ETHNOGRAPHISCHE MATERIALIEN

ЕДЫДЖБатырай Озбек
Dr. YEDİC Batıray Özbek

Этнографи дер Черкессэн
, 11 Единген, 2005
Ethnographie der Tscherkessen, 11 Edingen, 2005

der Diaspora Tscherkessen
Хымэ
рыс Адыгэмэ

Я этнографический материалхэр

Мы тхилъыр, Германием сыкъэзык1уэгъэм шэгъэжьагъэу

къыздэ1эпы1эгъэу, игупщысэхэмрэ иш1эныгъэмк1э

бэдэдэ иш1уагъэ къысэк1ыгъэу, Адыгэ лъэпкъымрэ икултурым фэгумэк1эу ик1ый фэлэжьагъэ

Проф. Др. Йохьан Кноблохь

сигуэпэдэдэу шъхьэшэ фэсш1эу фэсэгъэш1уэшъэ.

 

Dieses Büchlein widme ich  an Herrn Prof. Dr.

Johann Knobloch in Ehrerbietung, der mich seit

meiner ersten Stunde in Deutschland mit Rat

und Tat unterstützte

 

 

Danksagung

 

Mein Dank geht an  Adige Pchuante, da die

Druckkosten übernommen hat.

 

Тхилъым икъыдэк1ынык1э къыхэлэжьыхьыгъэ

Адыге ш1уш1э хасэм  тхьэ огъэпсэу есэ1о.

 

Bu kitapçığın yayınlanmasına katkıda bulunan  Adige

Pchuante kuruluşuna teşekkür ederim.

Гущы1ап

 

Сы ц1ык1угъом шэгъэжьагъэу адыгэ 1ор1отэжьхэмэ сыгу афэщэигъэу щытыгъ. Къуаджэм сянэжь дэй  иныбджэгъухэр къак1оу зэхэсыхэу  оршэрыхэу е 1оры1отэхэр къа1отэхэмэ садэ1уныр сык1эсэдэдагъ. Сянжь, « А ск1ал гъогум к1уй уныыбджэгъумэ адэджэгу ба» къыси1оштыыгъ ау  зыфаер фэсыымыш1эу, садэ1оу сахэсыгъ.

Еджап1эм иянэрэ класы фэдэм, адыгэхэмэ фэш1ы информацые ныкъо-тыкъохэр къытлъэ1асы хъугъэ. Анкара къалэ университетым шэджэрэ Дзыбэ Намыку ак1эрэ бэу ыш1уагъэ къысэк1ыгъ.

Сянэжь къи1отэрэ 1ор1отэхэр стхынэу тэсыубытагъ ау алфавит си1эгъэп. Сэр сэрэу алфавит зэхэзгъэуцузи  апэрэ 1ор1отэхэр ик1ый орэдыжьхэр стхыгъэх.

Ц1ыфыхэмэ садэгущы1эмэ е куп сыхэсэу зэхэсхыгъэ орэдхэр, 1ор1отэхэр, хъышэхэр ик1ый нэмык1хэри стхыжьынэу езгъэжьагъ.

Анкарэ къалэм еджэнэу  сыызэк1ом апэу Къубэ Шэбан итхыбзэ ит1анэ кирил алфавитыр зэзгъаш1ы кирилк1эрэ стыхэнэу езгъэжьагъ.

Мы тхилъым дэты матэриалхэр къэзы1отэжьыгъэхэмэ ац1эхэр  материалым къык1элъык1оу стхыгъэ. Ахэм гулъамытэу къа1охэрэр стхыгъэ. Ахэмэ «Тхьа шогъэпсэу» ясэ1ожьы.

Адыгэ литературыбзэмк1э къэзгъэтэрзыгъэр Унерыкъо   Рай. Айый сиг1опэдэдэу   тхьэ егъэпсэу есэ1о. Ау хэукъоныгъэхэр техтхэмэ къахафэмэ ар зыфэк1ожьырэр сэры. Сыда п1омэ, матерялхэмэ якъэ1ок1э диалектыр къэзэгъэнэныр ш1эныгъэмк1э нахь ек1оу сэлъэгъу.

