! Helimişi Xasanik Nazim Xikmeti içinopt̆ui? Entepe manebra t̆esi?!

Yaşa Tandilava: Helimişi Xasani Orta- Xopuri rt̆u. Baba muşis coxont̆u Helimi do emuşeni Helimişi Xasani zop̆onan. Xopaşi Çohadaroglepeşen. Orta-Xopas skidut̆u. 1927 ʒ̆anas Xopaşen yiselu do Nazim Xikmetis komaqonu ak, Sovet Hukumetişa. Ak kodoskidu. Batumis skidut̆u. Ak diçilu do bere-bari dvaqu. 1949 ʒ̆anas Sibiryaşa minduçkves, Sibiryaşa uçves akolen. Ekolen kagextu. Ok̆ule Tiflisis kodoskidu. Ok̆ule Tiflisis kodexodu. Ok̆ule  Tiflisişi Universit̆es dersi meçapt̆u. Turkuli dersepe meçapt̆u.  Tiflisişi Universit̆es, talebepe naskidut̆u emeris ar odas skidu. Tiflisişi Universit̆eşi doloxe talebepe şeni meçkineri ar odas xet̆u. Çkinti ekoni universit̆e- mezunepe emuşa mevit̆it. Oda muşişa mevit̆it.  Çkin, mteli Lazi talebepe, oda muşis ok̆ovibğet̆it. Lazuri gyarepe vimxort̆it. Lazuri birapape ibirt̆u. Lazuri birapape enni ʒ̆oxle Helimişi Xasanik domogures. Emuk gelaçapt̆u. Kapçia miç̆upt̆es. Lazuri gyarepe mixvenupt̆es. Lazuri bureği mixvenupt̆es. Ar k̆ele vimxort̆it majura k̆eleti Lazuri birapa vibirt̆it. Çkineburepe oşinu şeni,  ndğaginžaşi pşupt̆it. Ressamobati ikipt̆u. Helimişi Xasanik 165 tane resimi doqu. 1976 ʒ̆anas doğuru Helimişi Xasani Tiflisis.  Çkin yebzdit, akoni biç̆epek do Sarpişa kageviqonit. Emuşeniki Helimişi Xasanik tkuki “Ma bğurur, biç̆epeya, tkvanden başka miti va miqonunya, saebi va miqonunya, Sarpişa mendamiqonitya, tkvani mezares kodomoxvitya,  emk̆ata yeis kodomoxvitki zoğa kobžiraya!” Çkinti Tiflisişen moviqonit do Sarpis kodovoxvit. Helimişi Xasani yobaz k̆oçi va rt̆u. Emuşeni mezare muşis  noç̆arski “Skidalaşen ma na manç̆u kaebzdiya. Ma am dunyas em dunyaşi derdi var bzdiya. Elbet Nazim Xikmeti do Helimişi Xasani megabre t̆es.

Ali İhsan Aksamazi:  Meleni Sarpişi masumani simboli ren “Lazuri Etnografiuli Muzeumi”. Arkabişi op̆ut̆e k̆amp̆arnasti amk̆ata ar muzeumi koren. Tkvanti ar muzeumi kogiğunan ak, Sarpis.  Tkvanis coxons “Lazuri etnografiuli muzeumi”. Ma k̆aixeşa komiçkin, tkvan şur do guriten udodginu içalişit aya muzeumi ok̆idu, oxampu do odidanu şeni. Muzeumi tkvanişi doloxe tarixişi çkvadoçkva orapeşen objepe nirçinen.  Ma muzeumi tkvani va movik̆itxi mara xoloti komiçkin! Solen miçkin, giçkinani?! TRT̆ Avazişi “K̆afk̆as Ryuzgyari” coxoni video- ambaişen komiçkin. Refiye Keharişi p̆rogramişen komiçkin. Muzeumişi mcveşi objepe solen ok̆orobit? Sarpişi Lazuri Etnografiuli Muzeumişi doloxe namu mcveşi orapeşen objepe nirçinen? Muk̆o obje ren muzeumis? Muzeumişi enni mcveşi obje muk̆o ʒ̆aneri ren? Muzeumişa paraten amilen, eşo vareni ?!

