HAPİ Cevdet Yıldız

I

 

Önce şu kadarını belirteyim. Kafkasya ile bire bir bir temasım yok gibi, olsa bile bilgi alma olanakları kısıtlı. Ancak araştırmalarımdan ve yazılanlardan giderek yorumlarda bulunmaya çalışıyorum. Ayrıca büyük bir bilgi kirlenmesi olayı da var ve halen yaşanıyor.

Bütün bunları dikkate alarak toplumu bilgilendirmek istiyorum. Bugünü öğrenmek ve geleceği yorumlamak için, önce geçmişe bir göz atmak gerekir.

Adige sürgünü gerçeği

Sürgün kararı 1860’da Karadeniz kıyısında yaşayan Batılı Adigeler, yani boyun eğmiş Natuhaylar (240 bin) ile boyun eğmemiş Shapsughlar (300 bin), Wubıhlar (100 bin) ve bu toplulukların eklentileri-Hak’uç, Ciget, vb için alındı, bu büyük gruba 1861’de boyun eğmiş olan Abzeghler (Абдзах; 260 bin) de dahil edildi (en az 1 milyon insan). Sürgün, yer yer katliama dönüşen bir askeri operasyonla tamamlandı (1864). Bu toplulukların hemen hepsi (en az % 99’u) Osmanlı topraklarına gönderildi, çok azı da, Rus hükümetince Kuban ve Laba ırmakları solunda gösterilen düz arazilere dağıtılarak yerleştirildi (*).

Bu trajediyi Kuzey Kafkasya boyutuna yayarak basitleştirmek ve kendi topluluğunu öne çıkarmak isteyen çevreler de var. Örneğin bazı topluluklar için yüzde yüz boyutuna ulaşan bir olay, daha büyük bir nüfus ölçeği içinde  oranlandığında, facianın büyük boyutu gizlenebilir ve olay sıradanlaştırılabilir. Sivrisineğin ‘dediği sözler’ çarpıcı ve öğretici: “Аргъоим икопкъ зыхахым, ‘хэпхырэми еплъ, зыхэпхырэми еплъ’ и1уагъ”/ “Sivrisineğin budu çıkarıldığında/alındığında, ‘çıkardığın/aldığın şeye bir bak, bir de bana bir bak’ demiş” (Adige atasözü).

Bilgi notu:

(*) Bu tür yerleştirmeler için Bkz. “Abzegh Ülkesi Bozulunca. . ”, CC Tarih, İndex 1.

Rus Çarlığı’nın yıkılması ve ‘Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti’

Şubat 1917’de Rus İmparatorluk/Çarlık yönetimi devrildi, Rusya’da ve bağlı  illerde sivil inisiyatiflerle geçici  yerel idareler/hükümetler kuruldu.

O sıralar Kuzey Kafkasya’da Karadeniz ili (guberniya), Kuban, Terek ve Dağıstan oblastları (büyükçe il) bulunuyordu. İlk iki ilde şimdiki Şapsığ ve Adigeler küçücük birer azınlık idiler (*). Son iki oblastta ise yerliler çoğunluktu. Bu son iki oblasttaki yerli halkların önde gelen/varlıklı  temsilcileri tarafından, Mart 1917’de  ‘Terek-Dağıstan Oblastları Geçici Hükümeti’ kuruldu. Bu hükümet, birçok Rusya yerel hükümeti gibi, 1917 Ekim devrimi üzerine  kurulan Sovyet iktidarını tanımadı, tanımamaların ve dış desteklerin bir sonucu olarak  iç savaş başladı. 1918 yılı başlarında (Mart-Nisan aylarında) Kuzey Kafkasya Sovyet güçlerinin  eline geçti.

Bunun üzerine Terek-Dağıstan hükümeti ya da kısa adıyla ‘Dağlı hükümeti’ temsilcileri  bölgeyi terk ettiler ve  Sovyet karşıtı  Menşevik
-sosyal demokrat- iktidarı bulunan Gürcistan’ın başkenti Tiflis’e taşındılar.