 

Единген, 2005

Рахьмэм игъыбз

 

А тхьзумафзр къзсымз я чылысзр къагъаджз,

Азанэ джэ макъэ гущэм сэ сыфы1зхъопс.

уей нэ, узй нз ринз,

узй нз рынз, рый

Рахьмэ мыгъом тхьзр еуый.

Уей нз, узй нз рынз, рый.

Уэй нэ, узй нз ринэ, уэй нэ ринэ ри

Зянэ мыгъом Тхьар еуи,

Уэй нэ уэй не рынэ,

Уэй не, уэй нэ ринэ ри.

уэй нэ ринэ, ри

Ай сыныбджзгъу ошхьзхзр.

Узй нэ ринэ. ри.

 

А, Истанбулы къур1аныхзра къзсэгъзбззрабзэ,

А, къолэбзыуы гущэхэр а къысагъзгъэщх.

Жъыу

А,  нэ1э мазэ мэзишырый а сз къэсэнэ1э,

А. сы пшыхьашхз хэ1эжыры къолыжьыгъзгъугъ.

Жъыу

А, сы лзхъыстэн цуакъэ гущэри а къэсэгъэлъзхъуа.

А, къыслъыхъуи сыдазгъзхыгъзр джаурыжьы нашху.

Жъыу

А, сы данэ джанз гущэр ар зэрэгъзбухъуа.

А, ныбэм ихъу1згъэ гущзр къззакъыжъы нашхъу.

Жъыу

А, сымэсэй джанэ гущэр нэпсыи егъэшъуа1.

А, сыбгъэшъу оыжьы гущэр къэзакъыжъы гъогу.

Жъыу

А. тыкъузжьз 1злзхэри а чардакъым еса,

А, тыкъузджэ нысэхзри месык1з ззрахь.

 

Жъыу

 

А. сылэхъыстэн цуакъз гущзм1 сы лъакъор къзфыза,

А, сыгур мзузы гущэзы а гъыбзэр сэуыс,

 

Жъыу

(Лъэпкъ гъыбз. Къззы1ожьыгъэр, Жанматз Гощэхъурай. Анталия къалзм епхыгъэу Зивинт (Бгъошэхьабл) шишзу, Елеме къуаджэм Едыджмз анысэ хъугъзу 1 968 илъзсым жэри1оу)

 

 

Чэбэхъан иорэд (1)

 

Орэ нирз

Ти лъзп1эныгъз зи1э

Алыхьыр сыочыл.

 

К1зк1ожъы джаурыр политикэ тзуэ

Политикэ тэуап1эр Хьажьыбрам иун.

Жъыу

Силэгъунзри тахътэ ээрыхъ,

Сыгум ихъык1ырэри Моем ешат ( ерзшат).

Жъыу

Эыпщыжъы си1эзы   эзрэнэзакъу,

Е, лъзп1эныгъэ зи1э Алыхь,

Шъуи 1элэ закъом фэдэкъабзэ шъохъу.

Жъыу

Зы гу1ащъэ си1эзы гуошз шъорык1у,

Гу1ащз шъорык1ом сигъэунэхъугъ.

Жъыу

Шъуиунэ лъэгзшхор къэзэрзгъажъу,

Къэзгъэжъуэгъэ Алыхьым шъурегъзтэкъох.

(Шыгъур и1элэ закъоу, Чзбэхъан къыфашагъ ау 1элэ къафзмыхъу зыхъум щырагъэнэжьыгъ. Арыти Чэбэхъан мы орздыр ыусыгъ. Чэбэхъан Елемэ къуаджэм, Шыгъурыр Зивинт къуаджэм щыщыгъ Къззы1ожъыгъзр , Сабрие Бгъузшз. Хьэкъо Сзлим ипхъу)

 

Политикэ: Хъыбар къэзыхь

Тахъте:туркыбз: Пхомб

 

 

Чэбэхъан иорэд (2)

 

Зы пшыжьы си1эзы зэрэнз зэ1уак1,

Шъу 1алэ закъо шъу1ззы оэкъарз.