Yaşa Tandilava: Man ç̆it̆anobaş beri mcveşi şeepes p̆qoropt̆i. Emuşeniti mcveşi şeepe oxoris ok̆ovobğapt̆it. Ok̆ule çkini Hukumetis, P̆arlament̆os vuç̆ari. Aşo minon, aşo minon. Lazepe ç̆it̆a dopskidit Sakartvelos. Ç̆it̆a voret. Çkini oğarğaloni ç̆it̆a bğarğalapt. Ar muzeumi minon. Ar- jur ʒ̆anas vuç̆ari. İdu- moxtu mektubepe.  İpti mutu va miʒ̆ves. İpti mutu va qves. Ok̆ule mektubi komoxtu çkimda. P̆art̆epeşi arçevaniş vakiti t̆u. Aya muzeumi kodomik̆ides. Hukumetik dido para doxarcu. Oş şilya doxarces. Muzeumis iri şei mskvaşa nirçinu. Muzeumi 2012 ʒ̆anas didi merasimiten guinʒ̆k̆u.  Kvaşi p̆eriodişen oş ʒ̆ana ʒ̆oxleşak k̆arta şei, k̆arta alet̆i koren muzeumis. Sakartveloşi k̆arta semtişen tarixuri binapeşi mak̆et̆epet̆i koren. Svanetişen k̆oşk̆epeşi mak̆et̆epeti koren. Helimişi Xasanişi resimepeti koren. Mtelik konagnuki aya ketabi t̆u, aya tarixi t̆u.

Ali İhsan Aksamazi:   Andğaneri ndğas sumeneçidovit ʒ̆aneri ret. Jiubile tkvaniti ixvenu Batumis. Eşo miçkin. Açkva umçanepe çkinişen ret. Çkin gencepes mu tavsiyepe moğodapt aya k̆oronavirusişi ndğalepes?

Yaşa Tandilava: Hohukumetik jiubile mixvenu Batumis. Çkin Lazepe mjora do tuta na dibadu steri mcveşi voret. Çkin Sakartvelos ç̆it̆a dopskidit hama xoloti kovoret. Xoloti Lazuri vibirt.  Ma minonki çkimi Lazuri va gondunas! Lazuri va gondunas; bğarğalat, vibirat. Lazuri pşinaxat.

Ali İhsan Aksamazi:   Aya int̆erviu şeni ma dido şukuri goğodapt. Tkvanti ginonan na, açkva voçodinat. Çkva k̆itxala va miğun tkvanda. Mara tkvan otkvaluşi nena vana mesaji giğunan na, entepeti miʒ̆vit, mu iqven! Ğormotik bere- bari k̆ala oşi ndğa ar dğaten gişinan do p̆anda k̆ainoba megaç̆aran!

Yaşa Tandilava: Akonis,  Sakartvelos na skidun Lazepeti, Megrelepeti, Svanepeti, Gurcepeti, mteli cumalepe voret. Ark̆areli vimxort. Ark̆areli pşupt. Sakartveloşi doloxe, Lazepe ok̆obğeri Sarpis pskidut. Oğarğaloni çkini voskedinat. Voskedinat do va gondunas! Aya başka zamani ren. Ağne zamani ren. Aya qoropaşi zamani ren. Açkva hududi gonʒ̆k̆imeri ren. Dunyas globalizasyoni iqven. Jur hukumetis, Turkieşi do Sakartveloşi hukumetepes artikartişa qoropa kuğunan.  Ekole- akole psikudut. Xolo artikarti k̆ala voret. Ekole- akole ok̆ovibğet. Jur hukumetişi aras p̆roblemiti varen.  Lazuriti p̆ç̆arupt. Lazuriti vibirt. Aya domibağunan. Ğormotişen gexvameri qoropaten dopskidat. Xelak̆aoba vižirat! Gogixta!

