MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam
Maykop, Ekim 2012

Öğrenmeyi zorlaştıran özellikler:

Alfabe:

Günümüz alfabesinin çok düzenli olmadığını en azından bildiğimiz alfabe düzenleme ilkelerine uymadığını düşünüyorum. Adığabze okuma-yazmayı öğrenmeye başlayanların ilk dikkatini çeken şeyin harf sayısının çok olması biliyorsunuz. Harf özelliği olmayanlar dahil dildeki hemen tüm sesler alfabede harf olarak yer almıştır ki bu öğrenimi zorlaştıran öğelerden biridir. Gerçekten çok bilinen diller içinde sesleri harf gibi alfabede yer alan bir dil olmadığını düşünüyorum.

Çoğunluğun 29 harf ve 29 ses olarak bildiği Türkçede de (âdil), (Ankara) sözcüklerindeki [a] sesleri, lamba, lale sözcüklerindeki [l] sesleri aynı harfle gösterilmekle birlikte birbirinden farklı seslerdir.

Üzücü olanı 1936’larda ilk kabul edildiğinde eksiklikleri olmakla birlikte daha bilimsel alfabe hazırlama yöntemlerine daha yakın iken 1960’larda yapılan değişiklerle tüm sesler eklenmiş ve alfabe daha güç anlaşılır hale getirilmiştir.

Benzer eksiklikler Kheberdēy Adığe alfabesinde de gözlenmekle birlikte istenilen kaynağa ulaşma kolaylığından dolayı Adığēy Adığe alfabesini tartışmayı ve bu tartışmalara temel alınarak Kheberdēy alfabesi için de çıkarımlar yapılabileceğini düşündüm ve ayrıntılı incelemeyi daha sonraya bıraktım.

– İlk kabul edilen alfabede harf sayısı 34 olarak belirlenmişti. Rusça alfabenin 33 harfi ve alfabeyi ilk düzenleyenlerin eklediği, 4 ayrı fonksiyonu olan yardımcı im (işaret) çubuk (I).

А, а, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы, ы, Ь ь, Э, э, Ю ю, Я, я, I.

– Günümüz alfabesinde harf olarak yer alan diğer tüm sesler kurallarla tanımlanmıştı. Fransızca‘da p ve h harflerinin birlikte olunca Türkçe‘deki [f] ve Almanca‘daki t harfinden önce gelen s harfinin Türkçe‘deki [ş] sesini vermesi ancak bu sesleri veren ikişer harfin alfabelerinde yer almayışı gibi [дж] ve [дз] sesleri ses olarak tanımlanmış alfabede harf olarak yer almamıştır. Bizce de doğrusu budur. Her biri kendine özgü sesi olan ikişer harfle verilmiş seslerdir.

– Rusça‘da “sertleştirme işareti” denen (Ъ) yardımcı karakterin (г, к, х, ч, ж, ш, л) harfleri ile birlikte oluşturduğu sesler de (гъ, къ, хъ, чъ, жъ, шъ, лъ) alfabeye alınmamıştır. Ancak (Ъ) yardımcı karakterinin bu harflere olan etkisi birbirinin aynı değildir. Temel sesten tamamen farklı birer ses oluşturmaktadır. Dolayısı ile kendine özgü sesi olmayan (Ъ) karakteri ile oluşturulan bu seslerin bizce harf olarak kabul edilmesi ve alfabede yer alması daha uygundur.

– Kendine özgü sesi olmayan, yanına geldiği harfin temel sesinden farklı ses verdiren ve Rusçada “yumuşatma işareti” denen (Ь) yardımcı karakteri ile oluşturulan (Жь), (Хь) sesleri de alfabeye alınmamıştır. Bizce bu iki harfin de yukarıda saydığımız gerekçelerle alfabeye eklenmesi daha uygundur.

– Türkçe‘de daha çok “kesme işareti” dediğimiz ancak Adığabzede “çıy zefeş́ makh” adı verilen (I) yardımcı karakteri ile oluşturulan (пI, тI, кI, цI, чI, шI, лI) seslerinin alfabeye alınmamsı bizce de uygundur. Çünkü (I) yardımcı karakterinin bu harflerle olan etkisi aynıdır. Harfin temel sesini pekiştirmektedir.