Унз лъвгз гушзр унзжьузгъзр,

Шъукъззгъэхьыгъэм шъукьырэтэкьох.

Слъзгъунз тахьтз ззоых.

Сгум ихъык1ырзр   мрет ешат.

Сз уэкъреж джауырыр политике тзу,

Тэлэ тэуап1Эр Хьэжьыбрам иун.

(Гошэхъурай Жанчат)

Зэнэ пш1к1уй

 

Шапсыгъэ ныожь горэм зы 1элз закъо и1эгъ. 1злзм къызищагъзр мэфэ пш1 ык1утфмыхъугъэу, нысэр лэгъунэм 1есзу заом к1уагъэ. 1злзр заом къыщаук1ыгъ. 1элэм икъуаджэ -зэрук1ыгъэр- яз1ощт л1ык1ор к1уагъз. Апэу мэщтым к1уизы, немаз иш1изы, джэмз1зтыр иуж итзу ныожъым иунз к1уагъэх. Ныожъыми унэм немаз ыш1ыштыгъ. Л1ык1охэр блэк1зу къыблэк1ы къэс, яжаоу унзм ридзэрэр ныожым елъзгъу. Сэлам итизы къыззплъзк1ыгъ: «Къак1о къак1о, си1зл къеблагъ1! Сэры гущэм симы1зжьыгъ, оркъы шъаомз я къзк1ожьык1 яорэдэ» ы1уагъ. Ет1анз ныор хьак1эщым ящизы фэтхьаусхагъзх. Нысэри мазэ лзгъунэм 1есизы, зипхъухэмэ яунз ащэжьыгъ.

(Гошэхъурай Жанчат / 20.10.1965 )

 

Заом ефэхыгъэхэр

 

Шапсыгъэ 1злибл шы1згъ. Мыхзмз ны закъо я1зжьыгь. Ззшиблыр заом к1уагъэх. Ззпстэури къаук1ыгъ. Янэ ез1ожьыщтыр къу1аджэм къэк1уагъ. Ным хьа1эщым игупз игъзкьабззу 1утыгъ.  Къэлапчъзмк1зрз зыдэплъым, л1ы горз шым къепсыхыгъзу, шым ишхо и1ыгъзу щытэу илъэгъугъыгъ:» Къэблагъ си1зл1!» й1уизы, л1ыр ригъзблзгъагъ. Шыри рапхыгъ. Ит1знэ ныожъыр еупчъ1ыгъ: « Хэт щы1, хэт яук1ыгъ.» «Ззнз Пш1ык1уй, Къзнзукъо Мыхьамед. Жаныкъо Яйтзч,“ къаук1ыгъэх  ы1уагъ. Л1ым къымы1оу ит1анэ ныожъым ш1зхдздэу:„О укъызфзк1уагъэмэ афэдэу, шапсыгъэ шузмз къалъфыжьын шьхьак1э, Зэнз Пш1ык1уй, Къанзукъо Мыхьамед. Жаныкъо Айтзч фэдэу л1ыбланэхэр, Абзах шъузмэ къалъфыжьынэп» и1уагь. Джзмзхьзтыр къак1уизы фэтхьаусхагъзх. (Гошэхъурай жанчат)

 

Хьаткъошхор

 

Хьаткъошхор иц1эу зы л1ы горэ щы1эгъ, Джай фздзу Гъзрынаджз зыц1эу пшъашъэ гори щы1згъ. Хьаткъошхом, пшъашъэм макъз ригъэ1угъ, « Шы 1ус матз къысфэрэгъот!» Пшъашъзми, хьамц1ый матэ фаригъэхьыгъ. Хьаткъошхор губжыгъз. Пшъашъзми моштэу ифэтау фиригъэхьэжьыгъ: «Шы1ус мати згъотыныгъ, ары шхьак1э ззошхо ззхъум Хьаткъошхор я1згъ, гъэблэшхо зэхъум хьамц1ый к1ысыжгорзм щызэззогъагъэу, ит1анз кобйи зэзэогъэх.»

