Ali İhsan Aksamaz
(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Hıdır Eren. Kendisi, Zaza dili öğretmenlerinden. Belki siz de biliyorsunuz, bilemiyorum; kendisi, Zaza dilinin önemli emektarlarından bir tanesi. Zazaca yayımlanmış kitapları da var kendisinin. Zaza dilinden; Zazacanın dil ailesi, yurtiçi ve dışından tarihi, akademik çalışmalarından; Zazaların kurulu derneklerinden; emektar Hıdır Eren’in biyografisi ve çalışmalarından konuştuk. Bu metin, o konuşmamıza ilişkin. Ali İhsan Aksamaz)
+
Ali İhsan Aksamaz: Önce biyografinizden konuşalım; öyle başlayalım, olur mu?! Nerede doğdunuz? Hangi okullarda okudunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız ve torunlarınız var mı? Şimdi nerede yaşıyorsunuz? Lütfen, kendimizden bahsedin bize!
Hıdır Eren: Dêsim ilinin, Ovacık ilçesi, Zeranıge Köyü’nde 15 Şubat 1957 yılında doğdum. İlkokulu kendi köyümde, Ortaokulu Keban’da, Öğretmen Okulu’nu Dêsim merkezde okudum. 15 yıl köylerde öğretmenlik yaptıktan sonra İstanbul Üniversitesi Sosyoloji bölümü, ardından da Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Sosyoloji yüksek lisansı yaptım. 41 yıl eğitim alanının değişik kademelerinde çalıştım. Evliyim. İki kızım var.Şimdilik 6 ay köyümde, 6 ay İstanbul’da kalıyorum.
2009 yılında Beşiktaş ilçesinde çalışırken bir kısım arkadaşla periyodik bir biçimde bir arya gelerek, Zazaların sorunları ile ilgili toplantılar yaptık. Bu toplantılar sonrasında bu dilin yaşaması ve yaşatılması için bir vakıf ya da bir dil ve kültür derneği kurmak üzere yola çıktık. Vakıf kurma iş ve işlemleri ile maliyetinin yüksekliğinden dolayı dernekleşmeye karar verip, 2011 yılında İstanbul Beyoğlu’nda ilk Zaza Dil ve Kültür Derneği’ni kurduk. O günden bu güne bu dernek çatısı altında çalışmalarımızı sürdürmekteyiz. Çalışmalarımıza başlarken sırasıyla; Zazaca Kurslar Yaşlılarımız Zazaca Konuşuyor, Zazaca yayınlardan oluşan kütüphane, Zaza yazarların kitaplarını imzalama günleri, zaza esnaf ve işadamlarını ziyaretler, paydaş dil ve kültür derneklerini ziyaretler, dil komisyonu oluşturma, Zazaca ders materyalleri oluşturma komisyonu, Paydaş dil ve kültür dernekleriyle ortak projeler oluşturma (Anadolu Halkları Ne istiyor, Barış Festivali gibi ve Türkiye’nin Kültürel Çeşitliliği gibi…), Üniversitelerin zazalara yönelik düzenlediği sempozyumlara bildirilerle katılım sağlama, Dêsim’de düzenlenen Munzur Doğa ve Kültür Festivali’ne iştirak etme, gerekli mercilere Zazaca radyo ve Tv başvurularında bulunma, Zazaca’nın bulunduğu duruma dikkat çekmek için TBMM’de basın toplantıları yapma, Seçmeli Zazaca dersler için Munzur Üniversitesiyle ortak komisyon kurup çalışmaları başlatma, Artuklu Üniversitesi’ne verilen Zazaca seçmeli ders kitabı yazımının zazacayı nasıl katlettiğini raporlarla MEB’na sunmak, Kitap yazımında Zazaca İSBN alma çalışması yürütme, derneğe bağlı yayınevi kurma, Ovacık ilçesi ile Zeranıge köyünde Zazaca Yaz Okulu açma gibi faaliyetleri sürdürmekteyiz…
Ali İhsan Aksamaz: Zazaca da insanlığın sembollerinden. Zazacanın ölümü, insanlığın da ölümüdür. İnsanlığın en eski ayak izleri, diğer dillerde olduğu gibi, Zazacanın da içinde saklıdır; ben böyle biliyorum. Böyle söyleyebilirim. Bu benim insanlık anlayışım. Zazaca yaşayınca, insanlık da yaşayacak. Zazaca ölünce, insanlık da, kardeşlik de ölecek. Anlayışım böyle. Siz, bu anlayışa ilişkin neler söyleyebilirsiniz? Doğrusunu söyleyelim; Türkiye, Zazaca gibi diler açısından çok zengin. Bu durum, Türkiyenin zenginliği. Ancak bizler çoğunlukla bu dillerden haberdar değiliz. Bu duruma ilişkin siz neler düşünüyorsunuz? Bu durumun sorumlusu kim? Siz neler düşünüyorsunuz?
Hıdır Eren: Dillerin tümü, hangi dil olursa olsun, her dil; hayatı, insanı, insan ilişkilerini, doğayı, doğada var olanı tanımlamaya/anlamlandırmaya çalışır. İnsanlık, insanlığın yapıp etmeleri, yarattıkları, kendinden sonraya aktarımları, kazanımları; kısacası varlık-dünyasına bakışı tüm dillerin olmazsa olmaz çabasıdır.
İnsan kendi başına değil, tarihi ile birlikte vardır. Yani, tarihsel bir varlık alanıdır. Bu tarihi varlık da dil sayesindedir. İnsan dil ile birlikte varlığını edinmiştir. O nedenledir ki, insanlık ne yaparsa yapsın, nasıl bir iş tutarsa tutsun, neler yaratacaksa yaratsın, kazanımları, kaybettikleri, zaferleri, yenilgileri, buluşları… aklımıza gelebilecek tüm yapıp-etmeleri dil sayesinde oluşur, dil sayesinde kuşaktan kuşağa
aktarılır, dil sayesinde bilgi dünyasındaki yerini alır. Tüm bunların yaratım ve aktarımında insanlık dile borçludur. Diller olmasaydı, ne varlık-tarihinden ne de insanlık- tarihinden söz edilebilinirdi.
Onun içindir ki, koruyup kolladığımız her dil; koruyup kolladığımız insanlıktır. Yok ettiğimiz her dil de yok ettiğimiz “insanlık”tır. Diller ve kültürler bağlamında bu kadar zengin olan bu toprakları çoraklaştırmak bir insanlık suçudur.
Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de Zazacadan konuşalım, bahsedelim! Zazaca hangi dil ailesinden? Zazaca, bir dil mi yoksa bir başka dilin lehçesi mi? Biliyorum, bu sahada çeşitli teoriler var. Siz, bu teorilere ilişkin neler düşünüyorsunuz?
Hıdır Eren: Zazaca Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubundandır. İrani diller içerisinde Zazaca’nın yeri ve hususiyeti (başlı başına bir dil olması) üzerine O. Mann (1906), K. Hadank (1932), P.Detesco (1921), G. Morgenstierne (1958), I. M. Oranskij (1963), G. L. Windfuhr (1989), V. S. Rastorgueva (1990), J. Gippert (1996) bir çok dilibilimci tarafından makaleler yazılmıştır. İrani diller önce kendi aralarında doğu ve batı, ardından da kuzey ve güney olarak tasnif edilirler. Zazaca Kuzaybatı İrani diller arasında sayılır. Farsça ise güneybatı İrani diller arasında yer alır. Zazaca Orta Farsça (Pehlevice) ve Klasik Farsça dan çok, Avesta ve Partça’ya yakındır.
Bizler Kürtçe konuşan birileriyle ancak ve ancak Türkçe üzerinden anlaşabilmekteyiz. Bu bile bizim konuştuğumuz dilin Kürtçe’nin ya da bir başka dilin lehçesi olmadığını göstermeye yetiyor. Lehçe teorileri, dilbilimsellikten uzak tamamen siyaseten söylenilen sözlerden ibarettir.
Ali İhsan Aksamaz: Biz, bu dili Zazaca olarak biliyoruz. Zazaca, başka ad ile de biliniyor mu? Bunlardan da bize bahsedin, lütfen!
Hıdır Eren: Almanların kendilerini bulundukları bölgelere göre (Preuße, Sachse, Bayer, West-fale vb.) adlandırmaları gibi, Zazalar da yaşadıkları alanlara göre kendilerini farklı biçimlerde (Zaza, Kırmanc, Dımıli, Kırd, Gınıc, Elewi, Şarê Ma vb.) adlandırmaktadırlar. Dışarıya karşı ise kendilerini Zaza olarak adlandırırlar. Hem bu bağlamda hem de uluslararsı terminolojiye girmiş olmasından dolayı bu topluluğa Zaza, dillerine de Zazaca denilmektedir.
Kürtler, Zazaca konuşan bu topluluğa ya zaza ya da Dımıli demektedirler. Sarız, Zara, Divriği ile Malatya’da Kürtler Zaza dili için “Gıni” derler. Gıni adı, Beypazar ve Ulaş’ta yaşayan bir Zaza aşiretinin adıdır. Zazaca konuşan Dersim Alevileri kendilerine Kırmanc, Sunilere Tırk, Kürtlere ise Khurr, dillerine de Kırdaşki derler. Ve kendilerini onlarla bir tutmazlar. Tekman ve Hınıs’ta Zazaca konuşan Aleviler ise kendilerine Elewi, Sunilere de Kürt derler. Onlar da kendilerini Kürtlerden ayrı tutmaktadırlar.
Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum; Zazaca, Türkiyenin her yerinde konuşuluyor. Tarihsel olarak, Zazaca çoğunlukla Turkiyenin hangi kentlerinde konuşuluyor? Türkiye dışında, Zazaca başka hangi ülkelerde konuşuluyor?
Hıdır Eren: Zaza dili ekseriyetle Yukarı Fırat bölgesinde konuşulmaktadır. Kuzey batıda zara, batıda Çemişgezeg, güneyde Siverek, güney doğuda Mutki ve Tatvan, doğuda Varto ve Hınıs, Kuzayde Tercan ve Çayırlı ile çevirili bir bölge diyebiliriz. Bu bölge dışında Aksaray’ın on yedi köyünde, Ardahan’ın Göle İlçesinin birkaç köyünde, Kars’ın Selim ilçesinin bazı köylerinde ile kayser-Sarız’da konuşulmaktadır. Türkiye dışında Kazakistan ile Gürcistan’da konuşulmaktadır. Cumbul’da 10.000 zazanın varlığından söz edilmektedir. Bu Zazaların, Stalin döneminde Batum’dan, Kazakistan’a sürüldükleri bir vakadır. Ülke de 3-4 milyon arasında insan Zazaca konuşmaktadır. Yaklaşık 1 milyon da dış ülkelerde olduğu varsayılırsa, 5 milyon kadar Zazadan söz etmek mümkündür.
Ali İhsan Aksamaz: Lütfen, şimdi de bizlere Zazacanın alfabesinden bahsedin! Zazaca da kaç harf var? Kaç harf sesli, kaç harf sessiz, kaç diftong?
Hıdır Eren: “a, e, ı, i , o, u, û” olmak üzere 7 ünlü, “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, q, p, r, s, ş, t, v, w, x, y, z” 24 ünsüz ve “ph, th, çh, kh” gibi 4 diftong sesten oluşmaktadır.
Ali İhsan Aksamaz: Çok iyi biliyoruz, her dil, başka dillerden ödünç kelimelere sahip. Zazacanın da başka dillerden ödünç kelimeleri var mı? Çoğunlukla hangi dillerden ödünç kelimelere sahip Zazaca? Bu ödünç kelimeler genellikle hangi alanlardan? Diğer dillerde de Zazacadan ödünç kelimeler var mı?
Hıdır Eren: Zazaca İrani diller grubundan olduğundan, o dillerle ortak birçok kelime barındırmaktadır. Çok az Ermenice, Rumca ve Arapça kelime de mevcuttur.
Kürtçe, Türkçe ve Ermenice’de Zazaca kelimelerin olduğu bilinmektedir.