+

მუზეუმი თარიხი რენ!”

(გოწოთქვალა: ანდღანერი მუსაфირი ჩქიმი ჲაშა თანდილავა რენ. ჲაშა თანდილავა გურჯისთანიში გამანთანერეფეშენ რენ. პროфესორი, შაირი, მჭარუ დო ოფუტე სარფიში ლაზური ეთნოგრაфიული მუზეუმიში დირექტროი რენ. ჲაშა თანდილავაქ ჰელიმიში ხასანითი იჩინოფტუ. ჲაშა თანდილავაში შიირეფე დიდო კაი მაწონენ. დიდოფეთენთი ჟურ შიირი მუში დიდო კაი მაწონენ: “ნანა” დო “ფირალიში დესტანი”. 2005 წანაში მარიაშინა რტუ. მა ემორას კოლხობაში фესტივალი შენი გურჯისთანიშა, მელენი სარფიშა მეკაფთი.  ჲაშა თანდილავა ემორას ვიჩინი. ემორას ვიჩინით ართიქართი. “მუზათა საუფლოში” ჯოხონი ქეთაბი მუშითი ემორას ჰედიჲე მომჩერეტუ. ქეთაბის ქორთული დო ლაზური შიირეფე გეძიტუ. ლაზური მიჩქიტუ დო ემუშენი ლაზური შიირეფე არ შვაჯის ვიკიტხერეტი. შიირეფე მუშიში ლაზურითი, თემათი დიდო მსქვა რტუ. ედო ეშოთენ ამბაი მაყვერეტუ ჲაშა თანდილავაში შიირეფეშენ. ჲაშა თანდილავაქ დიდო მსქვა შიირეფე ჭარუფს. ემუშენიქი დიდო კაპეტი გური ქუღუნ. არ კოჩის ამკათა კაპეტი გური უღუტაში, ელბეთ მსქვა შიირი ჭარუფს, გინონ ლაზური, გინონ ქორთული. მა აშო ქომიჩქინ დო აშო მათქვენ. მცუდი ვა მათქვენ აწი. შიირფე მუშიშენ ბირაფათი დოყვეს გემაბირეფექ. ედო ჩქინ ბიჲოგრაфი მუშიშენ, გამიჩქვინერი ქეთაბეფე მუშიშენ ჭიტა- ჭიტა ბღარღალით აჲა ლაზური ინტერვიუში ორას. მა ჲაშა თანდილავას პკითხი, ჲაშა თანდილავაქ ნენა გემიქთირუ. ჲაშა თანდილავა სარფული რენ. ემუშენითი მელენი სარფიში სიმბოლეფეშენთი მოლაფშინით. მელენი სარფის სუმ ბეჯითი სიმბოლი ქუღუნ. ბექითი სარფიში სიმბოლეფე სუმიშენ დიდო რენ. აწი ხვალა სუმ სიმბოლი გომაშინუ. მუ პა?! აჲა სიმბოლეფე ირის ქუჩქინ. მელენი სარფიში იფთინერი სიმბოლი რენ ქვამხაზი. მაჟურა რენ ჰელიმიში ხასანი. სარფიში მასუმანი სიმბოლი რენ ლაზური ეთნოგრაфიული მუზეუმი. სარფიში აჲა სიმბოლეფეშენთი ბღარღალით  ინტერვიუს. 21 I 2021/ ალი იჰსან აქსამაზი)

+

ალი იჰსან აქსამაზი: იფთი ბიჲოგრაфი თქვანიშენ მოლამიშინათ დო ეშო გევოჭკათ, იყვენი?! მუნდეს დო სო დიბადით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? ჩილერი რეთი? ბერეფე დო მოთაფე გიყოუნანი? ქორთული დო ლაზურიშენ ჩქვა ნამუ ნენაფე გიჩქინან?