Dağlı hükümeti temsilcileri, oradan Gürcü temsilcilerle birlikte, görüşmelerde bulunmak ve destek aramak üzere Osmanlı ülkesine gittiler, Osmanlı hükümetinden yardım  ve destek sözünü  aldılar. Bunun üzerine, sürgündeki Dağlı hükümeti temsilcileri,  11 Mayıs 1918’de, İstanbul’da bir bildiri ve basın açıklamasıyla ‘Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti’ (Mountainous Republic of the Northern Caucasus)  adı altında bağımsızlık kararı aldıklarını ve Rusya’dan  ayrıldıklarını ilan ettiler. Yeni cumhuriyet topraklarının yüzölçümü  70 bin km. kare, nüfusu da 1 milyon olarak tahmin ediliyordu (**).

Dağlı Hükümeti Delegasyonu, İstanbul, 1918.
(Önde ortadaki ilk Başkan Tapa Çermoyef ya da Abdülmecit Çermoyi)

Dağlı hükümeti, Osmanlı askeri desteğinde Ekim ayı ile Kasım ayı başında Dağıstan’a döndü. Aslında Osmanlı askeri harekatı 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi hükümlerine de aykırı düşüyordu, son bir gayretkeşlik idi. Osmanlılar savaşı kaybetmişlerdi, bunu biliyor ama gizliyorlardı, nitekim  kısa süre içinde Kafkasya’yı boşalttılar.

Bilgi notu:

(*) 1897 Rus İmparatorluğu resmi nüfus sayımına göre Karadeniz ilinde 57, 478 toplam nüfus içinde 1, 939 (% 3, 37) Çerkes/Şapsığ vardı. Kuban oblastı’nın Yekaterinodar ilçesinde (otdel), 1897’de 245. 173 toplam nüfus içinde 19, 851 (% 8, 1) Adige/Çerkes vardı, 283, 117 nüfuslu Maykop ilçesinde (otdel)  13, 892 (% 4, 9) Adige/Çerkes  ve 5, 851 (% 2, 1) Kabardey  (Kuban Kabardeyleri olmalı) bulunuyordu. Batalpaşinsk (şimdi-Çerkessk) ilçesinin (otdel) 215. 400 toplam nüfusu içinde 26, 867 (% 12, 47) Karaçay, 10, 370 (% 4, 81) Abaza, 8, 452 (% 3, 92) Kabardey, 3, 962 (% 1, 84) Adige/Çerkes (Besleney olmalı) nüfus gösteriliyordu. Bkz.  ‘Куба́нская о́бласть’-Википедия.

(**) Birer uzman olan Allen ve Muratoff’a göre, Dağıstan nüfusu 1914’te “bir buçuk milyon” olarak tahmin ediliyordu.  Bkz. W. E. D. Allen ve ölü Paul Muratoff,  “Kafkas Harekatı, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi”, s. 468.

Bu da Rus İmparatorluk nüfus sayımlarının Türklerinki gibi pek de güvenilir olmadıklarını  belli ediyor. Eski Sovyet Dışişleri Bakanı ve eski Gürcistan Devlet Başkanı Eduard Şevardnadze, 2008’de Dağıstan nüfusu için “4, 5 milyon” rakamını telaffuz etmişti. Oysa 2002 resmi nüfus sayımına göre Dağıstan nüfusu 2, 576, 531 olarak gösteriliyor. Bkz.  ‘Dagestan’-Wikipedia. Ayrıca Bkz.  Mountainous Republic of the Northern Caucasus-Wikipedia.

Rusya’da İç Savaş ve K. K. Dağlı Hükümeti’nin ikinci kez dağılması

Güney Rusya’da General Denikin komutasında Sovyet karşıtı bir ordu ve yönetim kuruldu. Dağlı ya da ‘Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti hükümeti’, Sovyet karşıtı General Denikin yönetimi ile yapısı gereği savaşmak yerine onunla  birleşti ve onun bir parçası oldu, Dağlı milisler de Sovyetlerle/Bolşeviklerle çarpışmak üzere  kuzeye, cepheye sevk edildiler. Bir süre sonra, başarısız düşen General Denikin, General Wrangel ile anlaşmazlık içine düştü ve Rusya’dan ayrıldı. General Denikin’in yerini General Wrangel aldı.

General Denikin’in düşmesi ve Sovyet ilerlemesi karşısında Tiflis’e çekilen bazı Dağlı liderler (*) General Wrangel’in ilerlemesi üzerine, Wrangel’e  bağlı olarak kurulan yeni Terek oblastı  hükümetinde bakanlık görevleri aldılar ama Sovyetler karşısında yenilerek bölgeyi terk ettiler (1920).