Ali İhsan Aksamaz: Siz de isterseniz, şimdi de akademik alana gelelim! Zazaca alfabe, ilk olarak ne zaman ve nerede yayımlandı? Bu çalışmaların öncü ya da öncüleri kim? Yayınlanmış Zazaca alfabe hangi ana alfabeden oluştu; Arap alfabesinden mi, Latin alfabesinden mi?!
Hıdır Eren: Zazaca ilk olarak Peter Lerch (Rusya Bilimler Akademisi) tarafından 1856 yılında kayıt altına alınmıştır. Bu kayıtlar 1956-58 yıllarında Almanca ve Rusça olarak yayımlandı. Bu kayıtlarla ilgili 1964 yılında F. Müller tarafından Dil Bilimsel çalışmalar yapıldı. Bu çalışmalar sonucunda zazaca’nın ne kadar kadim bir dil olduğu, tesbitine varıldı. O. Mann ve ardılı K.Hadank Zazaca üzerine önemli çalışmalarda bulundular. Bu çalışmalar 1932 yılında Mundarten der Zâzâ adıyla yayınlandı. Yine, V. Minorsky (La domination des Dailamites, Paris 1931, S. 17; Daylam, Enzyklopädie des Islam), Albert von Le Coq (1901), bunlardan daha sonra Terry Lynn Todd (1985), Ludwig Paul (1998, Zazaki – Grammatik und Versuch einer Dialektologie) Merkez ve Güney ağzı; Zılfi Selcan (1998, Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt -Dersim-Dialekt), İlyas Arslan (2007 Partikeln, 2016 Verbfunktionalität und Ergativität), Mesut Keskin (2009 Zur dialektalen Gliederung des Zazaki) Kuzey ağzı üzerine çalışmalar yürüttüler.
Zazaca yazılı metinler ilk önce Arap harfleriyle, daha sonra Latin harfleriyle yazılmıştır.
Şu an Latin harfleriyle üç alfabe kullanılmaktadır. Munzur Üniversitesi’nde Selcan alfabesi, Vate çalışma grubunda Bedirxan, Bingöl Üniversitesi-yurt dışındaki zaza aydın ve yazarları ile Zaza-Der Jakobson alfabesini kullanmaktadırlar.
Ali İhsan Aksamaz: Türkiye ve Türkiye dışında; ilk Zazaca alfabe, sözlük ve kitap ne zaman ve nerede yayımlandı? Bu eserlerin öncüleri kimlerdi?
Hıdır Eren: Zazalar uzun sözlü edebiyat geleneklerine rağmen yazılı Zaza edebiyatı yaklaşık son iki yüzyıl içinde Arap alfabesinde ortaya çıkmıştır. İlk bilinen Zazaca metinler 1798 ile 1833 yılları arasına tarihlenen Diyarbakır’da bulunan Aleviliğe ait elyazmalarıdır. İlk Zazaca basılı eser ise Liceli Zaza Ahmede Xasi’nin Kürt din adamlarının Zazaların kültürel birikimlerinin olmadığına ilişkin şakalarına cevap olarak yazdığı 1899 yılında basılan Zazaca mevlittir. İkinci Zazaca eser Siverek müftüsü Osman Efendiyo Babic tarafından 1906’da yazılan ve 1933’te Şam’da basılan mevlittir.
Zazaca yayındaki 60 yıllık sessizlikten sonra, Zazaca bölüm içeren Roja Newe dergisinde 1964 yılında ilk Latin harfleriyle Zazaca yayın yapılmıştır. Daha sonraları 1980′e kadarki dönemde bazı sol tandanslı dergilerde Zazaca edebiyat örnekleri görülmüştür. Zazaca edebiyatının yeniden doğuşu diyebileceğimiz hamle Avrupa’daki Zaza ilticacılar tarafından 1980 sonrasında başlatılmıştır. Bu dönem “Zazaca’nın Rönesans’ı” olarak tanımlanmaktadır. Zaza aydınlarınca bu dönemde Piya, Ayre, Desmale Sure, Ware, Tija Sodıri gibi dergiler ile bir dizi masal derlemeleri, hikaye ve romanlar yayınlanmış, sözlük çalışmaları yapılmıştır.
Ayrıca; Avrupa (özellikle Almanya) üniversitelerinde Zaza dili üzerine çeşitli doktora çalışmaları yapılmış ve bunlar basılı hale getirilmiştir.
Ali İhsan Aksamaz: Zazacanın sözlü edebiyatı yüzyıllardan beri çok zengin; öyle biliyorum. Ancak çok iyi biliyoruz ki, artık globazalizasyon dönemindeyiz. Globazalizasyon döneminde, yazılmamış dillerin yaşama şansı yok. Radyo- televizyon yayını, gazete yayını, eğitim olmayınca, bu tür dillerin yaşama şansı yok. TRT’nin Zazaca yayını var mı? Türkiye dışında Zazaca radyo- televizyon yayını var mı? Lütfen, biraz da bu sorunlardan bahsedin bizlere!
Hıdır Eren: Çok haklısınız. Bir dil öncelikle eğitim dili olamamış ise (o dilin mensupları kendi dillerinde okuyup yazmıyorlar ise) o dil yok olmaya mahkumdur. Öncelikle olması gereken; tüm yerel dillerin hiç olmazsa bulundukları yerelde eğitim dili olmaları şarttır. 2012 yılında MEB’in haftada iki ders olarak aldığı seçmeli dersler ile birlikte Zazaca da eğitim hayatı içine girmiş oldu. Ancak, bu yabancı diller kategorisi içerisinde ele alındığından buna tam bir eğitim dili demek mümkün değil. Sadece eğitim kurumlarında bu dili öğrenme talebinde olanlara kurs programı çerçevesinde sunulmaktadır. Eğitim dili ise zorunlu eğitim görülen dil demektir. Adı üzerinde: SEÇMELİ!
Radyo, TV noktasında ise TRT Kurdi içerisinde yarım saatlik, Kürtçe’nin kırması ile sunulan bir program mevcut ki; bu program Zazacayı Kürtçe içinde eritmeyi, asimile etmeyi hedeflemektedir. Sanırım, T.C., başına yeni bir dil belası almamak için, bu dilin Kürtçe içinde erimesine olanak sunmaktadır.
Çeşitli defalar 24 saat yayın yapacak Zazaca bir devlet kanalı için Başbakanlık ve RTÜK’e verdiğimiz dilekçelere “özel kanal açmanızın karşısında hiçbir engel yoktur” cevabı verildi (!)
Ali İhsan Aksamaz: Artık Zazaca da, devlet okullarındaki seçmeli derslerden biri; öyle biliyorum. Zazacanın yaşaması için bu seçmeli dersler yeterli mi? Bu duruma ilişkin siz neler düşünüyorsunuz? Türkiye dışında, başka ülkelerde Zazaca dersleri var mı?
Hıdır Eren: Yukarıda da sözünü ettiğim üzere, bir dil haftada iki saatle sınırlı ve “seçmeli” olduğunda o dilin konuşanlarının onu seçmesini beklemek çok gerçekçi olmasa gerek.
Yurtdışında şu ana kadar, bir Zaza aydın ve eğitimcisi olan Hakkı Çimen’in mücadelesi sonucu sadece Almanya’nın bir eyaletinde aynı Türkiye’deki gibi seçmeli dersler programa alınmıştır. Bir farkla ki, bizdeki İlçe Milli Eğitim Müdürlükleri yerine orada var olan “Okullar Müdürlüğü” sınırları içerisinde 15 kişi müracaat ettiğinde hangi okul ya da sınıfta olursa olsun, belediyelerin araçlarıyla onlar en merkezi (tercihte bulunanlara göre) okulun bir veya birkaç dersliğinde bir araya getirilerek bu dersten faydalanmaları sağlanmaktadır.
Ali İhsan Aksamaz: Türkiye ya da başka ülkelerde, Zazacanın yaşatılması için dernek ve enstitüleriniz var mı? Bu dernekler neler yapıyor? Ne tür aktiviteleri var bunların?
Hıdır Eren: Türkiye’de bu anlamda ilk kurulan kurum İstanbul Beyoğlu’nda 2011 yılında faaliyete başlayan derneğimizdir. Bunu yanı sıra, derneğimizi takiben Bingöl, Diyarbakır ve Mersin’de de aktif olarak faaliyet yürüten dernekler mevcuttur.
Yurt dışında öncelikle Almanya olmak üzere Avusturya, İsveç, İsviçre ve Fransa’da kurulu dernek ve enstitüler mevcuttur.
Bu kurumların tümü Zazacayı yaşatmayı hedeflemiş, bu doğrultuda faaliyet yürütmekteler. Bunlardan bir kısmı dil, sözlük ve ders kitapları çalışmaları da yürütmektedir.
Ali İhsan Aksamaz: Çok ünlü şarkıcılarınız da var; ben bunu biliyorum. Onlardan ve onların ünlü şarkılarından da bizlere bahsedin, lütfen!
Hıdır Eren: Her şeyden önce çok ünlü şair ve ozanlarımız var. Sey Qaji, Hesenê Sey Qaji, Weliyê Usenê İmami bunlardan birkaçı. Sait Baksi, Hüseyin Doğanay ve Xıdır Akgül gibileri yeni nesil ozanlarımızdandır. Yine, Metin-Kemal Kahraman kardeşler, Hasan Dewran ile Mikail Aslan gibi kılam söyleyenlerimiz aynı zamanda birer derlemeciler.
Yılmaz Çelik, Kerem Sevinç, Erdoğan Emir, Ahmet Aslan, Mücahit Göker, Zele Mele Mehmet Ali, Gule Mayera, Hasan Ali, Aynur Doğan, Beser Şahin, Doğan Çelik, Abidin Biter, Ozan Serdar gibi pek çok Zazaca kılam seslendirenlerimiz mevcuttur.
Seslendirilen şarkıların çok söylenenlerinden bazılarını şu şekilde sayabiliriz: Asme veciya, xece, agerayiş, intizar, pukeleke, ewro hirê asmiyo, elqajiye, şire, ğezale, vılike, usên, dada amelkano, kata şêri se bıkeri, fadıke, oy meleme…
Ali İhsan Aksamaz: Yayımlanmış kitaplarınız var. Öğrencilerinize Zazaca dersler de veriyorsunuz; böyle biliyorum. Zazaca alanında başka yeni projeleriniz var mı?
Hıdır Eren: Evet var. Bunlardan ilki sosyolojik bir alan araştırması olan “Dêsım ra Jü Pelge, ZERANIGE” , ardından, daha önceden verdiğim ders notlarından oluşan “Dersê Zazaki/Zazaca Dersler”, onun ardından da Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü’nün 2016 yılında modüler programa koyduğu Zazaca programına uygun yazılan “Zazaca Ders Kitabı” dır. Şu an 2018 modüler programa uygun olan bir kitap ile, seçmeli dersler için hazırlanmış 5,6,7 ve 8. Seçmeli Derslere yönelik ders kitabı materyalleri bitirilmiş olup, grafikere verilme aşamasındadır.
Ali İhsan Aksamaz: Ben size teşekkür ediyorum. Şimdilik başka sorum yok. Ancak sizin bahsedeceğiniz bir konu varsa, lütfen, ondan da bahsedin! Her zaman yüzünüz gülsün!
Hıdır Eren: Yaşadığımız ülke bir kültürler cenneti. Bu kültürleri canlandırmak devletin asli görevlerindendir. Arzum, tüm dillerin, kültürlerin ve fikirlerin özgürce yaşadığı, herkesin anayasal vatandaşlık bağı ile bağlı olduğu demokratik, sosyal bir hukuk devletidir.
+
“Tkvan iris selami giʒ̆umert ma Munzurişi ğaldidip̆icişen …”
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkimi ren Xidir Ereni. Emu ren Zazuri nenaşi mamgurapalepeşi art- arti. Gonep tkvanti giçkinan, ma eya va maçkinen; Xidir Ereni ren Zazuri nenaşi beciti emektarepeşi art-arti. Edo emus kuğun gamiçkvineri Zazuri ketabapeti. Zazuri nenaşen; Zazuri nenaşi nenaluri ocaği, tarixi, ak̆ademiuri noçalişepe, doloxeni- galeni coğrafya muşişen; Zazapeşi gedgineri derneğepen; emektari Xidir Erenişi biyografi do noçalişepeşen bğarğalit çkin. Aya noç̆are ren çkini noğarğaleşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi)
+
Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle biyografi tkvanişen bğarğalat do eşo gevoç̆k̆at, iqveni?! So yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Çileri reti? Berepe do motape giqonunani? Aʒ̆i so skidurt? Dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!