ჲაშა თანდილავა: მა ვორე სარფული ლაზი ჲაშა თანდილავა. შაირი ვორე. პროфესორი ვორე. დერსეფეთი მეფჩაფ. ქეთაბეფეთი პჭარუფ. ქორთული შიირითი პჭარუფ. ლაზური შიირეფეთი პჭარუფ. მუ ნა ლაზური რენ, მთელი შეი ვიქიფ. მუნდეშა მახვენაშა ვიქიფ. ჰო, ჩილერი ვორე. ნათია ლაზიშვილი კალა ჩილერი ვორე.  ნათია ხანუმი დო მა, ჩქინ სუმ ბერე ქომიყოუნან; ჟურ ბიჭი დო არ  კულანი. ენთეფესთი ბერეფე ქუყოუნან.  ჩხოვროთი მოთა ქომიყოუნან. ქორთული, ლაზური, თურქული დო რუსული ქომიჩქინ. სარფისთი, ბათუმისთი ფსქიდუთ. სარფული ვორე. სარფის დოვიბადი. 24 კუნდურა 1950 წანას დოვიბადი. 1951 წანაშენ 1953 წანაშაქ  ოჯაღი ჩქიმი კაზახისთანის ტუ.  კაზახითანიშა უჩვერენან. კაზახითანიში ერკანობათიშა მიჩვერენან. ვა მიჩქინ ემუშენიქი მა ჭიჭიტა ბერე ვორტი ემ ზამანის. ხოშ აწითი ვა მიჩქინ. ემ ვაქითიში ჰუქუმეთეფექ ეშო დულჲაფე იქიფტერენან. მუ მიჩქინ?! 1953 წანას ხოლო სარფიშა გოვიქთით. აჲა აშო მიჩქინ. ილქმექთები სარფის ვიკითხი. ოკულე ორთამექთები გონიას ვიკითხი. ემუშკულე თიфლისიში დევლეთიში უნივერსიტეში фილოლოჟიში фაკულტეშენ დოვიმეზუნი.

ალი იჰსან აქსამაზიგამიჩქვინერი ჟურ შიირიშ ქეთაბი გიღუნან. მა ეშო მიჩქინ.  ბექითი ხილაфი ბზოპონ! ბექითი ჟურიშენ დიდო გამიჩქვინერი ქეთაბი გიღუნან. მუ მიჩქინ! ხოლოთი აშო ფთქვა: ჟურ გამიჩქვინერი შიირიშ ქეთბი გიღუნან. ენთეფეშენ ართერი რენ  “მუზათა საუფლოში”. მაჟურათი რენ,  “100 ლექსი” ჯოხონი ქეთაბი თქვანი. მუნდეს გამიჩქვინუ აჲა ჟურ ქეთაბი თქვანი? მოკო შიირი გეძინ აჲა ჟურ ქეთაბის? დიდოფეთენ ნამუ თემაფეთენ ჭარუფთ შიირეფე თქვანი?

ჲაშა თანდილავაჰო, ბაშქაფეთი ქომიღუნ. ბაშქა ქეთაბეფეთი ქომიღუნ. ქეთაბეფეთი პჭარუფ. შიირიშ ქეთაბითი, გრამერიში ქეთაბითი ქომიღუნ. შიირეფე პჩარუფ ემუშენიქი შიირი გურიში ჭამი რენ. ქეთაბეფეთი ქომიღუნ: “სულის ხვეულებიდან”, “მარადი თკივილი”, “მუზათა საუფლოში”, “თურქულ-ქართული სასაუბრო”, “100 ლექსი”, “საერთო ქართველური ზმნური ზირები ლაზურში და ლაზური ზმნის პარადიგმა”. მაართანი შიირიშ ქეთაბი რენ დო ბათუმის ქოგამახთუ. 1990 წანას ქოგამახთუ. მაჟურანითი შიირიშ ქეთაბი რენ დო ხოლო ბათუმის ქოგამახთუ. 1995 წანას ქოგამახთუ.  მასუმანითი შიირიშ ქეთაბი რენ დო თიфლისის ქოგამახთუ. 2004 წანას ქოგამახთუ.  მაოთხანი ოღარღალონიში ქეთაბი რენ დო თიфლისის ქოგამახთუ. 2010 წანას ქოგამახთუ. მახუთანი შიირიში ქეთაბი რენ დო თიфლისის ქოგამახთუ. 2015 წანას ქოგამახთუ.  მაანშანი გრამერიში ქეთაბი რენ დო ხოლო თიфლისის ქოგამახთუ. 2018 წანას ქოგამახთუ.