Bu arada Çeçen Şeyhi Uzun Hacı, General Denikin kuvvetleri ile çarpışmıştı. Uzun Hacı önderliğinde kurulan ve Şeyh’in ölmesi üzerine  dağılan ‘Kafkasya Emirliği Devleti’ ile ‘1920-1921 Dağıstan ayaklanması’ sırasında kuruluşu ilan edilen ‘hükümet’ de ‘Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti’ ile ‘ilişkilendirerek’, cumhuriyetin 1918-1921 yılları arasında yaşadığı biçiminde asılsız ve yakışıksız görüşler de  öne sürülebilmektedir (**).

Bilgi notu:

(*) Pşimaho Kosok/Kotse Pşımaho, vb.

(**) Bkz.  ‘1920-1921 Dağıstan ayaklanması’ bölümü.

 

Dağıstan ve Dağlı Özerk Cumhuriyetleri

Kuzey Kafkasya’da Sovyet karşıtı  güçler bastırılarak, 30 Mart 1920’de Sovyet iktidarı yeniden kuruldu. Ağustos 1920’de, Sovyet yönetimi  Kuzey Kafkasya halklarına özerklik verilmesi kararını aldı. Önce, bir ‘Kuzey Kafkasya Sovyet Cumhuriyeti’ kuruldu. Ardından bu cumhuriyetin yerli nüfus çoğunluğu bulunan  kesimlerini kapsayan ve etnik-bölgesel temele dayanan iki özerk devlet kuruldu: Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’ne (RSFSC) bağlı Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (1) ile Dağlı Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (2) kuruldu (Kasım 1920; onama: 21 Ocak 1921).

Rusya FSSC’ne bağlı olarak kurulan ‘Dağlı Özerk Cumhuriyeti’ haritası, 1921
(Kabardey okrugu geniş, Karaçay ve Balkar okrugları ise küçüktürler.) (Küçük haritada ise, Karaçay topraklarının doğuda Kabardey okrugundan alınan bir parça, batıda da eski Adige toprakları üzerinden genişletilerek, kahverengi bölümde görüldüğü gibi, yaklaşık üç misli büyütüldüğü, yüzölçümü yönünden Kabardey’i geçtiği  görülüyor. Balkar yerleşim alanlarının ise, zaman içinde kuzeye doğru genişleyerek  Nalçik’in dibine dayandığı ve Kabardeyleri güneyden çember içine aldığı  söyleniyor. Balkarlar şimdi de Kabardeyleri dağlardan/dağ çayırlarından uzaklaştırmak için uğraşıyorlar.)

Dağlı Özerk Cumhuriyeti okrugları batıdan doğuya doğru şöyle sıralanıyordu: 1) Karaçay, 2) Kabardey, 3) Balkar, 4) Oset, 5) İnguş, 6) Sunjenski Kazakları, 7) Çeçen. Merkezi Vladikavkaz idi ve bir de Grozni kentsel alanı bulunuyordu. Sunjenski Kazak Okrugu’nun Çeçen Okrugu içinde bir cebi de vardı.

Bilgi notu:

(1) Dağıstan oblastı yerinde

(2) Terek oblastı yerli nüfus çoğunluğu bulunan  güney kesiminde

1920-1921 Dağıstan ayaklanması

General Denikin’in işbirlikçisi Dağıstanlı İmam Najmudin Gotsinski  ve eski Çarlık dönemi subayları öncülüğünde Eylül 1920’de Dağıstan’da Sovyet karşıtı  bir ayaklanma oldu. Ayaklanma, halk tarafından sevilmeyen ve kendi halkına karşı silah kullanmış kişilerce düzenlenmişti. Bu nedenle isyana katılan insan sayısı 3 bini geçemedi. Ayaklanma İmam Najmudin Gotsinski ve Albay Kaitmas Alikhanov tarafından düzenlenmişti. Alikhanov’un kardeşi Avarski Çarlık subayı olarak soydaşlarına silah çekmiş olan biriydi. Silahlı birliklerin başı da, karşı devrimci Rus generali Wrangel’in subaylarından Albay Jafarov idi. İmam Şamil’in İstanbul’dan getirtilen torunu Said Şamil ise, sadece bir ’süs’ ve bir propaganda unsuru olarak kullanılmıştı. Ayaklanma Mayıs 1921’de bastırıldı (*).