Xidir Ereni: Ma yepçkindi noğa Dêsimi- Ovacik̆işi Oput̆e Zeraniges, (15) vit̆o xut K̆undura (1957) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆o şkvit ʒ̆anas. ʒ̆oxle ma doviguri oput̆e çkimişi geç̆k̆apuroni nʒ̆opulas. Uk̆açxeti viguri oşkenoni nʒ̆opula K̆ebanis; Mamgurapaleşi Nʒ̆opulati noğa Dêsimişi şkaguris. Ar oput̆eşen majuranişa ma mamgurapale vort̆i, voguri mamgurepe çkimis çkvadoçkva oput̆epes, (15) vit̆o xut ʒ̆anaş morgvalis. Uk̆açxe doviguri noğa İst̆anbolişi Universit̆et̆işi Sosyolojişi burmes. Uk̆açxeti dop̆i mağali lisansi sosyolojişi speros, Sosyaluri Çkinapapeşi Enst̆it̆ut̆is. Ma vixandi gamantana- gurapaşi çkvadoçkva speropes, (41) jure neçi do ar ʒ̆anaş morgvalis. Çileri vore do jur k̆ulani bere komiqonun ma. Aʒ̆i ma pskidur oput̆e çkimis (6) anşi tutaş morgvalis do anşi tutaş morgvalisti noğa İst̆anbolis pskidur ma.
(2009) eçi oşi do çxoro ʒ̆ana rt̆u, emindros ma vixandept̆i noğa İst̆anboli- Beşik̆t̆aşis. Manebrape komiqonut̆u ma. Emindros p̆eriodilo çkin ok̆optit do Zazapeşi p̆roblepeşen molapşinit do bğarğalit. Aya ok̆oxtalape şk̆ule, Zazuri nenaşi oskidu- oskedinuşi simadaten, ar vak̆ufi varna ar nena-k̆ult̆urişi derneği gedgu şeni gzas gebdgitit çkin.
Vak̆ufi gedguşi dulyaşi maaliyet̆i didi do dido rt̆u, amuşeni ar derneği şeni govonk̆vatit. Edo İlkineri Zazuri Nena do K̆ult̆urişi Derneği p̆k̆idit çkin (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas, noğa İst̆anboli- Beyoğlis. Emindroşen doni, xes xe meçameri do şurdoguriten vixandept derneği çkinişi doloxe. P̆rojepe çkini eşo rt̆u: Zazuri K̆ursepe/ Xçini- badepe çkinik Zazuri Ğarğalapan, Zazuri gamaçkvapeşi Kutupxana, Zaza mç̆arupeşen imzaşi dğalepe, Zaza esnafi, turcari do dulyaşk̆oçepeşa mok̆itxape, Mengaperi nena do k̆ult̆uruli derneğepeşa mok̆itxape, Nenaşi k̆omisyonuşi oʒ̆opxinu, Zazuri dersepeşi mat̆eryalepeşi oʒ̆opxuşi k̆omisyoni, Mengaperi nena do k̆ult̆uruli derneğepe k̆ala oşkaruli p̆rojepeşi oʒ̆opxu (Anat̆olişi Xalk̆epek mu ak̆vandepan, Moʒ̆qvaşi Fest̆ivali steri, Turkiyeşi K̆ult̆uruli Xampoba steri…), Universit̆et̆epeşi Zazapeşen ambaroni semp̆ozyumepes ognapalapeten omxvacu, noğa Dêsimis ʒ̆opxineri Munzurişi Buncina do K̆ult̆uruli Fest̆ivalis ok̆atu, Zazuri radio-t̆elevizvoni şeni ot̆oritepes oxveʒ̆upe meçamu, Zazuri nenaşi xaliten nok̆uʒxinu şeni ok̆oxtalape oʒ̆opxu Meclisis, Menoʒxune Zazuri nenape şeni Munzurişi Universit̆et̆i k̆ala oşkaruli k̆omisyon oʒ̆opxuşi noçalişepe, Art̆uk̆luşi Universit̆etişi menoʒxune p̆at̆i Zazuri dersepe şeni Gamantana-gurapaşi naziobas rap̆orepe oç̆aru do meçamu, Ketabişi speros Zazuri İSBN şeni oxandu, derneğeşi gamaçkvale gedgu. Andğaneri ndğas, çkin gurdoşuriten gzalepe bgorupt Zazuri Monç̆inoraşi Nʒ̆opula oʒ̆opxu şeni Noğa Ovacik̆işi oput̆e Zeraniges…
Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nena ren k̆oçinobaşi simbolepeşi art-arti. Zazuri nenaşi ğura ren k̆oçinobaşi ğura. K̆oçinobaşi irişen mcveşi nok̆uçxenepe şinaxeri ren Zazuri nenaşi doloxeti; majura nenapesti eşo. Ma eşo miçkin. Edo aşo matkven. Aya ren çkimi k̆oçinobaşi gagnapa. Aya ren çkimi anank̆eni. Zazuri nena skidaşi, k̆oçinobati skidasunon. Zazuri nena ğuraşi, k̆oçinobati, cumalobati ğurasunon. Çkimi gagnapa aşo ren. Tkvan muepe gatkvenan aya gagnapa şeni? Mtini giʒ̆vat; Turkiye, dido xampa ren Zazuri nenape steri majura nenapeten. Aya ren Turkiyeşi k̆ult̆uruli xampoba. Mara çkin didopeten çkar mutu va miçkinan amk̆ata nenapeşen. Tkvan mu isimadep aya xali şeni? Mi ren aya xalişi nena-gemktiru? Mu isimadupt tkvan?
Xidir Ereni: Aya varna eya, k̆arta nenak skidala, k̆oçi, k̆oçepeşi munasebet̆i, buncina, buncinaşi şuronepe oçinu- oçinapu şeni k̆oçis numxvacups. K̆oçinoba, k̆oçinobaşi noxvenepe, muşi noçkindepe, entepeşen genomskidepe, muşi cginape, mogapape; mk̆ule nenaten; renobaşi kianas oʒ̆k̆edu şeni ren k̆arta nena; k̆arta nenas kuğun aya noğira. K̆oçi xvala- xvala vardo, tarixiten koren do emuten skidun. Eşo giʒ̆vat; tarixuri renobaşi spero ren aya. Aya tarixuri renobati nenaşi menceliten koren. K̆oçis renoba muşi aqu nenaşi xeten. Emuşeniti, K̆oçinobak mu qvas na, qvas, muç̆oşi dulyape qvas na, qvas, muepe yoçkindas na, yoçkindas, mteli cginapa muşi, ziyanepe muşi, gecginape muşi, ugecgineroba muşi, icadepe muşi… çkin gomaşinen k̆arta ambari, k̆oçişi mteli noxvenepe nenaten yeçkindun. Nenaşi menceliten ar ʒ̆oxleni tasişen uk̆açxeni tasis niçinen çkinapa. K̆oçik nenaşi menceliten dodgitun do sva okaçaps çkinapaşi kianas. K̆oçişi mteli noçkinde do noxvenepe muşi mulun nenaşen; emuşeniti k̆oçis borci kuğun nenaşa. Nena va rt̆u k̆onna, varti renobaşi tarixişen varti k̆oçinobaşi tarixişen molaşinu iqvasunt̆u.
Emuşeniti, Ar nena oçvalu ren k̆oçinoba oçvalu; k̆arta nena şeni aya xali aşo ren. Mek̆arberi k̆arta nena ren mek̆arberi ar “k̆oçinoba”. Aya dixa xampa ren uk̆oreʒxu nena do k̆ult̆urepeten; amk̆ata xampa dixapa ʒara oxvenu ren oqvilu k̆oçinoba; aya ren didi k̆abaeti.
Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşen bğarğalat, molapşinat! Zazuri nena namu nenapeşi ocağişen ren? Zazuri, nena reni varna ar çkva nenaşi dialekt̆i reni? Miçkin, çkvadoçkva t̆eorepe koren aya speros. Tkvan mu isimadupt aya t̆eorepe şeni?
Xidir Ereni: Zazuri nena ren Hint-Avrop̆uri nenaşi ocağişi İranuri nenapeşi grubişen. İranuri nenapeşen Zazuri nenas kuğun meçkineri sva do hususiyet̆i. (Dudi muşi ren ar nena.) Edo O. Manik (1906 ʒ̆anas), K̆. Hadank̆ik (1932 ʒ̆anas), P̆. Det̆esk̆ok (1921 ʒ̆anas), G. Morgenst̆erinik (1958 ʒ̆anas), I. M. Oransk̆icik (1963 ʒ̆anas), G. L. Vindfyuxrik (1989 ʒ̆anas), V. S. Rast̆rguevak (1990 ʒ̆anas), J. Gip̆erik (1996 ʒ̆anas) do majura lingsvist̆epek doç̆ares uk̆oreʒxu mak̆elepe. Zazuri majura nenapeşi dialekt̆i vardo, dudi muşi ren ar nena yado ognapes lingsvist̆epek. İranuri nenape eşo itasnifinenan: ʒ̆oxle, Yulva do Geulva, uk̆açxeti, Olande do Omjore. Zazuri nena işinen Olande-Geulva İranuri nenapeşi doloxe. Farsuli nenati ren İranuri nenapeşi şkas. Zazuri nena Oşke Farsuli (Pehlevuri) do K̆lasik̆uri Farsulişa vardo, Avest̆uri do P̆art̆uli nenaşa xolosoni ren.
Zazuri nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Kyurduli nenaşi mağarğalepeşi nena; Kyurduli nenaşi mağarğalepes va oxvaʒ̆onenan Zazuri nenaşi mağarğalepeşi nena. Artikartis va oxomaʒ̆onenan çkin. Mara Turkuli nena oğarğaluten artikartis oxomaʒ̆onenan çkin, Zaza do Kyurdepe. Aya noʒ̆irenikti k̆aixeşa moʒ̆irapan: Zazuri nena va ren Kyurduli nenaşi varna ar çkva nenaşi dialekt̆i; aya noʒ̆ireniti domibağunan. Dialekt̆iş teorepe lingvist̆uri vardo, p̆olit̆ik̆uri ren. Edo amk̆ata teorepe ilmiuri va renan; aya k̆aixeşa miçkit̆an. Amk̆ata notkvamepe p̆olit̆ik̆uri renan do mutu var.
Ali İhsan Aksamazi: Çkin, aya nena Zazuri nena coxoten miçkinan. Çkva coxotenti içkineni Zazuri nena? Antepeşenti molamişinit, mu iqven!
Xidir Ereni: Alamanepek dudi mutepeşi svalepe mutepeşiten oçinapapan majurapes: P̆rusiuli, Saksonuri, Bayuli, Geulva zoğap̆icuri steri. Zazapekti eşo ikipan do dudi mutepeşi eşo oçinapapan majurapes: Zaza, K̆ırmanç̆i, Dimili, K̆irdi, Giniç̆i, Elevi, Şarê Ma steri. Antepek dudi mutepeşi Zaza oçinapapan galenepes. Hemi emuşeni hemiti opapeşxoloxeni t̆erminolojiten, am xalk̆is Zaza, nenape mutepeşisti Zazuri itkven.
Kyurdepek Zazuri nenaşi mağarğalepes Zaza varna Dimili uʒ̆umernan. Sarizi, Zara, Divriği coxoni noğapes do noğa Malatyas, Kyurdepek Zazuri nenas “Gini” uʒ̆umernan. Coxo Gini; Beypazari do Ulaşis skideri ar Zazuri aşiret̆işi coxoşen mulun. Zazuri nenaşi mağarğale Dersimişi Alevepek dudi mutepeşis K̆ırmanç̆i, Sunepes Tirk, Kyurdepesti Xurr, entepeşi nenasti K̆irdaşk̆i uʒ̆umernan. Edo dudi mutepeşi entepe k̆ala ar žiropan. Noğa T̆ek̆mani do noğa Xinisişi Zazuri mağarğale Alevepekti dudi mutepeşis Elewi, Sunepesti Kyurdi uʒ̆umernan. Entepekti dudi mutepeşi Kyurdepeşen va şinapan.