– Bizce ilk düzenlemenin en büyük başarılarından biri ise (у) harfinin (г, к, I, дз, гъ, къ, хъ, жъ, шъ, шI, пI, тI,) sesleri ile birlikte oluşturduğu dilimizde “mekhe uıjhu-uıpş́e makh” ,“мэкъэ Iужъу, IупшIэ макъ” diye adlandırılan labialize 15 sesin (гу, гъу, дзу жъу, ку, къу кIу, пIу, тIу, Iу, хъу, ху, цу, шIу, шъу) birer ses olduklarının, harf olmadıklarının altını çizmiş olmasıdır. Ki bu hecelerin dahası kimileyin birer sözcük olan bu seslerin birer “sessiz harf” olarak alfabeye eklenmesi okuma yazmayı en anlaşılmaz kılan yönlerden biridir. Kheberdēy Adığabzesinde bunların sayısı 9‘dur (гу, гъу, ку, къу, кxъу, кIу, Iу, хъу, ху,)

Ancak bu sesler harf olarak eklenirken (xy) nun eklenmemiş olması günümüz Adığēy yazınında, kimi sözcüklerin sesli-sessiz çözümlemesini günümüz dilbilgisi kurallarına göre olanaksız kılmaktadır. Dilimizi ya da genelde Kafkas dillerini diğerlerinden ayıran bu konunun anlaşılması dilimizin gizlerini kavramanın ön koşullarından biridir diyebiliriz. Dolayısı ile konuya daha sonra dönülecek ve ayrıntıları ile incelenecektir.

Labialize seslerin  (гу, гъу, дзу жъу, ку, къу кIу, пIу,  тIу,  Iу,  хъу, ху, цу, шIу, шъу)daha bilimsel olduğunu düşündüğümüz ilk kabul edilen alfabeye daha sonra eklenmiş olduğunu bilmeyenler,n çoğu (Iy) karakter çiftinin alfabede harf olarak yer almasına karşın (Iа), (Iе), (Iи), (Iо),  (Iэ), (Iы), çift karakterlerinin ayrı bir harf olarak yer almayışını anlamakta güçlük çekmektedirler. Neden (Iy) karakter çifti kimi koşullarda labialize ses oluştururken, bu karakter çiftlerinin hiçbir koşulda labialize ses oluşturmamalarıdır.

Bizce tüm güçlüklerin anası Kiril alfabesinin sesli harflerinin Çerkesçede sessiz sayılmalarıdır. Ayrıca anavatandakiler de dahil olmak üzere okuma yazmanın zor öğrenildiğinden yakınan hemen herkes bunu “Çerkesce’nin yazım kurallarının Rusça’nın yazım kurallarına benzetildiği” ile açıklamak eğilimindedirler. Biz tam tersini söylüyor, “Kiril harflerinin Rusçadaki özellikleri göz ardı edildiği için alfabemiz daha zor anlaşılır oldu” diyoruz. Bu olguyu da daha sonra açıklamaya çalışacağımız karmaşıklığın da anası sayıyoruz. Bu temel yanlışlık düzeltildiğinde de Kiril alfabesi ile yazmanın okumanın çok kolaylaşacağını. Öyle ki, dil bilenlerin en çok iki saatlik bir sürede okur yazar olabileceklerini iddia ediyoruz.

Benim gibi kısa sürede okumayı kendi kendine sökenlerden kimilerinizin bu savıma karşılık hemen, “Ben bu alfabe ile de kendi kendime okumayı öğrendim” diyeceklerini bilmiyor değilim. Ancak hemen eklemeliyim ki bizim öğrendiğimiz sadece okumadır. Yazım kurallarına uygun yazmak ise hala üstesinden gelemediğimiz bir konudur. Günümüz alfabe anlayışı ve yazım kurallarına göre de bu gerçekten çok zor görünmektedir.

Tüm güçlüklerin anasını açıklamaya geçmezden önce dilimizin öğrenilmesinin ne kadar zorlaştırıldığını Adığēy Çerkesce’sinden iki örnekle kanıtlayalım.

Günümüz dilbilgisi kurallarına göre:

1) И  harfi Rusça bir sözcüğün ilk harfi ise eğer, Rusça‘daki [и] sesini( Türkçedeki [i] sesi) verir: Игорь  (İgor)  yazılır  ve okunur

2) И  harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi ise eğer bu kez (йы)  (Türkçe‘deki [yı]) hecesi gibi okunur.  Yani ины  yazılır ancak йыны (Yını-büyük) okunur.

3) И  harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi olmasına karşın Rusça‘daki (И) harfinin sesini (Türkçe‘deki i sesi)  vermesi gerektiğinde, önüne çubuk (I) yardımcı karakterini alır: Iихыгъ (ixığh – ondan aldı.)