Bilgi notu:

(*) Dağıstan ayaklanması için Bkz. W. E. D. Allen ve ölü Paul Muratoff, “Kafkas Harekatı, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi”, s. 464-490.

 

Dağlı Özerk Cumhuriyeti’nin  dağılması

Kasım 1920’de kurulan, 21 Ocak 1921’de de Moskova tarafından onanan Dağlı Cumhuriyeti’nden ilkin ‘Kabardey Okrugu’ (ilçe) ayrıldı ve 1 Eylül 1921’de ‘Kabardey Özerk Oblastı’ (il) kuruldu. Statü yükseltilmiş ise de  Kabardey okrugu topraklarının büyükçe bir bölümü batıda Karaçaylara, doğuda da küçük bir bölüm (Mozdok yöresi) Osetlere bırakılmıştı .

12 Ocak 1922’de, Dağlı Özerk Cumhuriyeti’nden ayrılan ‘Karaçay okrugu’, ‘Kuban-Karadeniz oblastı’ndan çıkarılan Çerkes nüfuslu  Batalpaşinsk yöresi (otdel) ile birleştirildi ve geniş arazili bir ‘Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı’ kuruldu (14,1 bin km.kare). 16 Ocak’ta da ‘Kabardey-Balkar Özerk Oblastı’ kuruldu.

Bu oluşumların hepsinden, Sovyet rejimini sempatiyle karşıladıkları için özellikle Karaçaylar, ardından da Balkarlar karlı çıktılar, dağlarda sıkışıp kalmaktan kurtulup artan nüfuslarını yerleştirecek yeni yerlere kavuştular.

27 Temmuz 1922’de Kuban-Karadeniz oblastından çıkarılarak ‘Adige Özerk Oblastı’ kuruldu, ardından bir okrug (ilçe) olarak yer aldığı Dağlı Özerk Cumhuriyeti’nden ayrılarak 30 Kasım 1922’de de  ‘Çeçen Özerk Oblastı’ kuruldu.

7 Temmuz 1924’te ‘Kuzey Oset Özerk Oblastı’ ve ‘İnguş Özerk Oblastı’nın da kurulmasıyla Dağlı Özerk Cumhuriyeti ortadan kalkmış oldu (7 Temmuz 1924).

Etnik oluşum devam etti: 23 Eylül 1924’te, Karadeniz kıyısında Tuapse kenti merkezli ‘Şapsığ Ulusal Rayonu’ oluşturuldu (*).

15 Ocak 1934’te Çeçen ve İnguş özerk oblastlarının birleştirilmesiyle ‘Çeçen-İnguş Özerk Oblastı’ oluşturuldu.

Sovyetler Birliği’ndeki 1936 Anayasası ve düzenlemeleri çerçevesinde Kabardey-Balkar, Kuzey Oset ve Çeçen-İnguş özerk bölgeleri, 5 Aralık 1936’da  birer özerk cumhuriyet oldular.

Bu arada Adige Özerk Oblastı’na da yeni topraklar -Cace/Giaginskiy rayonu ve Maykop  kentsel alanı- eklendi, başkent Krasnodar’dan Maykop’a nakledildi (**).

Böylece, Karaçay-Çerkesya dışında, Kuzey Kafkasya’daki yerel siyasi ve idari örgütlenmeler tamamlanmış oldu.

Bilgi notu:

(*) Daha çok bilgi için Bkz. Tamara V. Polovinkina,  ‘Çerkesya Gönül Yaram”, Ankara, 2007; ayrıca “Şapsığ Ulusal Rayonu”-Vikipedi

(**) Daha çok bilgi için Bkz.  ‘Adige Ülkesi-4’, CC Turizm.

 

Karaçay-Çerkesya ve tarihçe

 

12 Ocak 1922’de kurulan ‘Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı’, 26 Nisan 1926’da ‘Karaçay Özerk Oblastı’ (KÖO) ve ‘Çerkes Ulusal Okrugu’ (ÇUO) biçiminde ikiye ayrıldı. ÇUO, 30 Nisan 1928’de ‘Çerkes Özerk Oblastı’ oldu.