ალი იჰსან აქსამაზი:  ოშწანურაფეშენ დონი ქვამხაზი რენ სარფიში ზოღაპიჯის. ქვამხაზი შენი ჭარელი ლაზური შიირეფეთი ვიკითხერეტი. სარფულეფექ დიდო ყოროფან ქვამხაზის. ეშო მიჩქინ მა. ქვამხაზიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! ქვამხაზიში თარიხიშენ მოლამიშინით! ხვალა ქვამხაზიშენ ვარ, ქვამხაზეშენ ხოლოს  მაჟურა დიდი ქვალეფუნაფეშენთი, ენთეფეში ჯოხოფეშენთი, ენთეფეში თარიხიშენთ მოლამიშინით! ლაზეფექ აჲა დიდი ქვალეფეს ყოროფან. ჯაზეფესთი ქოროფან. ხოშ ამკათა მაჟურა დიდი ქვალეფეში ჯოხოფეთი მიგნაფუნ. ნამუ სემთის რენან, ვა მიჩქინ: “ქვამხარი”, “ქვაოწიდე”, “ქვაჩეჩმე”, “ქვაჭაღანა”, “ქვაჭაჭი”, “ქვახეხი”. მოლამიშინინითქი, ჩქინთი მაჟურაფეს მოლაფშინათ, მევოგნაფათ! მოლაფშინათ დო მევოგნაფათქი ენთეფეში თარიხი ვა გომინდუნან!

 ჲაშა თანდილავაჩქინ არ დიდი ქვა მიღუნან ზოღაპიჯის. დიდი ქვა! ქვამხაზი ჯოხონს. ჩქინი სარფიში სიმბოლი რენ. ქვამხაზი. ჩქიმი ბერობაშ ბერი ქვამხაზი აქ ქოდგინ, სარფიში ზოღაპიჯის ქოდგინ. ბაბა ჩქიმითი ნა სქიდუტუ, ბერე ნა ტუ ვაქითისთი, ემ ვაქითისთი ქოდგიტუ სარფიში ზოღაპიჯის. სოლენ მოხთუ, მუჭო იყუ, მუფერი ქვა რენ, ვა მიჩქინ. მა ნა მშუნს ბერობაშ ბერი ქვამხაზი სარფიში ზოღაპიჯის ქოდგინ. ქვამხაზის მთელიქ ბაშქაბაშქა თურლი ზოპონან; აშო რენ, ეშო რენ.  აქ, სარფიში ზოღაპიჯის ხუთ ქვა რენ. არ თანეს ქვაომხაზი ჯოხონს. მაჟურანის ქვაჩეჩმე ჯოხონს. მასუმას ქვაოწიდე ჯოხონს. მაოთხას ქვაოცვა ჯოხონს. მახუთას ქვამურგვალი ჯოხონს. აა ხუთ ქვა ბერობაშ ბერი აქ ტუ. ბერობაშ ბერი, აჲა ხუთ ქვა სარფიში ზოღაპიჯის ტუ. წოხლეშენ აწინერი სთერი ზოღაპიჯი აშო დოლობღერი ვა რტუ. ზოღაპიჯი აშო დოლობღერი ვა რტუ. ექ ვინჩვირტით. ჭიტანობას ონჩვირუ ექ დოვიგურაფტით. ხაზი ღარა რენ. ღარას უწუმელან. ემუშენ ამბაი ეშო რენ. ჩქინი შენი, სარფულეფე შენი დიდო ყოროფელი რენ ქვამხაზი. ემუშენ ამბაი ეშო რენ. ეკონარი მაქვა, ყოროფელი ქვა რენქი, იჲა  ოშინახუ, ოშინუ დო ოშინაფუ შენი სარფულეფექ  შიირეფე ჭარუფან, ბირაფაფეთი იქიფან.  ქვამხაზიში ამბაი კაიხეშა მიჩქიტანქი ვა გონდუნას! ქვამხაზიში ამბაი ბაშქაფესთი მევოგნაფათქი  ვა გონდუნას! დუნჲა სქიდაშაქის ქვამხაზითი მჟორა, თუთა, მურუცხეფე კალა სქიდას! ვა გონდუნას!