(Гошзхъурай Жъанчат)

1 э л э ц1 ык 1 у

Адыгэ урыс заом урысыдззр адыгэ къуаджзм къытзохизы ззк1эри зэтыраук1ыхьэгъзх. Ау зы 1злз ц1ык1у горз сыд фздзми къали-жьыгъ. Нэмык1ы къуджэ горэм 1оф и1зу адыгэ горз къыззк1ом хъугъз- ш1згъахэм къытзхьагъзти, «псз зыпыт къагъзнагъ шъу1уа». и1узы яхэплъыхьэурзу 1элэ ц1ык1у закъор псз хэлъзу къахигъотэжьыгъ. Л1ым 1злзр къиштизы игъогу тзхьажьыгъ, Япэу къыпз1уфзрз къуаджэм унагъо горэм хъугъэ~ш1згъзр афы1уатизы 1злэри къафищинызы, ежьыр заом к1уагъэ. Унагъом  1злз ямы1зу шытыти зи ежь я1элэдэдэм фздзу яп1угъ ягъзсагъ. 1злзр ины хъугъэ. Иныбжь илъзс пш1ык1уитхым нзсыгъ. Къуаджэм зытемык1орэ к1алэ дэсыгъэп. Адыгэ-Урыс заори уцугъагъэп. 1злэр заом к1онзу янэ елъэ1угъзми уныбж икъугъзп ы1уизы фидагъзп. Джарзщтэу иныбжь т1ок1ым нзсыгъ. 1элэр джыри янэ заом к1онэу фиты къыш1ынэу елъз1угъ. 1злэм къытиригъаззу к1элз1уззпыты ззхъум фэмыщы1зжьэу фитыныгъэр ритыгъ. 1 элэр шыуанэ зэтирилъхьизы дзк1ынэу зежьэм, янэ ышхьзц благъэ тхъузгъзр пиупщ1изы онз къуапэм пилъагъ. 1элзр к1омэ к1омэ зао ш1ып1зм нзсыгъ. Эаор ззпыугъзу тефагъ. Ау зэрэхабзэу адыгэхэмз я щыщзу ук1ыгъзхэр къаштэжьын я1о, ау урысыдзэр къэо хьэдэхэр къарагъэаштэрэп 1элз ц1ык1ур ишы тэт1ысхьизы, зыми емыдэ1оу заор щыззк1о-к1ыгъэ ш1ып1эм хахьизы, зырыз зырызэу зэк1э хзук1ыхьагъз адыгэхэр щэ къытемыфэу къахихыжьыгъ. Джарзу л1ыгъз зэрихьа-гъзу къа1отэжьы. Щзр къытэзымгъэфагъэр янз уанз къуапэм къыпилъэгъэ ишхьац благъэ тхъуагъэр арэу, къа1ожьы

(Гощэхъурай Жанчат)

 

 

Нарт  л1ыхъужъ

 

Нарт л1ыхъужъ горэм, нартыем изыкъуа1пэ нэмык1 л1ыхъужъ горэ зрэшы1эр зизэхэхым, ил1ыгъэ зэригъэш1эн пае лъыхъунызы къигьотынэу гьогу тэхьагъ. 1еупш1эмэ к1омэ, 1еупш1эмэ к1омэ, шыжэк1эрэ зы жьонак1о горэ ылъэгьугъ. Шым ипэ 1ак1эрэ игъази ечыпэуагъ. Жъонак1омди зынэсым, фэсапшы рихыгъ.

Опсэу къэблагъ хьа 1 эр, и 1 уагь жъонак 1 ом. Щысак1о сыкъэк1уагъэп. Мый фэдэ нартым иунэ слъэхъу. Жъонак1ом цубл зы1еш1эгъэ пхъэ1эшэр изы1эк1э къи1ати:“ Модэ мо унэр 1ары иунэр“, и1уизы къигьэлъэгъо1эгь.