1943’te Karaçay ve Çerkes özerk oblastları

26 Nisan 1926’da kurulan Karaçay ÖO’nın yüzölçümü 11,5 bin km. kare, başkenti Mikoyan-Şahar (şimdi- Karaçayevsk), nüfusu 150,3 bin idi (1939). Bu nüfus içinde % 46,8 Karaçay (70,3 bin), % 43 Rus (64,6 bin) ve % 2,6 Abaza (3,9 bin) bulunuyordu (*).

Karaçay ÖO topraklarına, eski Kabardey okrugundan alınan bir parça dışında, eski Adige topraklarından büyük bir parça daha eklenerek, oblastın batıya doğru genişlemesi ve Karaçayların dışa açılmaları sağlandı. Ancak oblastın batısındaki bu yeni yerler Rus/Kazak nüfuslu olan dağlık alanlardan oluşuyordu (**).

‘Karaçay ÖO’ 1943’te kaldırıldı, toprağı Gürcistan ile Stavropol kray arasında bölüştürüldü, Karaçay etnik ulusu ise ‘Alman istilacılara/Nazilere destek verdiği’ suçlamasıyla topluca Kazakistan’a sürüldü.

Kafkasya’da olanlar… Geçmişe kısa bir bakış.

Ulusal giysileri içinde bir Karaçay delikanlısı

30 Nisan 1928’de kurulan Çerkes Özerk Oblastı’nın (ÇÖO) ise yüzölçümü 3,3 bin km. kare, başkenti Çerkessk (Şerceskale), nüfusu 92,9 bin idi (1939). Bu nüfus içinde % 58,3 Rus (54,1 bin), % 17,2 Çerkes (16 bin), % 11 Abaza (10,2 bin) ve % 7,3 Nogay (6, 8 bin) vardı. Oblast, Karaçay ÖO’na geçiş yolu bırakılması gereği nedeniyle güneyden bölünmüştü, yani Çerkes oblastının komşu Karaçay oblastı içinde küçük bir cebi vardı.

Her ayrılmada Çerkes ve Kabardey toprakları ufalanıyordu.

1943’te kaldırılan Karaçay ÖO’nın eski toprakları ile varlığı devam eden  Çerkes ÖO toprakları, bir üst kararla, 9 Ocak 1957’de birleştirildi ve 26 Nisan 1926 öncesinde olduğu gibi, ‘Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı’ yeniden kuruldu/ihya edildi.

Bu ikinci birleşme Çerkesleri yine vurmuştu.

10. yüzyıldan kalma bir Hıristiyan tapınağı, Aşağı Teberda, Karaçay-Çerkesya

Birleştirilme Çerkeslerin aleyhine, Karaçayların ise lehine idi. Eski Karaçay ÖO toprakları daha geniş görünüyorsa da bu toprağın çok büyük bir bölümü ekonomik değeri olmayan ya da Kazakların barındığı akarsu vadileri/boyları ile dağlık alanlardan oluşuyordu (***).

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Haritası

Kazakistan’dan dönüş sonucu Karaçayların önemli bir bölümü eski Çerkes ÖO topraklarına yerleştirildi. Karaçayların önemli bir bölümü Çerkessk kenti (2008’de 116,3 bin nüfus) ile Çerkes köylerinde ya da yakınlarında devletçe yeni konutlar inşa ettirilerek kurulan mahalle, site ve yeni köylere yerleştirildiler (1957 ve sonrasında). Karaçay kenti ise Karaçayevsk kentidir (2009’da 19,7 bin).

2006 yılına değin Karaçay-Çerkesya rayonları sınırları ve idari merkezleri

Şimdiki Karaçay-Çerkesya rayonları:

Rayon	1 Ocak 2007’de nüfus
Абаza rayonu	13.835
Adıge-Hable	26.223
Zelençukskiy	50.493
Каraçayevski	24.693
Malokaraçayevski	39.787
Nogay rayonu	15.000
Prikubanskiy	27.654
Urupskiy	17.858
Ust Cegutinskiy	48.927
Habez	28.118

1959’da Sovyetler Birliği’nde 81 bin Karaçay, 42 bin Balkar, 30 bin Çerkes  ve 80 bin Adige bulunuyordu. 43 yıl sonra, 2002’de Karaçay sayısı 192,182 (% 137 ya da 2,37 kat  artış), Balkar sayısı 108,426 (% 158 ya da 2,57 kat artış), Çerkes sayısı 60,517’de (% 101  ya da 2 kat artış), Adige sayısı ise 128,528’de kalmıştır (% 60,6 ya da 1,6 kat artış). Karaçay ve Balkarlar dinamik bir nüfus yapısına sahiptirler ve artık diş gösterebildiklerine göre,  Kabardeyleri ve Çerkesleri (Шэрджэс) zor günler bekliyor olmalı.