Ali İhsan Aksamazi: Miçkin; Zazuri nena iğarğalen Turkiyeşi k̆arta sotis. Tarixuro; Zazuri nena didopeten Turkiyeşi namu noğapes iğarğalen? Turkiyeşi gale, çkva dobadonapesti iğarğaleni Zazuri nena?
Xidir Ereni: Zazuri nena iğarğalinen didopeten jileni Firatişi gomorgvas. Olande Geulvas noğa Zara, Geulvas noğa Çemişgezegi, Omjores noğa Siverek̆i, Omjore Yulvas noğa Mut̆k̆i do noğa T̆at̆vani, Yulvas noğa Vart̆o do Xinisi, Olandes noğa T̆ercani do noğa Çayirli ren Zazuri nenaşi gomorgva; eşo matkvenenan çkin. Aya gomorgvaş gale, noğa Aksarayişi (17) vit̆o şkvit oputes, Noğa Art̆aani- Gyoleşi ar-jur oput̆es, noğa K̆arsi- Selimişi namtini oput̆epes do noğa K̆ayseri-Sarizis iğarğalinen Zazuri nena. Turkiyeş gale, K̆azakistani do Gurcistanisti iğarğalinen Zazuri nena. K̆azakistanişi noğa Cumbulis (10.000) vit vit̆oşi Zaza skidun yadoti molişinen. Emindroneri Sovyetistanişi am Zazape içvines K̆azakistanişa noğa Batumişen St̆alinişi xeʒalas; ayati ren mtini ambari. Zazuri nena iğarğalinen (3- 4) sum- otxo milioni k̆oçişi şkas dobadona çkinis. Eşo ptkvat na, aşo ptkvatna (1) ar milioni Zazati skidun menyaş gale. Aşoten (5) xut milioni Zaza skidun mtel kianas yado matkvenan.
Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti Zazuri nenaşi albonişen molamişinit, mu iqven! Zazuri nenas muk̆o bonca uğun? Muk̆o xonaroni do muk̆o uxonare bonca do diftongi uğun Zazuri nenas?
Xidir Ereni: Zazuri nenas kuğun (7) şkvit xonaroni bonca ( “a, e, ı, i, o, u, û”), (24) eçi do otxo uxonare bonca ( “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, q, p, r, s, ş, t, v, w, x, y, z”) do (4) otxo diftongi (“ph, th, çh, kh”).
Ali İhsan Aksamazi: Çkin k̆aixeşa miçkinan, k̆arta nenas kuğun eʒxeri zit̆ape majura nenapeşen. Zazuri nenasti eʒxeri zit̆ape uğuni majura nenapeşen. Didopeten namu nenapeşen eʒxeri zit̆ape uğun Zazuri nenas? Edo aya eʒxeri zit̆ape didopeten namu speropeşen ren? Majura nenapesti Zazuri nenaşen eʒxeri zit̆ape uğuni?
Xidir Ereni: Zazuri nena ren İranuri nenapeşi grubişen, emuşeniti eya nenapeşen uk̆oreʒxu oşkaruli zit̆ape kuğun. Zazuri nenas kuğun dido ç̆it̆a Ermenuri, Urumuri do Arabuliti zit̆apeti.
Kyurduli, Turkuli do Ermenuri nenapesti kuğunan Zazuri zit̆ape; aya içkinen.
Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, aʒ̆iti Zazuri nenaşi ak̆ademiuri speroşa komoptat! İpti mundes do so gamiçkvinu Zazuri nenaşi alboni? Mi rt̆u varna miepe rt̆es aya noçalişepeşi goʒ̆oncğonerepe? Namu nana albonişen yeçkindu iptineri Zazuri alboni; Arabuli albonişeni, Latinuri albonişeni?!
Xidir Ereni: Rabisk̆o Zazuri nena ipti iç̆arinu P̆et̆er Lerçi (Rusyaşi İlimepeşi Ak̆ademi) şk̆elen (1856) vito ovro oşi do jure neçi do vit̆o anşi ʒ̆anas. Aya rabisk̆epe gamiçkvinu Alamanuri do Rusuli nenapeten (1956- 58) vit̆on çxoro oşi do jure neçi do vit̆o anşi- jure neçi do vit̆o ovro ʒ̆anapes. F. Miulerik ligvist̆uro ixandu aya rabisk̆apeten (1964) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do otxo ʒ̆anas. Aya noçalişepeten, Zazuri ren dido mcveşi nenapeşi art-arti yado oxoiʒ̆onu. O. Manik do emuşk̆uleni K̆. Hadank̆ikti mç̆ipaşaşi ixandu Zazuri nenaşi speros. Aya noçalişepe gamiçkvines “Zazuri Dialekt̆i” coxoten (1932) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆o jur ʒ̆anas. Majura noçalişepeti eşo renan: Xolo, V. Minorsk̆i (Daylamit̆epeşi ʒ̆oxle-mxtimoba, nananoğa P̆arisi, 1931 ʒ̆ana, B.: 17; Daylami, İslamişi Ansik̆lopedi), Albert von Lo K̆oqi (1901 ʒ̆ana), T̆eri Liin T̆odi (1985 ʒ̆ana), Ludvig P̆oli (1998 ʒ̆ana, Zazuri – Grameri do Ar Dialekt̆olojişi Oğoda), Şkaguri do Omjore P̆ici; Zilfi Selcani (1998 ʒ̆ana, Zazuri Nenaşi Grameri, Olande Dialekt̆i –Dersimişi Dialekt̆i), İlyas Arslani (2007 ʒ̆ana, Noʒ̆ilinape, 2016 ʒ̆ana, Fiilişi fonksiyoni do ergat̆iuroba), Mesut K̆esk̆ini (2009 ʒ̆ana, Zazuri Nenaşi Dialekt̆uri moʒ̆opxaşi jin).
Zazuri t̆ekst̆epe ipti Arabuli boncapeten, uk̆açxeti Latinuri boncapeten iç̆arines.
Andğaneri ndğas, Zazuri nena kuğun sum alboni: Munzurişi Universit̆et̆işen Selcanişi Alboni, Vate coxoni noçalişeşi grubişen Bedirxanişi Alboni, Bingyolişi Universit̆et̆i- menyaş galeni namtini Zazuri gamantanerepe, mç̆arupe do Zaza-Der-işi noxmare Jak̆obsonişi Alboni.
Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes do Turkiyeşi gale; iptineri Zazuri alboni, zit̆apuna do ketabepe mundes do so gamiçkvinu? Aya noxvenepeşi goʒ̆oncğonerpe miepe rt̆es?
Xidir Ereni: Zazapes kuğunan dido mcveşi nç̆araloba, mara ç̆areli va rt̆u. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, ç̆areli Zazuri nç̆aroba yeçkindu çodina jur oşʒ̆anuraşi doloxe; Arabuli alboniten iç̆arinu. Çkineri iptineri t̆ekst̆epe ren (1798 – 1833) vit̆on şkvit oşi do otxo neçi do vit̆o ovro- vit̆on ovro oşi do eçi do vit̆o sum ʒ̆anapeş tariğoni. Antepe renan Alevobaşi ambarepeşen xeşnoç̆arepe. Aya xeşnoç̆arepe ižirineret̆es noğa Diyarbak̆iris. İptineri gamiçkvineri Zazuri noxvene ren Liceluri Zaza Ahmede Xasişi. Kyurdişi dinişk̆oçepek Zazapes k̆ult̆uruli menceli va uğunan ya tkverenan şak̆aten. Liceluri Zaza Ahmede Xasikti entepes nena geuktiren Zazuri Mevlidi oç̆aruten (1899) vit̆on ovro oşi do otxo neçi do vit̆o çxoro ʒ̆anas. Aya ren gamiçkvineri iptineri Zazuri buk̆let̆i. Majurani gamiçkvineri Zazuri noxvene ren noğa Siverek̆işi mufti Osman Efendiyo Babicişi mevlidi. Aya buk̆let̆i iç̆arinu (1906) vit̆on çxoro oşi do anşi ʒ̆anas do gamiçkvinu (1933) vit̆on çxoro oşi do eçi do vit̆o sum ʒ̆anas, noğa Şamis/ Damosk̆os.
Zazuri nena rt̆u uxonare (60) sume neçi ʒ̆anaş morgvalis. sume neçi ʒ̆anaşi uxonaroba şk̆ule, Latinuri Alboniten Zazuri burmeloni jurnali “Roja Newe / Ağani Dğa” gamiçkvinu (1964) vit̆on çxoro oşi do sume neçi do otxo ʒ̆anas. Uk̆açxe (1980) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi ʒ̆anaşakis, namtini mak̆vazale jurnalepek gamoçkes Zazuri t̆ekst̆epe; amk̆ata noʒ̆irenepe ižirines Zazuri nç̆aralobaşi speros. Zazuri nç̆arobaşi ağneburo yeçkindu Zaza mailticepeşi menceliten Avrop̆as. Aya rt̆u entepeşi geʒ̆unk̆ap̆ala. Aya rt̆u (1980) vit̆on çxoro oşi do otxo neçi ʒ̆ana şk̆ule. Aya ren “Zazuri Nenaşi Ronesansi” yado molişinen. Zaza gamantanerepek gamoçkes Piya, Ayre, Desmale Sure, Ware, Tija Sodiri coxoni jurnalepe aya p̆eriodis. Zazuri p̆aramitepeşi k̆orobape, p̆aşurape, do romanepeti gamiçkvinen. Zit̆apuna şeni noçalişepe ixvenes.
Edo xolo; Zazuri nenaşi jin çkvadoçkva dokt̆orant̆urape ixvenes Avrup̆aşi (didopetenti Alamaniaşi) universit̆et̆epes. Edo amk̆ata noçalişepe gamiçkvines.
Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nenaşi uç̆aru nç̆araloba ren dido xampa oşʒ̆anurapeşen doni; eşo miçkin. Mara k̆aixeşa miçkinan, aya ren globalizasyonişi ora. Edo uç̆aru nenapes oskiduşi menceli va uğunan globalizasyonişi oras. Radio- t̆elevizionişi ç̆andina, gazetaşi ç̆andina, gamantana-gurapa va uğut̆aşi, oskiduşi menceli va uğunan amk̆ata nenapes. TRT̆-s Zazuri nenaten ç̆andina uğuni? Turkiyeş gale, Zazuri nenaten radio- t̆elevizyonişi ç̆andina reni? Armʒikati amk̆ata p̆roblemepeşen molamişinit, mu iqven!
Xidir Ereni: Dido mtini zop̆ont tkvan; ʒ̆ori ret tkvan. Ar nena, iptinero gamantana- gurapaşi nena va ren na, (eya nenaşi mağarğalepes eya nenaten ok̆itxu- oç̆aru va uçkinan na,) eya nena ren oğuruşi gzas. İrişen ʒ̆oxle emk̆ata dulyapeşi oʒ̆opxinu domaç̆irnan çkin: Amk̆ata k̆arta nenaten gamantana-gurapa ren dvaç̆ironi, çkar va rt̆as na, dudi mutepeşi sotepes. (2012) eçi oşi do vit̆o jur ʒ̆ana rt̆u, (MEB-şi) gamantana- gurapaşi nazirobaşi gonk̆vataten, Zazuri nenati iqu menoʒxune dersi oxenʒaleşi nʒ̆opulapes. Zazuri nena iqu jur saat̆oni dersi ar dolonis. Zazuri nenati iqu gamantana- gurapaşi nenapeşi art-arti. Mara galeni nenapeşi k̆at̆egorişi doloxe işinu Zazuri nena. Aya xaliten Zazuri nena va ren mtelo gamantana- gurapaşi nena; aşo matkvenan çkin. Mamgureşi ok̆vanduten, beres niçinen aya nena nʒ̆opulas. Ayati ren k̆ursuşi p̆rogramişi doloxe. Ar nena, gamantana- gurapaşi nenati ren na, mecburi oqopimuşi ren; ma aşo miçkin. Coxo muşişenti mskvaşa oxoiʒ̆onen: Menoʒxune!