ალი იჰსან აქსამაზი:   სარფიში მაჟურა სიმბოლი რენ ჰელიმიში ხასანი. მარა აქონი არიქ აშო ზოპონს, მაჟურაქ ეშო. ჰელიმიში ხასანიში წორი- ხილაфი ამბაეფე ოხოქთერი მომჩაფან. დიდოფეთენთი ამბაეფეში კრონოლოჟი ხილაфი რენ. თქვან ჰელიმიში ხასანი იჩინოფტით. ეშო მიჩქინ დო ემუშენი გკითხუფთ მა. ჰელიმიში ხასანიში სქიდალაშენთი მოლამიშინითქი მილეთიქ კაიხეშა წორი იგურას! ჰელიმიში ხასანიქ ნაზიმ ხიქმეთი იჩინოფტუი? ენთეფე მანებრა ტესი?!

ჲაშა თანდილავა: ჰელიმიში ხასანი ორთა- ხოფური რტუ. ბაბა მუშის ჯოხონტუ ჰელიმი დო ემუშენი ჰელიმიში ხასანი ზოპონან. ხოფაში ჩოჰადაროგლეფეშენ. ორთა-ხოფას სქიდუტუ. 1927 წანას ხოფაშენ ჲისელუ დო ნაზიმ ხიქმეთის ქომაყონუ აქ, სოვეთ ჰუქუმეთიშა. აქ ქოდოსქიდუ. ბათუმის სქიდუტუ. აქ დიჩილუ დო ბერე-ბარი დვაყუ. 1949 წანას სიბირჲაშა მინდუჩქვეს, სიბირჲაშა უჩვეს აქოლენ. ექოლენ ქაგეხთუ. ოკულე თიфლისის ქოდოსქიდუ. ოკულე თიфლისის ქოდეხოდუ. ოკულე  თიфლისიში უნივერსიტეს დერსი მეჩაფტუ. თურქული დერსეფე მეჩაფტუ.  თიфლისიში უნივერსიტეს, თალებეფე ნა სქიდუტუ ემერის არ ოდას სქიდუ. თიфლისიში უნერსიტეში დოლოხე  თალებეფე შენი მეჩქინერი არ ოდას ხეტუ. ჩქინთი ექონი უნივერსიტე- მეზუნეფე ემუშა მევიტით. ოდა მუშიშა მევიტით.  ჩქინ, მთელი ლაზი თალებეფე ოდა მუშის ოკოვიბღეტით. ლაზური გჲარეფე ვიმხორტით . ლაზური ბირაფაფე იბირტუ. ლაზური ბირაფაფე ენნი წოხლე ჰელიმიში ხასანიქ დომოგურეს. ემუქ გელაჩაფტუ. ქაფჩია მიჭუფტეს. ლაზური გჲარეფე მიხვენუფტეს. ლაზური ბურეღი მიხვენუფტეს. არ კელე ვიმხორტით მაჟურა კელეთი ლაზური ბირაფა ვიბირტით. ჩქინებურეფე ოშინუ შენი,  ნდღაგინძაში  ფშუფტით. რესსამობა იქიფტუ. ჰელიმიში ხასანიქ 165 თანე რესიმი დოყუ. 1976 წანას დოღურუ ჰელიმიში ხასანი თიфლისის.  ჩქინ ჲებზდით, აქონი ბიჭეფექ დო სარფიშა ქაგევიყონით. ემუშენიქი ჰელიმიში ხასანიქ თქუქი “მა ბღურურ, ბიჭეფეჲა, თქვანდენ ბაშქა მითი ვა მიყონუნჲა,   საები ვა მიყონუნჲა, სარფიშა მენდამიყონითჲა, თქვანი მეზარეს ქოდომოხვითჲა,  ემკათა ჲეის ქოდომოხვითქი ზოღა ქობძირაჲა!” ჩქინთი თიфლისიშენ მოვიყონით დო სარფის ქოდოვოხვით. ჰელიმიში ჲობაზ კოჩი ვა რტუ. ემუშენი მეზარე მუშის  ნოჭარსქი სქიდალაშენ მა ნა მანჭუ ქაებზდიჲა. მა ამ დუნჲას ემ დუნჲაში დერდი ვარ ბზდიჲა. ელბეთ ნაზიმ ხიქმეთი დო ჰელიმიში ხასანი მეგაბრე ტეს.

