ХЬАШЪОКЪО АДЭЛ МЫХЬАМЧЭРИ (1933-1984)

Dr. YEDİC Batıray Özbek
10.03.2007

Хьашъокъо Адэл Мыхьамчэри Иорданем икъалэу Амман 1933-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Иныбжьык1эгъу щегъэжьагъэу лъэпкъ 1офыгъохэм афэщагъ эу  хъугъэ. Ят1онэрэ дунэе заом илъэхъан амман псэуп1э зыфэхъугъэ Ады гэ лъэпкъ ш1эныгъэлэжьэу К1убэ Щебан нэ1уасэ фэхъугъ.

Щебан иш1эныгъэ игъуазэу Адэл лъэпкъ културэм дэлэжьэным зыфегъазэ ищы1эныгъи  илъэпкъ ш1эжь изыкъегъэ1этын репхы.

Амман дэс адыгэхэм яджэмакъэ хъугъэу п1он плэк1ыщт хасэхэу ”Черкес Зэдежь” ык1и ”Черкес ныбжьк1эхэр” зыфи1охэрэм к1эщак1оу ахэты. Адэл К1убэ Щэбан ытхыгъэу пиесэхэр ”Къэбэртаемэ ячэщ теу”, ”Псы ик1ыжь” зыфи1оэхэрэр сцэнэм щыгъэуцугъэным чанэу дэлажьэ, ык1и ежьыри рол шъхьа1эхэр къеш1ых, хасэхэм адыгабзэк1э тхэн-еджэн курсхэр ащызехе.

щэ. Мыхэм пстэ уми адыгэхэр,ныбжьык1эхэр лъэпкъ ш1эжьым къыфигъэу щых. Ау ахэр агу рихьырэп адыгэхэу хэгъэгум ихабзэ и1орыш1э хъугъэхэу бюрогратхэм. Къалъэлъэх. Ащ къыхэк1эу Адэли ежь фэдэхэу лъэпкъым фэ лажьэхэрэ к1алэхэр гущы1энхэ хъумэ чыжьэу шъофым к1охэзэ зэдэгущ1э щтыгъэх. Гукъау ау щы1ак1эш1ум хэгъозэнэу есагъэхэр тэри къытхэк1ых. ”Адыгэл1эу!”, Иорданем ихэгъэгу к1оц11оф шъэфыхэм адэлажьэрэм ятхьа аматэ иунашъок1э Адэлрэ иныбджэгъо Тхьабысым Семихьрэ аубытыхэщ губгъом псуцуагъэу щыря1эм ащэх, мэфэ пчъагъэрэ ащ хагъэтых.К1элит1у ми ч1ы1эу ахэхьагъэм яжъэжъыехэр егъэщыных, хьадэгъу узи ар афэхъу.

Адэл Мыхьам чэри Германем икъалэу Вуппертал, Тхьабысым Семихь Нал чык ща1ылыжьы.

Хьашъокъом, Иорданем псэук1э зэрэщимгъотыжьыр гуры1огъагъ. езгъэджа гъэу К1убэ Щэбани арары Францием зык1эк1ожьыгъагъэр. Ау Адэл иплъа ап1эр хэкум къыгъэзэжьыныр арыгъэ. 1960-рэ илъэсым Полшэм Варшовам к1уагъэ, ащ къе1ыи Москва къак1о. Иушъхьагъор къэш1эгъуай, хэкум къы хьажьынэу хъурэп. Зыгу зэпык1ыгъэ Адыгэ к1алэр СССр-м ек1ыжьы.

Германем Вуппертал къалэм къыщэуцу. Нэмыц бзылъфыгъэу Элкэ нэ1уасэ Щыфэхъу, унагъо зэдаш1э, япшъашъэу ”Дианэ” зэдагъоты.

Адэл мыадыгэу псэун ылъэк1ыщтыгъэп. Игъаш1э зезыщэщтыгъэ уз хьылъ эу и1эми фэгъэда1ощтыгъэп, лъэпкъ 1офыгъохэу ыпсэ к1ыфэ тезылъхьагъ эми ыгу ебгъэщтыгъэп. иныдэлъфыбзэ, илъэпкъ културэ ыпсэ щыщыгъ.

Арын фае, иныбжык1эгу, игугъэ лъагэхэр зыугул1ыгъэ 1орыш1эхэм писмо  ”къытфэгъэгъу” а1уи зыфатхым зэк1эри зак1фигъэгъугъагъэри. Адэл иц1ы фыгъэ напэ ар зыш1агъэхэм нахьыри нахь ук1ытагъэти ары, ац1эхэр лъэпкъ ым ыш1энэу писмор къыштэнэу зыра1ом, ”як1алэхэр, къак1эхъуахьыхэрэр ук1ытэжьынхэу, лъэпкъып пэ1ачъэ хъунхэу сыфаеп” ы1у1и писмор зык1и гъэк1одыгъэр.

Хьашъокъ Адэл Мыхьамчэри адыгэ лъэпкъым и1офыгъохэр Германеми щылъигъэк1отэнэу фэягъ.

Я 60-рэ илъэсхэм ащ адыгэхэр мэк1эдэу щы1агъэх.

Тыркуем щыщы ц1ыфи ыгъотыщтыгъэп. Ишъхьагъусэ щэхъу гъусэ зыщим гъотырэ лъэхьаным нэ1уасэу къафкъок1ых, Иорданем ик1ыгъэхэзэшъхьагъ усэхэу Аднанэрэ Хелгамрэ, Мэмдухьэрэ Мелечрэ, Маиик Жобэ ык1и ащ и шьхьагъусэ а1оу зэхэтхэу 1973-рэ илъэсым Германем икъалэу Схвэлм апэ рэу ”Адыгэ Хасэ” щызахащэ. Хасэм ”Адыгэ” зэрэфаусыгъэр зымыдэхэрэри къыкъок1ых, ау адэл ахэми апеш1ок1оныр елъэк1ы, Хасэм ыц1э къэнэжьы.