Radio- T̆V-şi ç̆andinapeşi speroşenti molapşina: TRT̆ -Kyurdişi ç̆andinapeşi doloxe gverdi saat̆oni Zazuri ç̆andina koren. Kyurdulişi hibrit̆iten ar p̆rogrami niçinen. Aya p̆rogramik Zazuri nenaşi asimilasyoni şeni ixandeps Kyurdulişi doloxe; amk̆ata noğira kuğun eya p̆rogramis. T.C.-kti ar çkva bela va gorups do emuşeniti amk̆ata asimilasyonis numxvacups; eşo domaʒ̆onen mati.
Çkin dido faraten, Dudnaziroba do R T̆UK-is oxveʒ̆upe komepçit do Zazuri nenaten (24) eçi do otxo saat̆oni ç̆andina vak̆vandit entepes. “Doxmeli k̆anali gonʒ̆k̆u şeni tkvan çkar endoli va giğunan” yado nena gemiktires entepek(!)
Ali İhsan Aksamazi: Zazuri nenati menoʒxune dersepeşen arteri ren devletişi nʒ̆opulapes. Aya menoʒxune dersepe dobağine renani Zazuri nenaşi oskedinu şeni? Tkvan mu isimadept aya xali şeni? Turkiyeşi gale, Zazuri nenaşi dersi reni ar çkva dobadonas?
Xidir Ereni: Jileti molapşini ma. Ar dolonis jur saat̆oni Zazuri “menoʒxune” dersi ak̆vandit yado aya nenaşi mağarğalepes otkvalu va ren çkar realist̆uri dulya; ma eşo domaʒ̆onen.
Zaza gamantaneri do magamantane Hak̆k̆ı Çimenişi şurdoguriten noçalişeten, Zazuri nena iqu menoʒxune dersi menyaş gale, Alamaniaşi ar eyalet̆is; Turkiyes steri. Mara ar çkvanerobaten; İlçe M.E. Direkt̆oba koren ak do “Nʒ̆opulapeşi Direkt̆oroba” koren ek. Edo akoni- ekonepes kuğunan çkvadoçkva gagnapape. Ekoni ar “Nʒ̆opulaşi Direkt̆orobaşi” onžğonis skideri (15) vit̆o xut mamgurek ak̆vandaşi, namu nʒ̆opulaşen varna sinifişen iqvas na, iqvas, entepeşi vasitapeten entepeşa irişen xolosoni şkaguroni nʒ̆opulaşi ar varna ar-jur sinifis (mamgurepeşi tercixiten) entepe ok̆omç̆k̆eşuten mamgurepes nuşvelnan belediyepek.
Ali İhsan Aksamazi: Turkiyes varna majura dobadonapes, Zazuri nenaşi oskedinu şeni gedgineri derneğepe, inst̆it̆ut̆epe giğunani? Aya derneğepek muepe ikipan? Muperi ak̆t̆ivit̆epe uğunan entepes?
Xidir Ereni: Aya gagnapaten, Turkiyes gedgineri iptineri ren çkini derneği. Noğa İst̆anbol-Beyoğlis, (2011) eçi oşi do vit̆o ar ʒ̆anas gedgineri ren derneği çkini. Edo xolo, çkini derneği şk̆ule, akt̆iuri faaliyet̆oni derneğepeti korenan nağa Bingyolis, noğa Diyarbak̆iris do noğa Mersinis..
Menyaş gale; didopeten Alamania, Avust̆uria, İsveçi, İsviçre do Fransasti gedgineri derneği do enst̆it̆ut̆epe komiğunan çkin.
Aya derneği do enst̆it̆ut̆epes Zazuri nenaşi oskidu- oskedinuşi anank̆eni kuğunan. Edo aya anank̆eniten faaliyet̆epe kuğunan entepes. Antepeşen namtinepek nena, zit̆apuna do dersişi ketabepe oʒ̆opxu şeni şurdoguriten içalişapan.
Ali İhsan Aksamazi: Dido çinoberi gemabirepeti kogiqonunan; aya komiçkin ma. Entepe do entepeşi çinoberi birapapeşenti molamişinit, mu iqven!
Xidir Ereni: İrişen ʒ̆oxle, dido çinoberi şairepe komiqunan. Sey Qaji, Hesenê Sey Qaji, Weliyê Usenê İmami ren entepeşen ar-juri.
Sait Baksi, Hüseyin Doğanay do Xidir Akguli stei k̆oçepe renan ağanmordale şairepe çkini.
Xolo, Metin- Kemal Kahraman Cumalepe, Hasan Dewran do Mikail Aslani steri k̆oçepekti kilami ibiran do nok̆orobepeti kuğunan entepes artneri oras.
Yılmaz Çelik, Kerem Sevinç, Erdoğan Emir, Ahmet Aslan, Mucahit Goker, Zele Mele Mehmet Ali, Gule Mayera, Hasan Ali, Aynur Doğan, Beser Şahin, Doğan Çelik, Abidin Biter, Ozan Serdari steri uk̆oreʒxu gemabirepekti Zazuri kilam ibiran; amk̆ata k̆oçepeti k̆omiqunan çkin.
Birapape çkinişen namtinepeti eşo ren: Asme veciya, xece, agerayiş, intizar, pukeleke, ewro hirê asmiyo, elqajiye, şire, ğezale, vilike, usên, dada amelkano, kata şêri se bikeri, fadike, oy meleme…
Ali İhsan Aksamazi: Tkvan Gamiçkvineri ketabepeti kogiğunan. Zazuri nenati ogurapt mamgurepe tkvanis; aya komiçkin ma. Ağani çkva mu p̆rojepe giğunan Zazuri nenaşi speros?
Xidir Ereni: Ho, komiğun ma. Antepeşen ilkineri ren “Dêsım ra Ju Pelge, ZERANIGE” . Aya ren speroşi noçalişe. Uk̆axçe, çkimi şk̆elen meçameri dersepeşi not̆epeşen nok̆orobe “Dersê Zazaki/ Zazuri Dersepe” coxoni gamiçkvineri ar çkva ketabi komiğun ma. Emuşk̆uleti, Skidalaş morgvalis Oguruşi Generaluri Direkt̆orobaşi (2016) eçi oşi do vit̆o anşi tariğoni moduluri p̆rogramişa moxva Zazuri p̆rogramiten ç̆areli “Zazuri Dersişi Ketabi” coxoni noçalişeti komiğun ma. Aʒ̆i (2018) eçi oşi do vit̆o ovro ʒ̆anaşi moduluri p̆rogramişa moxva ar ketabi do menoʒxune dersepe şeni ʒ̆opxineri 5, 6, 7 do 8. sinifepeşi Menoʒxune Dersepe şeni dersişi kitabişi mat̆eryalepe k̆orobineri renan do grafik̆eris meçamuşi oras renan.
Ali İhsan Aksamazi: Ma şukuri giʒ̆umert. Aʒ̆i çkva k̆itxala va miğun. Mara tkvan molaşinuşi çkva mutu giğunan na, eti molamişinit, mu iqven! İrote ixelit!
Xidir Ereni: Dobadona çkini ren k̆ult̆urepeşi cenneti. Aya k̆ult̆urepeşi osağapu ren oxenʒaleşi iptineri anank̆enepeşen; eşo miçkin ma. Mteli nena, k̆ult̆uri do simadepe dudmoşletinero skidan; k̆arta k̆oçi skidas dudk̆anonuri dobadonamşinobaten demok̆rat̆iuli, sosyaluri do xuk̆uk̆işi oxenʒaleşi doloxe; ma aya gurdoşuriten mepşven.
+
“თქვან ირის სელამი გიწუმერთ მა მუნზურიში ღალდიდიპიჯიშენ …”
(გოწოთქვალა: ანდღანერი სუმარი ჩქიმი რენ ხიდირ ერენი. ემუ რენ ზაზური ნენაში მამგურაფალეფეში ართ- ართი. გონეფ თქვანთი გიჩქინან, მა ეჲა ვა მაჩქინენ; ხიდირ ერენი რენ ზაზური ნენაში ბეჯითი ემექთარეფეში ართ-ართი. ედო ემუს ქუღუნ გამიჩქვინერი ზაზური ქეთაბაფეთი. ზაზური ნენაშენ; ზაზური ნენაში ნენალური ოჯაღი, თარიხი, აკადემიური ნოჩალიშეფე, დოლოხენი- გალენი ჯოღრაфჲა მუშიშენ; ზაზაფეში გედგინერი დერნეღეფენ; ემექთარი ხიდირ ერენიში ბიჲოგრაфი დო ნოჩალიშეფეშენ ბღარღალით ჩქინ. აჲა ნოჭარე რენ ჩქინი ნოღარღალეში ტექსტი. ალი იჰსან აქსამაზი)
+
ალი იჰსან აქსამაზი: წოხლე ბიჲოგრაфი თქვანიშენ ბღარღალათ დო ეშო გევოჭკათ, იყვენი?! სო ჲეჩქინდით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? ჩილერი რეთი? ბერეფე დო მოთაფე გიყონუნანი? აწი სო სქიდურთ? დუდი თქვანიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ!
ხიდირ ერენი: მა ჲეფჩქინდი ნოღა დესიმი- ოვაჯიკიში ოფუტე ზერანიგეს, (15) ვიტო ხუთ კუნდურა (1957) ვიტონ ჩხორო ოში დო ჟურე ნეჩი დო ვიტო შქვით წანას. წოხლე მა დოვიგური ოფუტე ჩქიმიში გეჭკაფურონი ნწოფულას. უკაჩხეთი ვიგური ოშქენონი ნწოფულა კებანის; მამგურაფალეში ნწოფულათი ნოღა დესიმიში შქაგურის. არ ოფუტეშენ მაჟურანიშა მა მამგურაფალე ვორტი, ვოგური მამგურეფე ჩქიმის ჩქვადოჩქვა ოფუტეფეს, (15) ვიტო ხუთ წანაშ მორგვალის. უკაჩხე დოვიგური ნოღა ისტანბოლიში უნივერსიტეტიში სოსჲოლოჟიში ბურმეს. უკაჩხეთი დოპი მაღალი ლისანსი სოსჲოლოჟიში სფეროს, სოსჲალური ჩქინაფაფეში ენსტიტუტის. მა ვიხანდი გამანთანა- გურაფაში ჩქვადოჩქვა სფეროფეს, (41) ჟურე ნეჩი დო არ წანაშ მორგვალის. ჩილერი ვორე დო ჟურ კულანი ბერე ქომიყონუნ მა. აწი მა ფსქიდურ ოფუტე ჩქიმის (6) ანში თუთაშ მორგვალის დო ანში თუთაშ მორგვალისთი ნოღა ისტანბოლის ფსქიდურ მა.
(2009) ეჩი ოში დო ჩხორო წანა რტუ, ემინდროს მა ვიხანდეფტი ნოღა ისტანბოლი- ბეშიკტაშის. მანებრაფე ქომიყონუტუ მა. ემინდროს პერიოდილო ჩქინ ოკოფთით დო ზაზაფეში პრობლეფეშენ მოლაფშინით დო ბღარღალით. აჲა ოკოხთალაფე შკულე, ზაზური ნენაში ოსქიდუ- ოსქედინუში სიმადათენ, არ ვაკუфი ვარნა არ ნენა-კულტურიში დერნეღი გედგუ შენი გზას გებდგითით ჩქინ.