ალი იჰსან აქსამაზი:   მელენი სარფიში მასუმანი სიმბოლი რენ “ეთნოგრაфიული მუზეუმი”. არქაბიში ოპუტე კამპარნასთი არ მუზეუმი ქორენ. თქვანთი არ მუზეუმი ქოგიღუნან აქ, სარფის.  თქვანის ჯოხონს “ლაზური ეთნოგრაфიული მუზეუმი”. მა კაიხეშა ქომიჩქინ, თქვან შურ დო გურითენ უდოდგინუ იჩალიშით აჲა მუზეუმი ოკიდუ, ოხამფუ დო ოდიდანუ შენი. მუზეუმი თქვანიში დოლოხე თარიხიში ჩქვადოჩქვა ორაფეშენ ობჟეფე ნირჩინენ.  მა მუზეუმი თქვანი ვა მოვიკითხი მარა ხოლოთი ქომიჩქინ! სოლენ მიჩქინ, გიჩქინანი?! თრტ ავაზიში “კაфკას რჲუზგჲარი” ჯოხონი ვიდეო- ამბაიშენ ქომიჩქინ. რეфიჲე ქეჰარიში პროგრამიშენ ქომიჩქინ. მუზეუმიში მჯვეში ობჟეფე სოლენ ოკორობით? სარფიში ლაზური ეთნოგრაфიული მუზეუმიში დოლოხე ნამუ მჯვეში ორაფეშენ ობჟეფე ნირჩინენ? მუკო ობჟე რენ მუზეუმის? მუზეუმიში ენნი მჯვეში ობჟე მუკო წანერი რენ?  მუზეუმიშა ფარათენ ამილენ, ეშო ვარენი ?!

ჲაშა თანდილავამან ჭიტანობაშ ბერი მჯვეში  შეეფეს პყოროფტი. ემუშენითი მჯვეში შეეფე ოხორის ოკოვობღაფტით. ოკულე ჩქინი ჰუქუმეთის, პარლამენტოს  ვუჭარი. აშო მინონ, აშო მინონ. ლაზეფე ჭიტა დოფსქიდით საქართველოს. ჭიტა ვორეთ. ჩქინი ოღარღალონი ჭიტა ბღარღალაფთ. არ მუზეუმი მინონ. არ- ჟურ წანას ვუჭარი. იდუ- მოხთუ მექთუბეფე.  იფთი მუთუ ვა მიწვეს. იფთი მუთუ ვა ყვეს. ოკულე მექთუბი ქომოხთუ ჩქიმდა. პარტეფეში არჩევანიშ ვაქითი ტუ. აჲა მუზეუმი ქოდომიკიდეს. ჰუქუმეთიქ დიდო ფარა დოხარჯუ. ოშ შილჲა დოხარჯეს. აშოთენ მუზეუმის ირი შეი მსქვაშა ნირჩინუ . მუზეუმი 2012 წანას დიდი მერასიმითენ გუინწკუ.  ქვაში პერიოდიშენ ოშ წანა წოხლეშაქ კართა შეი, კართა ალეტი ქორენ მუზეუმის. საქართველოში კართა სემთიშენ თარიხური ბინაფეში მაკეტეფეტი ქორენ. სვანეთიშენ კოშკეფეში მაკეტეფეთი ქორენ. ჰელიმიში ხასანიში რესიმეფეთი ქორენ. მთელიქ ქონაგნუქი აჲა ქეთაბი ტუ; აჲა თარიხი ტუ.