Адыгэ хасэу Адэл псэк1э зыфэбэнагъэм идэпкъыхэм адыгэим итхак1охэм, и ц1ыф ц1эры1охэм я сурэтхэр пилъыгъэх, адыгабзэк1э щыгущы1энхэу ха бзэ ч1илъхьагъ, адыгабзэк1э еджэн-тхэн курсхэр зэхищагъ. Мыхэм къахэ к1эу Хьашъокъор джыри нэкъокъогъухэм къафэрзахьэу, къур1ан курсхэр зэхищэм нахь тэрэзэу алъытэу, комунистыц1эк1э аумысэу зэхьум,” ашъыу ма 1унк1ыбзэр шъосэты, хасэр тхьаумафэм щыублагъэу шэмбэтым сыхьа тыр зым нэсэ шъу1ахь,езгъэджэн зышъумгъотык1и сэ сыхьазыр” ари1ощт ыгъ. Зэмыжэгъэхэ джэуапым Адэл инэкъокъогъухэр ушъхьагъончъэу къы гъанэщтыгъэх, 1унк1ыбзэри къыратыжьыщтыгъ, ащ имызакъоу Хасэм ч1э мыхьажьыгъэри щы1агъэх. Къык1элъык1огъэ илъэсхэм Германем икъалэхэу Звингенберг,Нюрюнберг.

Ойтен, Хамбургхасэу щызахащагъэхэми ”Адыгэ” ц1эр афаусыгъ. Мюнхен,  Кёлн ык1и нэмык1 къалэхэм Кафкас ы1оу хасэхэм атыратхагъэ ц1эхэри т1эк1у зытеш1эм Адыгэк1э зэблахъужьыгъагъ.

Адэл мыхьамчэри щэ1эфэк1э адыгэ шъыпкъэу псэугъэ. Адыгэ хабзэу зэри хьащтыгъэмкэ1 узк1эригъэплъыщтыгъэ. Адыгэл1ы зыфа1орэр епэсыгъагъ. Нахьыжъым зэрэпэгъок1ыни, нахьык1эр зэригъэгушъухони хабзэ хэлъыгъ.

Иажырэ мафэхэм иунэ, ыдэжь сызэк1ом ерагъэу щылъы пэтызэ пхьэнт1эк 1ум къытетысхьанэу къысфэтэджыгъ.

Адэл, зигъаш1э зилъэпкъ фэзгъэ1орыш1эгъэ тинахьыжъ лъап1эхэм ащыщ. Илъэпкъ фиш1эрэ ш1омак1эу чэщи мафи лажьэу регъажьэ, икъоу зэрапы мылъышъуэм къыхэк1эу, иунагъо зэбгырэзыжьы.

Германем щы1э зэхъум Адэл мыпшъыжъэу тхагъэ; Ди анабзэ-1958, Адыгэ Алфабэ-1959, Зэхэсхыгъэу адыгэ орэд заул-1960, Мэфэпчъ-1960,нарт тхы дэжъхэр-1972,Адыгэ алфабэм игъуаз-1977, Зы мафэгорэм-1977,Адыгэ Алф ыб-1977,Ублэгъум пае бзэхабз-1979 зыфи1охэрэ ыгъэхьазырыгъэх. Ащ нэм ык1эу, 1974-1976-рэ илъэсхэм  Германем къыщдэк1ыгъэ журналэу ”Зэкъо шыныгъ” зыфи1орэм и1ахь инэу хилъхьагъ. Вуппертал хасэм къыщдигъэк 1ыгъэхэм афэшъхьафэу, Адыгабзэк1э адыгэ орэдыжъхэр, орэдхэ рзытетхэ гъэ аудио кассетэхэр тыритхэщтыгъэх, ахэр ыпк1э хэмылъэу афигощыщт ыгъэх, хасэм пщынэ еонымк1э курсхэр, лъэпкъ къошъохэм язэгъэш1энк1э купхэр зэхищэщтыгъэх. Исраил, Кфар-Камэ адыгэ еджап1эм Адэл итхыбзэ хэр зэрэщырагъэджагъэхэр.

Ц1ыф щы1эп мыл1эжьнэу. Ау лъэужыш1у къыщызынэхэрэр мыл1агъэм фэдэх. Адэл ащ фэд. Мыл1агъэу непи къытхэт.

Сигущы1эхэр, Кфар-камэ еджап1эм ик1элэегъэджак1оу Хьатикъое Рэджэп игущы1эк1э сыухын. ”Ти К1элэегъэджак1о ш1агъоу Адэл, Вуппертал къы тфыраригъэхэыгъэ тхыбзэхэмрэ, бзэхабзэхэр зыдэт тхзылъхэмрэ щымы1а гъэемэ ти1о дэи хъущтагъэ. Ащ инэу тыфэраз.А уасэ зыфэш1ыгъуае тхылъ эхэм яш1уагъэк1э хэхэс адыгэ к1элэц1ык1убэм тиныдэлъфыбзэк1э тхэк1э-еджак1э зэрагъэш1агъ, джыри зэрагъаш1э”.

Ары, Хьашъэкъо Адэл Мыхьамчэри, о чъые гупсэфэу, Уилъэпкъ непэ Республикэ и1.Тарихьым ар хэмык1эу щы1эщт. Къытфщфбнагъэ лэжьыгъэ хэмк1э лъэпкъыр щэ1эфэ укъытхэтыщт.

Еджыдж Батырай
Адыгабзэр Мэфэш1укъо Щэнгул