ვაკუфი გედგუში დულჲაში მაალიჲეტი დიდი დო დიდო რტუ, ამუშენი არ დერნეღი შენი გოვონკვათით. ედო ილქინერი ზაზური ნენა დო კულტურიში დერნეღი პკიდით ჩქინ (2011) ეჩი ოში დო ვიტო არ წანას, ნოღა ისტანბოლი- ბეჲოღლის. ემინდროშენ დონი, ხეს ხე მეჩამერი დო შურდოგურითენ ვიხანდეფთ დერნეღი ჩქინიში დოლოხე. პროჟეფე ჩქინი ეშო რტუ: ზაზური კურსეფე/ ხჩინი- ბადეფე ჩქინიქ ზაზური ღარღალაფან, ზაზური გამაჩქვაფეში ქუთუფხანა, ზაზა მჭარუფეშენ იმზაში დღალეფე, ზაზა ესნაфი, თურჯარი დო დულჲაშკოჩეფეშა მოკითხაფე, მენგაფერი ნენა დო კულტურული დერნეღეფეშა მოკითხაფე, ნენაში კომისჲონუში ოწოფხინუ, ზაზური დერსეფეში მატერჲალეფეში ოწოფხუში კომისჲონი, მენგაფერი ნენა დო კულტურული დერნეღეფე კალა ოშქარული პროჟეფეში ოწოფხუ (ანატოლიში ხალკეფექ მუ აკვანდეფან, მოწყვაში Фესტივალი სთერი, თურქიჲეში კულტურული ხამფობა სთერი…), უნივერსიტეტეფეში ზაზაფეშენ ამბარონი სემპოზჲუმეფეს ოგნაფალაფეთენ ომხვაჯუ, ნოღა დესიმის წოფხინერი მუნზურიში ბუნჯინა დო კულტურული Фესტივალის ოკათუ, ზაზური რადიო-ტელევიზვონი შენი ოტორითეფეს ოხვეწუფე მეჩამუ, ზაზური ნენაში ხალითენ ნოკუცხინუ შენი ოკოხთალაფე ოწოფხუ მეჯლისის, მენოცხუნე ზაზური ნენაფე შენი მუნზურიში უნივერსიტეტი კალა ოშქარული კომისჲონ ოწოფხუში ნოჩალიშეფე, არტუკლუში უნივერსიტეთიში მენოცხუნე პატი ზაზური დერსეფე შენი გამანთანა-გურაფაში ნაზიობას რაპორეფე ოჭარუ დო მეჩამუ, ქეთაბიში სფეროს ზაზური ისბნ შენი ოხანდუ, დერნეღეში გამაჩქვალე გედგუ. ანდღანერი ნდღას, ჩქინ გურდოშურითენ გზალეფე ბგორუფთ ზაზური მონჭინორაში ნწოფულა ოწოფხუ შენი ნოღა ოვაჯიკიში ოფუტე ზერანიგეს…
ალი იჰსან აქსამაზი: ზაზური ნენა რენ კოჩინობაში სიმბოლეფეში ართ-ართი. ზაზური ნენაში ღურა რენ კოჩინობაში ღურა. კოჩინობაში ირიშენ მჯვეში ნოკუჩხენეფე შინახერი რენ ზაზური ნენაში დოლოხეთი; მაჟურა ნენაფესთი ეშო. მა ეშო მიჩქინ. ედო აშო მათქვენ. აჲა რენ ჩქიმი კოჩინობაში გაგნაფა. აჲა რენ ჩქიმი ანანკენი. ზაზური ნენა სქიდაში, კოჩინობათი სქიდასუნონ. ზაზური ნენა ღურაში, კოჩინობათი, ჯუმალობათი ღურასუნონ. ჩქიმი გაგნაფა აშო რენ. თქვან მუეფე გათქვენან აჲა გაგნაფა შენი? მთინი გიწვათ; თურქიჲე, დიდო ხამფა რენ ზაზური ნენაფე სთერი მაჟურა ნენაფეთენ. აჲა რენ თურქიჲეში კულტურული ხამფობა. მარა ჩქინ დიდოფეთენ ჩქარ მუთუ ვა მიჩქინან ამკათა ნენაფეშენ. თქვან მუ ისიმადეფ აჲა ხალი შენი? მი რენ აჲა ხალიში ნენა-გემქთირუ? მუ ისიმადუფთ თქვან?
ხიდირ ერენი: აჲა ვარნა ეჲა, კართა ნენაქ სქიდალა, კოჩი, კოჩეფეში მუნასებეტი, ბუნჯინა, ბუნჯინაში შურონეფე ოჩინუ- ოჩინაფუ შენი კოჩის ნუმხვაჯუფს. კოჩინობა, კოჩინობაში ნოხვენეფე, მუში ნოჩქინდეფე, ენთეფეშენ გენომსქიდეფე, მუში ჯგინაფე, მოგაფაფე; მკულე ნენათენ; რენობაში ქიანას ოწკედუ შენი რენ კართა ნენა; კართა ნენას ქუღუნ აჲა ნოღირა. კოჩი ხვალა- ხვალა ვარდო, თარიხითენ ქორენ დო ემუთენ სქიდუნ. ეშო გიწვათ; თარიხური რენობაში სფერო რენ აჲა. აჲა თარიხური რენობათი ნენაში მენჯელითენ ქორენ. კოჩის რენობა მუში აყუ ნენაში ხეთენ. ემუშენითი, კოჩინობაქ მუ ყვას ნა, ყვას, მუჭოში დულჲაფე ყვას ნა, ყვას, მუეფე ჲოჩქინდას ნა, ჲოჩქინდას, მთელი ჯგინაფა მუში, ზიჲანეფე მუში, გეჯგინაფე მუში, უგეჯგინერობა მუში, იჯადეფე მუში… ჩქინ გომაშინენ კართა ამბარი, კოჩიში მთელი ნოხვენეფე ნენათენ ჲეჩქინდუნ. ნენაში მენჯელითენ არ წოხლენი თასიშენ უკაჩხენი თასის ნიჩინენ ჩქინაფა. კოჩიქ ნენაში მენჯელითენ დოდგითუნ დო სვა ოქაჩაფს ჩქინაფაში ქიანას. კოჩიში მთელი ნოჩქინდე დო ნოხვენეფე მუში მულუნ ნენაშენ; ემუშენითი კოჩის ბორჯი ქუღუნ ნენაშა. ნენა ვა რტუ კონნა, ვართი რენობაში თარიხიშენ ვართი კოჩინობაში თარიხიშენ მოლაშინუ იყვასუნტუ.
ემუშენითი, არ ნენა ოჩვალუ რენ კოჩინობა ოჩვალუ; კართა ნენა შენი აჲა ხალი აშო რენ. მეკარბერი კართა ნენა რენ მეკარბერი არ “კოჩინობა”. აჲა დიხა ხამფა რენ უკორეცხუ ნენა დო კულტურეფეთენ; ამკათა ხამფა დიხაფა ცარა ოხვენუ რენ ოყვილუ კოჩინობა; აჲა რენ დიდი კაბაეთი.
ალი იჰსან აქსამაზი: აწითი ზაზური ნენაშენ ბღარღალათ, მოლაფშინათ! ზაზური ნენა ნამუ ნენაფეში ოჯაღიშენ რენ? ზაზური, ნენა რენი ვარნა არ ჩქვა ნენაში დიალექტი რენი? მიჩქინ, ჩქვადოჩქვა ტეორეფე ქორენ აჲა სფეროს. თქვან მუ ისიმადუფთ აჲა ტეორეფე შენი?
ხიდირ ერენი: ზაზური ნენა რენ ჰინთ-ავროპური ნენაში ოჯაღიში ირანური ნენაფეში გრუბიშენ. ირანური ნენაფეშენ ზაზური ნენას ქუღუნ მეჩქინერი სვა დო ჰუსუსიჲეტი. (დუდი მუში რენ არ ნენა.) ედო ო. მანიქ (1906 წანას), კ. ჰადანკიქ (1932 წანას), პ. დეტესკოქ (1921 წანას), გ. მორგენსტერინიქ (1958 წანას), ი. მ. ორანსკიჯიქ (1963 წანას), გ. ლ. ვინდфჲუხრიქ (1989 წანას), ვ. ს. რასტრგუევაქ (1990 წანას), ჟ. გიპერიქ (1996 წანას) დო მაჟურა ლინგსვისტეფექ დოჭარეს უკორეცხუ მაკელეფე. ზაზური მაჟურა ნენაფეში დიალექტი ვარდო, დუდი მუში რენ არ ნენა ჲადო ოგნაფეს ლინგსვისტეფექ. ირანური ნენაფე ეშო ითასნიфინენან: წოხლე, ჲულვა დო გეულვა, უკაჩხეთი, ოლანდე დო ომჟორე. ზაზური ნენა იშინენ ოლანდე-გეულვა ირანური ნენაფეში დოლოხე. Фარსული ნენათი რენ ირანური ნენაფეში შქას. ზაზური ნენა ოშქე Фარსული (ფეჰლევური) დო კლასიკური Фარსულიშა ვარდო, ავესტური დო პარტული ნენაშა ხოლოსონი რენ.
ზაზური ნენაში მაღარღალეფეს ვა ოხვაწონენან ქჲურდული ნენაში მაღარღალეფეში ნენა; ქჲურდული ნენაში მაღარღალეფეს ვა ოხვაწონენან ზაზური ნენაში მაღარღალეფეში ნენა. ართიქართის ვა ოხომაწონენან ჩქინ. მარა თურქული ნენა ოღარღალუთენ ართიქართის ოხომაწონენან ჩქინ, ზაზა დო ქჲურდეფე. აჲა ნოწირენიქთი კაიხეშა მოწირაფან: ზაზური ნენა ვა რენ ქჲურდული ნენაში ვარნა არ ჩქვა ნენაში დიალექტი; აჲა ნოწირენითი დომიბაღუნან. დიალექტიშ თეორეფე ლინგვისტური ვარდო, პოლიტიკური რენ. ედო ამკათა თეორეფე ილმიური ვა რენან; აჲა კაიხეშა მიჩქიტან. ამკათა ნოთქვამეფე პოლიტიკური რენან დო მუთუ ვარ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ჩქინ, აჲა ნენა ზაზური ნენა ჯოხოთენ მიჩქინან. ჩქვა ჯოხოთენთი იჩქინენი ზაზური ნენა? ანთეფეშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ!
ხიდირ ერენი: ალამანეფექ დუდი მუთეფეში სვალეფე მუთეფეშითენ ოჩინაფაფან მაჟურაფეს: პრუსიული, საქსონური, ბაჲული, გეულვა ზოღაპიჯური სთერი. ზაზაფექთი ეშო იქიფან დო დუდი მუთეფეში ეშო ოჩინაფაფან მაჟურაფეს: ზაზა, კჷრმანჭი, დიმილი, კირდი, გინიჭი, ელევი, შარე მა სთერი. ანთეფექ დუდი მუთეფეში ზაზა ოჩინაფაფან გალენეფეს. ჰემი ემუშენი ჰემითი ოფაფეშხოლოხენი ტერმინოლოჟითენ, ამ ხალკის ზაზა, ნენაფე მუთეფეშისთი ზაზური ითქვენ.
ქჲურდეფექ ზაზური ნენაში მაღარღალეფეს ზაზა ვარნა დიმილი უწუმერნან. სარიზი, ზარა, დივრიღი ჯოხონი ნოღაფეს დო ნოღა მალათჲას, ქჲურდეფექ ზაზური ნენას “გინი” უწუმერნან. ჯოხო გინი; ბეჲფაზარი დო ულაშის სქიდერი არ ზაზური აშირეტიში ჯოხოშენ მულუნ. ზაზური ნენაში მაღარღალე დერსიმიში ალევეფექ დუდი მუთეფეშის კჷრმანჭი, სუნეფეს თირქ, ქჲურდეფესთი ხურრ, ენთეფეში ნენასთი კირდაშკი უწუმერნან. ედო დუდი მუთეფეში ენთეფე კალა არ ძიროფან. ნოღა ტეკმანი დო ნოღა ხინისიში ზაზური მაღარღალე ალევეფექთი დუდი მუთეფეშის ელევი, სუნეფესთი ქჲურდი უწუმერნან. ენთეფექთი დუდი მუთეფეში ქჲურდეფეშენ ვა შინაფან.
ალი იჰსან აქსამაზი: მიჩქინ; ზაზური ნენა იღარღალენ თურქიჲეში კართა სოთის. თარიხურო; ზაზური ნენა დიდოფეთენ თურქიჲეში ნამუ ნოღაფეს იღარღალენ? თურქიჲეში გალე, ჩქვა დობადონაფესთი იღარღალენი ზაზური ნენა?