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti etnik bileşimi:

	1926 sayımı	1939 sayımı (1)	1959 sayımı	1970 sayımı	1979 sayımı	1989 sayımı	2002 sayımı
Karaçaylar	52, 875 (52. 0%)	70, 932 (29. 2%)	67, 830 (24. 4%)	97, 104 (28. 2%)	109, 196 (29. 7%)	129, 449 (31. 2%)	169, 198 (38. 5%)
Çerkesler	16, 186 (15. 9%)	17, 667 (7. 3%)	24, 145 (8. 7%)	31, 190 (9. 0%)	34, 430 (9. 4%)	40, 241 (9. 7%)	49, 591 (11. 3%)
Abazalar	13, 731 (13. 5%)	14, 138 (5. 8%)	18, 159 (6. 5%)	22, 896 (6. 6%)	24, 245 (6. 6%)	27, 475 (6. 6%)	32, 346 (7. 4%)
Ruslar	2, 593 (2. 6%)	118, 785 (48. 8%)	141, 843 (51. 0%)	162, 442 (47. 1%)	165, 451 (45. 1%)	175, 931 (42. 4%)	147, 878 (33. 6%)
Nogaylar	6, 263 (6. 2%)	6, 869 (2. 8%)	8, 903 (3. 2%)	11, 062 (3. 2%)	11, 872 (3. 2%)	12, 993 (3. 1%)	14, 873 (3. 4%)
Diğerleri	9, 961 (9. 8%)	14, 810 (6. 1%)	17, 079 (6. 1%)	19, 957 (5. 8%)	21, 917 (6. 0%)	28, 881 (7. 0%)	25, 584 (5. 8%)

(1) 1939 nüfus sayımı rakamı, etnik nüfus ve oranlar, Karaçay ve Çerkes özerk oblastları nüfuslarının bileştirilmesi yoluyla bulunmuş olmalı.

Bilgi notu:

(*) Bkz.  Карачаевская АО

(**) Bu yerlerde şimdi şu rayonlar bulunuyor:  “Urupskiy rayon” , 2782 km. kare, 17, 700 nüfus, merkezi Pregradnaya stanitsası-6, 5 bin ve “Zelençukskiy rayon” , 2931 km. kare, 49, 9 bin nüfus (2008), merkezi Zelençukskaya stanitsası-21 bin.

(***) Bu topraklar yaz ve dağ turizmi yanında, 2 bin ile 3 bin  metreleri arası yerler yaz/yayla çayırları ile kaplı meralar olarak ekonomik değer de taşıyorlar.

İkinci Dünya Savaşı ve Ulusal Yıkım

İkinci Dünya Savaşı Kuzey Kafkasya halklarına yıkım getirdi. Çeçen-İnguş Cumhuriyeti (3 Mart 1944) , Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nin Balkar bölümü (1944), Karaçay Özerk Oblastı (1943) ve Şapsığ Ulusal Rayonu (fesih kararı1943’te alındı, onaması- 24 Mayıs 1945)  kaldırıldı. Rus Sovyet/Stalin  totalitarizmi 10 ulusal topluluğu toprağından sürdü, ek olarak, 40 küçük ulusa daha zulüm uyguladı. Bazı halklara hakları geri verildi; Karaçay, Balkar, Çeçen, İnguş ve Kalmıklar özerk yönetimleri yeniden oluşturularak, devlet tarafından  sürgünden geri getirildiler. Ancak Volga Almanları Cumhuriyeti ile Kırım Tatar Cumhuriyeti ve Shapsugh Ulusal Rayonu halklarına ise, eski statü ve toprakları geri verilmedi.

Bu arada Adigeler erkek nüfuslarının  % 60’nı İkinci Dünya Savaşı içinde  yitirdiler.