ალი იჰსან აქსამაზი:   ანდღანერი ნდღას სუმენეჩიდოვით წანერი რეთ. ჟიუბილე თქვანითი იხვენუ ბათუმის. ეშო მიჩქინ. აჩქვა უმჩანეფე ჩქინიშენ რეთ. ჩქინ გენჯეფეს მუ თავსიჲეფე მოღოდაფთ აჲა კორონავირუსიში ნდღალეფეს?

ჲაშა თანდილავაჰოჰუქუმეთიქ  ჟიუბილე მიხვენუ. ჩქინ ლაზეფე მჟორა დო თუთა ნა დიბადუ სთერი მჯვეში ვორეთ. ჩქინ საქართველოს ჭიტა დოფსქიდით ჰამა ხოლოთი ქოვორეთ. ხოლოთი ლაზური ვიბირთ.  მა მინონქი ჩქიმი ლაზური ვა გონდუნას! ლაზური ვა გონდუნას; ბღარღალათ, ვიბირათ. ლაზური ფშინახათ.

ალი იჰსან აქსამაზი:   აჲა ინტერვიუ შენი მა დიდო შუქური გოღოდფათ. თქვანთი გინონან ნა, აჩქვა ვოჩოდინათ. ჩქვა კითხალა ვა მიღუნ თქვანდა. მარა თქვან ოთქვალუში ნენა ვანა მესაჟი გიღუნან ნა, ენთეფეთი მიწვით, მუ იყვენ! ღორმოთიქ ბერე- ბარი კალა ოში ნდღა არ დღათენ გიშინან დო პანდა კაინობა მეგაჭარან!

ჲაშა თანდილავააქონის,  საქართველოს ნა სქიდუნ ლაზეფეთი, მეგრელეფეთი, სვანეფეთი, გურჯეფეთი, მთელი ჯუმალეფე ვორეთ. არკარელი ვიმხორთ, არკარელი ფშუფთ. საქართველოში დოლოხე, ლაზეფე  ოკობღერი სარფის ფსქიდუთ. ოღაეღალონი ჩქინი ვოსქედინათ. ვოსქედინათ დო ვა გონდუნას. აჲა ბაშქა ზამანი რენ. აღნე ზამანი რენ. აჲა ყოროფაში ზამანი რენ. აჩქვა ჰუდუდი გონწკიმერი რენ. დუნჲას გლობალიზასჲონი იყვენ. ჟურ ჰუქუმეთის, თურქიეში დო საქართველოში ჰუქუმეთეფეს ართიქართიშა ყოროფა ქუღუნან.  ექოლე- აქოლე ფსიქუდუთ. ხოლო ართიქართი კალა ვორეთ. ექოლე- აქოლე ოკოვიბღეთ. ჟურ ჰუქუმეთიში არას პრობლემითი ვარენ.  ლაზურითი პჭარუფთ. ლაზურითი ვიბირთ. აჲა დომიბაღუნან. ღორმოთიშენ გეხვამერი ყოროფათენ დოფსქიდათ. ხელაკაობა ვიძირათ! გოგიხთა!