ხიდირ ერენი: ზაზური ნენა იღარღალინენ დიდოფეთენ ჟილენი Фირათიში გომორგვას. ოლანდე გეულვას ნოღა ზარა, გეულვას ნოღა ჩემიშგეზეგი, ომჟორეს ნოღა სივერეკი, ომჟორე ჲულვას ნოღა მუტკი დო ნოღა ტატვანი, ჲულვას ნოღა ვარტო დო ხინისი, ოლანდეს ნოღა ტერჯანი დო ნოღა ჩაჲირლი რენ ზაზური ნენაში გომორგვა; ეშო მათქვენენან ჩქინ. აჲა გომორგვაშ გალე, ნოღა აქსარაჲიში (17) ვიტო შქვით ოფუთეს, ნოღა არტაანი- გჲოლეში არ-ჟურ ოფუტეს, ნოღა კარსი- სელიმიში ნამთინი ოფუტეფეს დო ნოღა კაჲსერი-სარიზის იღარღალინენ ზაზური ნენა. თურქიჲეშ გალე, კაზაქისთანი დო გურჯისთანისთი იღარღალინენ ზაზური ნენა. კაზაქისთანიში ნოღა ჯუმბულის (10.000) ვით ვიტოში ზაზა სქიდუნ ჲადოთი მოლიშინენ. ემინდრონერი სოვჲეთისთანიში ამ ზაზაფე იჩვინეს კაზაქისთანიშა ნოღა ბათუმიშენ სტალინიში ხეცალას; აჲათი რენ მთინი ამბარი. ზაზური ნენა იღარღალინენ (3- 4) სუმ- ოთხო მილიონი კოჩიში შქას დობადონა ჩქინის. ეშო ფთქვათ ნა, აშო ფთქვათნა (1) არ მილიონი ზაზათი სქიდუნ მენჲაშ გალე. აშოთენ (5) ხუთ მილიონი ზაზა სქიდუნ მთელ ქიანას ჲადო მათქვენან.
ალი იჰსან აქსამაზი: აწითი ზაზური ნენაში ალბონიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! ზაზური ნენას მუკო ბონჯა უღუნ? მუკო ხონარონი დო მუკო უხონარე ბონჯა დო დიфთონგი უღუნ ზაზური ნენას?
ხიდირ ერენი: ზაზური ნენას ქუღუნ (7) შქვით ხონარონი ბონჯა ( “ა, ე, ჷ, ი, ო, უ, û”), (24) ეჩი დო ოთხო უხონარე ბონჯა ( “ბ, ჯ, ჩ, დ, ф, გ, ღ, ჰ, ჟ, ქ, ლ, მ, ნ, ყ, ფ, რ, ს, შ, თ, ვ, w, ხ, ჲ, ზ”) დო (4) ოთხო დიфთონგი (“ფჰ, თჰ, ჩჰ, ქჰ”).
ალი იჰსან აქსამაზი: ჩქინ კაიხეშა მიჩქინან, კართა ნენას ქუღუნ ეცხერი ზიტაფე მაჟურა ნენაფეშენ. ზაზური ნენასთი ეცხერი ზიტაფე უღუნი მაჟურა ნენაფეშენ. დიდოფეთენ ნამუ ნენაფეშენ ეცხერი ზიტაფე უღუნ ზაზური ნენას? ედო აჲა ეცხერი ზიტაფე დიდოფეთენ ნამუ სფეროფეშენ რენ? მაჟურა ნენაფესთი ზაზური ნენაშენ ეცხერი ზიტაფე უღუნი?
ხიდირ ერენი: ზაზური ნენა რენ ირანური ნენაფეში გრუბიშენ, ემუშენითი ეჲა ნენაფეშენ უკორეცხუ ოშქარული ზიტაფე ქუღუნ. ზაზური ნენას ქუღუნ დიდო ჭიტა ერმენური, ურუმური დო არაბულითი ზიტაფეთი.
ქჲურდული, თურქული დო ერმენური ნენაფესთი ქუღუნან ზაზური ზიტაფე; აჲა იჩქინენ.
ალი იჰსან აქსამაზი: თქვანთი გინონან ნა, აწითი ზაზური ნენაში აკადემიური სფეროშა ქომოფთათ! იფთი მუნდეს დო სო გამიჩქვინუ ზაზური ნენაში ალბონი? მი რტუ ვარნა მიეფე რტეს აჲა ნოჩალიშეფეში გოწონჯღონერეფე? ნამუ ნანა ალბონიშენ ჲეჩქინდუ იფთინერი ზაზური ალბონი; არაბული ალბონიშენი, ლათინური ალბონიშენი?!
ხიდირ ერენი: რაბისკო ზაზური ნენა იფთი იჭარინუ პეტერ ლერჩი (რუსჲაში ილიმეფეში აკადემი) შკელენ (1856) ვითო ოვრო ოში დო ჟურე ნეჩი დო ვიტო ანში წანას. აჲა რაბისკეფე გამიჩქვინუ ალამანური დო რუსული ნენაფეთენ (1956- 58) ვიტონ ჩხორო ოში დო ჟურე ნეჩი დო ვიტო ანში- ჟურე ნეჩი დო ვიტო ოვრო წანაფეს. Ф. მიულერიქ ლიგვისტურო იხანდუ აჲა რაბისკაფეთენ (1964) ვიტონ ჩხორო ოში დო სუმე ნეჩი დო ოთხო წანას. აჲა ნოჩალიშეფეთენ, ზაზური რენ დიდო მჯვეში ნენაფეში ართ-ართი ჲადო ოხოიწონუ. ო. მანიქ დო ემუშკულენი კ. ჰადანკიქთი მჭიფაშაში იხანდუ ზაზური ნენაში სფეროს. აჲა ნოჩალიშეფე გამიჩქვინეს “ზაზური დიალექტი” ჯოხოთენ (1932) ვიტონ ჩხორო ოში დო ეჩი დო ვიტო ჟურ წანას. მაჟურა ნოჩალიშეფეთი ეშო რენან: ხოლო, ვ. მინორსკი (დაჲლამიტეფეში წოხლე-მხთიმობა, ნანანოღა პარისი, 1931 წანა, ბ.: 17; დაჲლამი, ისლამიში ანსიკლოფედი), ალბერთ ვონ ლო კოყი (1901 წანა), ტერი ლიინ ტოდი (1985 წანა), ლუდვიგ პოლი (1998 წანა, ზაზური – გრამერი დო არ დიალექტოლოჟიში ოღოდა), შქაგური დო ომჟორე პიჯი; ზილфი სელჯანი (1998 წანა, ზაზური ნენაში გრამერი, ოლანდე დიალექტი –დერსიმიში დიალექტი), ილჲას არსლანი (2007 წანა, ნოწილინაფე, 2016 წანა, Фიილიში фონქსიჲონი დო ერგატიურობა), მესუთ კესკინი (2009 წანა, ზაზური ნენაში დიალექტური მოწოფხაში ჟინ).
ზაზური ტექსტეფე იფთი არაბული ბონჯაფეთენ, უკაჩხეთი ლათინური ბონჯაფეთენ იჭარინეს. ანდღანერი ნდღას, ზაზური ნენა ქუღუნ სუმ ალბონი: მუნზურიში უნივერსიტეტიშენ სელჯანიში ალბონი, ვათე ჯოხონი ნოჩალიშეში გრუბიშენ ბედირხანიში ალბონი, ბინგჲოლიში უნივერსიტეტი- მენჲაშ გალენი ნამთინი ზაზური გამანთანერეფე, მჭარუფე დო ზაზა-დერ-იში ნოხმარე ჟაკობსონიში ალბონი.
ალი იჰსან აქსამაზი: თურქიჲეს დო თურქიჲეში გალე; იფთინერი ზაზური ალბონი, ზიტაფუნა დო ქეთაბეფე მუნდეს დო სო გამიჩქვინუ? აჲა ნოხვენეფეში გოწონჯღონერფე მიეფე რტეს?
ხიდირ ერენი: ზაზაფეს ქუღუნან დიდო მჯვეში ნჭარალობა, მარა ჭარელი ვა რტუ. ეშო ფთქვათ ნა, აშო ფთქვათ ნა, ჭარელი ზაზური ნჭარობა ჲეჩქინდუ ჩოდინა ჟურ ოშწანურაში დოლოხე; არაბული ალბონითენ იჭარინუ. ჩქინერი იფთინერი ტექსტეფე რენ (1798 – 1833) ვიტონ შქვით ოში დო ოთხო ნეჩი დო ვიტო ოვრო- ვიტონ ოვრო ოში დო ეჩი დო ვიტო სუმ წანაფეშ თარიღონი. ანთეფე რენან ალევობაში ამბარეფეშენ ხეშნოჭარეფე. აჲა ხეშნოჭარეფე იძირინერეტეს ნოღა დიჲარბაკირის. იფთინერი გამიჩქვინერი ზაზური ნოხვენე რენ ლიჯელური ზაზა აჰმედე ხასიში. ქჲურდიში დინიშკოჩეფექ ზაზაფეს კულტურული მენჯელი ვა უღუნან ჲა თქვერენან შაკათენ. ლიჯელური ზაზა აჰმედე ხასიქთი ენთეფეს ნენა გეუქთირენ ზაზური მევლიდი ოჭარუთენ (1899) ვიტონ ოვრო ოში დო ოთხო ნეჩი დო ვიტო ჩხორო წანას. აჲა რენ გამიჩქვინერი იფთინერი ზაზური ბუკლეტი. მაჟურანი გამიჩქვინერი ზაზური ნოხვენე რენ ნოღა სივერეკიში მუфთი ოსმან ეфენდიჲო ბაბიჯიში მევლიდი. აჲა ბუკლეტი იჭარინუ (1906) ვიტონ ჩხორო ოში დო ანში წანას დო გამიჩქვინუ (1933) ვიტონ ჩხორო ოში დო ეჩი დო ვიტო სუმ წანას, ნოღა შამის/ დამოსკოს.
ზაზური ნენა რტუ უხონარე (60) სუმე ნეჩი წანაშ მორგვალის. სუმე ნეჩი წანაში უხონარობა შკულე, ლათინური ალბონითენ ზაზური ბურმელონი ჟურნალი “როჟა ნეwე / აღანი დღა” გამიჩქვინუ (1964) ვიტონ ჩხორო ოში დო სუმე ნეჩი დო ოთხო წანას. უკაჩხე (1980) ვიტონ ჩხორო ოში დო ოთხო ნეჩი წანაშაქის, ნამთინი მაკვაზალე ჟურნალეფექ გამოჩქეს ზაზური ტექსტეფე; ამკათა ნოწირენეფე იძირინეს ზაზური ნჭარალობაში სფეროს. ზაზური ნჭარობაში აღნებურო ჲეჩქინდუ ზაზა მაილთიჯეფეში მენჯელითენ ავროპას. აჲა რტუ ენთეფეში გეწუნკაპალა. აჲა რტუ (1980) ვიტონ ჩხორო ოში დო ოთხო ნეჩი წანა შკულე. აჲა რენ “ზაზური ნენაში რონესანსი” ჲადო მოლიშინენ. ზაზა გამანთანერეფექ გამოჩქეს ფიჲა, აჲრე, დესმალე სურე, Wარე, თიჟა სოდირი ჯოხონი ჟურნალეფე აჲა პერიოდის. ზაზური პარამითეფეში კორობაფე, პაშურაფე, დო რომანეფეთი გამიჩქვინენ. ზიტაფუნა შენი ნოჩალიშეფე იხვენეს.
ედო ხოლო; ზაზური ნენაში ჟინ ჩქვადოჩქვა დოქტორანტურაფე იხვენეს ავრუპაში (დიდოფეთენთი ალამანიაში) უნივერსიტეტეფეს. ედო ამკათა ნოჩალიშეფე გამიჩქვინეს.