4) И  harfi bir sessizden sonra geldiğinde Rusça‘daki И harfinin sesini (Türkçe’deki [i] sesi) verir. Сис – (sis – içinde oturuyorum).

Güçlüğün daha iyi anlaşılması için olguyu bir de Türkçe alfabeye uyarlayalı:. 

Türkçe‘nin Latin harflerini temel alarak bir Çerkes alfabesi hazırlar ve şimdiki Kiril alfabemizin yöntemini benimsersek yazım kuralları şöyle olacaktır.

1) İ harfi Türkçe’den Çerkesce’ye geçmiş bi sözcüğün ilk harfi ise eğer, Türkçedeki [i] sesini verir.  İgor  yazılır ve İgor  okunur.

2) İ harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi ise eğer [yı] hecesi gibi okunur. Yani  (inı) yazılır ancak bu yını okunur.

3) İ  harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi olmasına karşın Türkçedeki  [i] sesini vermesi gerektiğinde önüne (I) yardımcı karakterini alır:  Iixığh  (ixığh – ondan aldı).

4) İ  harfi bir sessizden sonra geldiğinde ise Türkçe’deki [i] sesini verir:  Sis (sis – içinde oturuyorum).

Bu durumda,  alfabeyi kendimiz anlaşılmaz en azından güç anlaşılır yaptık diyemez miyiz? Oysa, Türkçe harfleri kullandığımıza göre Harfler Türkçe‘deki seslere en yakın Çerkesce sesleri verir yaklaşımını benimsersek yukarıdaki sözcükler şöyle yazılacak ve harfleri bilen herkes de zorlanmadan rahatlıkla okuyacaktır.

İgor,    yını,    ixığh,    sis.

Alfabe bu yaklaşımla düzenlenseydi eğer, Kiril harfleri ile yazılmış metinler de, harfleri tanıyan bilen herkes tarafından çok kolay okunur yazılır olacaktı:

Игорь,     йыны,   ихыгъ,   сис.

Şu ikinci örnek umuyorum ki, alfabemizi yeniden düzenlemenin ne kadar gerekli olduğunu açıklamak için yeterli olacaktır.

Örnek ilkokul dördüncü sınıf kitabından alınmıştır. ʺмэгушIоʺ sözcüğünün çözümlemesi:

«ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэр пычыгъуищэу зэхэт:
Мэ – гу – шIо
Мэкъэзещэу хэтхэр:
э(мэ), ы (гу+ы), э (шIу+э)
Ударениер пычыгъоу шIо зыфиIорэм тефэ.
Мэкъэзэращэу хэтхэр:
м, гу (гу+ы), шIу,(шIу+э)
ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэм
мэкъи 6-рэ: (м), (э), (гу), (ы), (шIу),(э),
букви 4-рэ : м, э, гу, шIу (шIу+э) хэт.»

«мэгушIо sözcüğü 3 hecedir:

Мэ – гу – шIо
Sesli harfler:
э(мэ), ы (гу+ы), э (шIу+э)
Vurgu шIо hecesi üzerindedir.
Sessiz harfler:
м, гу (гу+ы), шIу,(шIу+э)
мэгушIо sözcüğü ;
6 ses : (м), (э), (гу), (ы), (шIу),(э),
Ve 4 harften oluşmuştur.
м, э, гу, шIу (шIу+э) хэт.»

Şimdi dikkat lütfen:

Gördüğünü bile kolay anlamayan dördüncü sınıf öğrencisi bir çocuk, ikinci hecede hiç görmediği (ы) seslisini, üçüncü hecede de yine hiç görmediği (э) seslisini ayıklayabilmelidir.

Öğrencinin sözcüğü doğru çözümleyebilmesi için, bu görünmeyen seslileri görmesi de yetmeyecek, öğrencinin, bu konumda her dilde hece kabul edilen (гу) hecesinin sessiz bir harf olduğu, dilbilime ters kuralını benimsemesi, yine sözcükte yer almayan (шIу)  hecesini önce görmesi sonra da bunun da  (гу) hecesi gibi sessiz bir harf olduğunu benimsemesi gerekecektir. Peki öğrenci alfabede sesliler arasında yer alan bu sözcükteki  (o) harfinin seslerinin yarısının sessiz (y), yarısının da sesli (э) olduğunu çok zorlanarak benimsese bile bunu nedenini anlayabilecek midir?