ალი იჰსან აქსამაზი: ზაზური ნენაში უჭარუ ნჭარალობა რენ დიდო ხამფა ოშწანურაფეშენ დონი; ეშო მიჩქინ. მარა კაიხეშა მიჩქინან, აჲა რენ გლობალიზასჲონიში ორა. ედო უჭარუ ნენაფეს ოსქიდუში მენჯელი ვა უღუნან გლობალიზასჲონიში ორას. რადიო- ტელევიზიონიში ჭანდინა, გაზეთაში ჭანდინა, გამანთანა-გურაფა ვა უღუტაში, ოსქიდუში მენჯელი ვა უღუნან ამკათა ნენაფეს. თრტ-ს ზაზური ნენათენ ჭანდინა უღუნი? თურქიჲეშ გალე, ზაზური ნენათენ რადიო- ტელევიზჲონიში ჭანდინა რენი? არმციქათი ამკათა პრობლემეფეშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ!
ხიდირ ერენი: დიდო მთინი ზოპონთ თქვან; წორი რეთ თქვან. არ ნენა, იფთინერო გამანთანა- გურაფაში ნენა ვა რენ ნა, (ეჲა ნენაში მაღარღალეფეს ეჲა ნენათენ ოკითხუ- ოჭარუ ვა უჩქინან ნა,) ეჲა ნენა რენ ოღურუში გზას. ირიშენ წოხლე ემკათა დულჲაფეში ოწოფხინუ დომაჭირნან ჩქინ: ამკათა კართა ნენათენ გამანთანა-გურაფა რენ დვაჭირონი, ჩქარ ვა რტას ნა, დუდი მუთეფეში სოთეფეს. (2012) ეჩი ოში დო ვიტო ჟურ წანა რტუ, (მებ-ში) გამანთანა- გურაფაში ნაზირობაში გონკვათათენ, ზაზური ნენათი იყუ მენოცხუნე დერსი ოხენცალეში ნწოფულაფეს. ზაზური ნენა იყუ ჟურ საატონი დერსი არ დოლონის. ზაზური ნენათი იყუ გამანთანა- გურაფაში ნენაფეში ართ-ართი. მარა გალენი ნენაფეში კატეგორიში დოლოხე იშინუ ზაზური ნენა. აჲა ხალითენ ზაზური ნენა ვა რენ მთელო გამანთანა- გურაფაში ნენა; აშო მათქვენან ჩქინ. მამგურეში ოკვანდუთენ, ბერეს ნიჩინენ აჲა ნენა ნწოფულას. აჲათი რენ კურსუში პროგრამიში დოლოხე. არ ნენა, გამანთანა- გურაფაში ნენათი რენ ნა, მეჯბური ოყოფიმუში რენ; მა აშო მიჩქინ. ჯოხო მუშიშენთი მსქვაშა ოხოიწონენ: მენოცხუნე!
რადიო- ტვ-ში ჭანდინაფეში სფეროშენთი მოლაფშინა: თრტ -ქჲურდიში ჭანდინაფეში დოლოხე გვერდი საატონი ზაზური ჭანდინა ქორენ. ქჲურდულიში ჰიბრიტითენ არ პროგრამი ნიჩინენ. აჲა პროგრამიქ ზაზური ნენაში ასიმილასჲონი შენი იხანდეფს ქჲურდულიში დოლოხე; ამკათა ნოღირა ქუღუნ ეჲა პროგრამის. თ.ჯ.-ქთი არ ჩქვა ბელა ვა გორუფს დო ემუშენითი ამკათა ასიმილასჲონის ნუმხვაჯუფს; ეშო დომაწონენ მათი.
ჩქინ დიდო фარათენ, დუდნაზირობა დო რ ტუქ-ის ოხვეწუფე ქომეფჩით დო ზაზური ნენათენ (24) ეჩი დო ოთხო საატონი ჭანდინა ვაკვანდით ენთეფეს. “დოხმელი კანალი გონწკუ შენი თქვან ჩქარ ენდოლი ვა გიღუნან” ჲადო ნენა გემიქთირეს ენთეფექ(!)
ალი იჰსან აქსამაზი: ზაზური ნენათი მენოცხუნე დერსეფეშენ ართერი რენ დევლეთიში ნწოფულაფეს. აჲა მენოცხუნე დერსეფე დობაღინე რენანი ზაზური ნენაში ოსქედინუ შენი? თქვან მუ ისიმადეფთ აჲა ხალი შენი? თურქიჲეში გალე, ზაზური ნენაში დერსი რენი არ ჩქვა დობადონას?
ხიდირ ერენი: ჟილეთი მოლაფშინი მა. არ დოლონის ჟურ საატონი ზაზური “მენოცხუნე” დერსი აკვანდით ჲადო აჲა ნენაში მაღარღალეფეს ოთქვალუ ვა რენ ჩქარ რეალისტური დულჲა; მა ეშო დომაწონენ.
ზაზა გამანთანერი დო მაგამანთანე ჰაკკჷ ჩიმენიში შურდოგურითენ ნოჩალიშეთენ, ზაზური ნენა იყუ მენოცხუნე დერსი მენჲაშ გალე, ალამანიაში არ ეჲალეტის; თურქიჲეს სთერი. მარა არ ჩქვანერობათენ; ილჩე მ.ე. დირექტობა ქორენ აქ დო “ნწოფულაფეში დირექტორობა” ქორენ ექ. ედო აქონი- ექონეფეს ქუღუნან ჩქვადოჩქვა გაგნაფაფე. ექონი არ “ნწოფულაში დირექტორობაში” ონძღონის სქიდერი (15) ვიტო ხუთ მამგურექ აკვანდაში, ნამუ ნწოფულაშენ ვარნა სინიфიშენ იყვას ნა, იყვას, ენთეფეში ვასითაფეთენ ენთეფეშა ირიშენ ხოლოსონი შქაგურონი ნწოფულაში არ ვარნა არ-ჟურ სინიфის (მამგურეფეში თერჯიხითენ) ენთეფე ოკომჭკეშუთენ მამგურეფეს ნუშველნან ბელედიჲეფექ.
ალი იჰსან აქსამაზი: თურქიჲეს ვარნა მაჟურა დობადონაფეს, ზაზური ნენაში ოსქედინუ შენი გედგინერი დერნეღეფე, ინსტიტუტეფე გიღუნანი? აჲა დერნეღეფექ მუეფე იქიფან? მუფერი აკტივიტეფე უღუნან ენთეფეს?
ხიდირ ერენი: აჲა გაგნაფათენ, თურქიჲეს გედგინერი იფთინერი რენ ჩქინი დერნეღი. ნოღა ისტანბოლ-ბეჲოღლის, (2011) ეჩი ოში დო ვიტო არ წანას გედგინერი რენ დერნეღი ჩქინი. ედო ხოლო, ჩქინი დერნეღი შკულე, აქტიური фაალიჲეტონი დერნეღეფეთი ქორენან ნაღა ბინგჲოლის, ნოღა დიჲარბაკირის დო ნოღა მერსინის..
მენჲაშ გალე; დიდოფეთენ ალამანია, ავუსტურია, ისვეჩი, ისვიჩრე დო Фრანსასთი გედგინერი დერნეღი დო ენსტიტუტეფე ქომიღუნან ჩქინ. აჲა დერნეღი დო ენსტიტუტეფეს ზაზური ნენაში ოსქიდუ- ოსქედინუში ანანკენი ქუღუნან. ედო აჲა ანანკენითენ фაალიჲეტეფე ქუღუნან ენთეფეს. ანთეფეშენ ნამთინეფექ ნენა, ზიტაფუნა დო დერსიში ქეთაბეფე ოწოფხუ შენი შურდოგურითენ იჩალიშაფან.
ალი იჰსან აქსამაზი: დიდო ჩინობერი გემაბირეფეთი ქოგიყონუნან; აჲა ქომიჩქინ მა. ენთეფე დო ენთეფეში ჩინობერი ბირაფაფეშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ!
ხიდირ ერენი: ირიშენ წოხლე, დიდო ჩინობერი შაირეფე ქომიყუნან. სეჲ ყაჟი, ჰესენე სეჲ ყაჟი, Wელიჲე უსენე იმამი რენ ენთეფეშენ არ-ჟური.
საით ბაქსი, ჰუსეჲინ დოღანაჲ დო ხიდირ აქგული სთეი კოჩეფე რენან აღანმორდალე შაირეფე ჩქინი.
ხოლო, მეთინ- ქემალ ქაჰრამან ჯუმალეფე, ჰასან დეwრან დო მიქაილ ასლანი სთერი კოჩეფექთი ქილამი იბირან დო ნოკორობეფეთი ქუღუნან ენთეფეს ართნერი ორას.
ჲილმაზ ჩელიქ, ქერემ სევინჩ, ერდოღან ემირ, აჰმეთ ასლან, მუჯაჰით გოქერ, ზელე მელე მეჰმეთ ალი, გულე მაჲერა, ჰასან ალი, აჲნურ დოღან, ბესერ შაჰინ, დოღან ჩელიქ, აბიდინ ბითერ, ოზან სერდარი სთერი უკორეცხუ გემაბირეფექთი ზაზური ქილამ იბირან; ამკათა კოჩეფეთი კომიყუნან ჩქინ.
ბირაფაფე ჩქინიშენ ნამთინეფეთი ეშო რენ: ასმე ვეჯიჲა, ხეჯე, აგერაჲიშ, ინთიზარ, ფუქელექე, ეwრო ჰირე ასმიჲო, ელყაჟიჲე, შირე, ღეზალე, ვილიქე, უსენ, დადა ამელქანო, ქათა შერი სე ბიქერი, фადიქე, ოჲ მელემე…
ალი იჰსან აქსამაზი: თქვან გამიჩქვინერი ქეთაბეფეთი ქოგიღუნან. ზაზური ნენათი ოგურაფთ მამგურეფე თქვანის; აჲა ქომიჩქინ მა. აღანი ჩქვა მუ პროჟეფე გიღუნან ზაზური ნენაში სფეროს?
ხიდირ ერენი: ჰო, ქომიღუნ მა. ანთეფეშენ ილქინერი რენ “დესიმ რა ჟუ ფელგე, ზერანიგე” . აჲა რენ სფეროში ნოჩალიშე. უკახჩე, ჩქიმი შკელენ მეჩამერი დერსეფეში ნოტეფეშენ ნოკორობე “დერსე ზაზაქი/ ზაზური დერსეფე” ჯოხონი გამიჩქვინერი არ ჩქვა ქეთაბი ქომიღუნ მა. ემუშკულეთი, სქიდალაშ მორგვალის ოგურუში გენერალური დირექტორობაში (2016) ეჩი ოში დო ვიტო ანში თარიღონი მოდულური პროგრამიშა მოხვა ზაზური პროგრამითენ ჭარელი “ზაზური დერსიში ქეთაბი” ჯოხონი ნოჩალიშეთი ქომიღუნ მა. აწი (2018) ეჩი ოში დო ვიტო ოვრო წანაში მოდულური პროგრამიშა მოხვა არ ქეთაბი დო მენოცხუნე დერსეფე შენი წოფხინერი 5, 6, 7 დო 8. სინიфეფეში მენოცხუნე დერსეფე შენი დერსიში ქითაბიში მატერჲალეფე კორობინერი რენან დო გრაфიკერის მეჩამუში ორას რენან.
ალი იჰსან აქსამაზი: მა შუქური გიწუმერთ. აწი ჩქვა კითხალა ვა მიღუნ. მარა თქვან მოლაშინუში ჩქვა მუთუ გიღუნან ნა, ეთი მოლამიშინით, მუ იყვენ! იროთე იხელით!
ხიდირ ერენი: დობადონა ჩქინი რენ კულტურეფეში ჯენნეთი. აჲა კულტურეფეში ოსაღაფუ რენ ოხენცალეში იფთინერი ანანკენეფეშენ; ეშო მიჩქინ მა. მთელი ნენა, კულტური დო სიმადეფე დუდმოშლეთინერო სქიდან; კართა კოჩი სქიდას დუდკანონური დობადონამშინობათენ დემოკრატიული, სოსჲალური დო ხუკუკიში ოხენცალეში დოლოხე; მა აჲა გურდოშურითენ მეფშვენ.