Нартыр шым ечыпауи унэм к1уэгьэ. Дэхьап1эм къэлапчъэ 1улъыгъ. Къэлапчъэм пхъэ зэпыдзыгьэу 1улъхэм языр нартым ишыбгъэ къынэсыштыгъэ. Нартыр ек1уал1изы изы1эк1эрэ зи зихимыш1эу бгьукъухэр   къы1уидзыгьэх.  Ар  зылъэгъугьэ унэрыс

бзылъфыгъэм- нартым илъэшыгьэ къыгуры1уагъ ик1и гу1эгьэ.

„Мыр сэ сшынахъыжъи нахь лъэшэу шыт,“ зэри1ожыыгъ.

Пшъашъэр псынк1эу унэм къик1изы, хьа1ер хьаешым

ригьэблэгьагь. Ихьа1эгь, игъэшхагъ.

Шэщым  нартыр  шыежьыгь. Пшъашъэр джай ежэти,

шэфэу  унэм ихьизы, илъэгухэр, хьа1 ем илъэгумэ

дыриусэйый пшэдий нэфшагъо нэсы шылъыгъ. Нэфзэ1ичы пэтэу теджизы хьа1эшым ик1ыжьыгъ.Нартыр къызэтэджыжым зэрэмыдэгъужьыр къыгуры1уагъ. Пшэдыишхэм бысымыр хьа1эшыым къихьызы еупш1ыгъ:

-Узлъыхъурэ нартыр сэры. Сыд угу къэорэр? Сызлъыхъурэр оры, ул1ыгьэ зэзгьэш1энэу сыыкъэк1уагьагь, ау о усэмызаоу пшъыпхъу сыкъирыутыгь, нахь о укъыспирикъушуныгьэп, къыри1уагъ.

Нартыр ишы тетысхьажи къыздэк1ыгъэм к1ожьыгъ.

(Гошэхъурай Жанчат)

 

Саусырыкъо

 

Пасэм Адыгеим  нартхэр а1оу ц1ыф лъэпкъы  исыгъ. Ахэр бэлэхьау, л1ыхъужьэу шытыгьэх.Нартымэ анахь дахэу ик1ый 1ушэу шытыгьэр Сэтэнайгуашэр  1арыгьэ. Ай нартмэ ячэмахъо ш1уылъэгьуштыгь. Чэшы горэм хихьанэу т1урзэгуры1уагьэх. А чэшым ш1ыр зэхэкъутэу уае хъугьэ Псыыхъом зыкъы1этыгь. Т1ури зэлъэмы1эсэу бгьут1ук1эрэ къэнагъэх. Чэмахъожьым псынджы т1эк1у къишти  иухъурэйый, иугьони ригъэхъуагъ. Ит1энэ игъэпити Сэтэнае фидзыгь. Ик1ый мыр ри1уагъ:-Сэтэнай къэсыдзыгъэр штэ, унэм хьэ1 Мэзибгурэ мэфипшрэ зытэш1эм 1элэ къэхъугь. Ыц1эСаусырыкъо фаусыгъ.

(Имран Тхьаухъу. Йордание 1975)

 

 

Бзылъфыгъэ убэхэрэр

 

Нартхэмэ шъузхэр ямгъэубэнэу агу илъэу зэк1эри „ сыд я1ошт? Сыд аш1эштыр?“ а1узы унэ ин горэм раш1ыхьэгъэх. Арити шъуз горэм «Жу1агъо къэфэхыгъ.» адрэм «гъуарзэм маш1о хэнагъ,» къы1уагъ. Пй тэтэу убэхэурэу пчыыхьэ зэхъум «Саусырыкъоаук1ыгъэу къахьэжьы!» я1узыы пчэр къы1уахизы каут1ыпшыыжьыыгъэх. Шыыпкъэдэдэу джа дэдэм Саусырыкъом ихьэдэ къахьэжьыштыгъ.

(Махьмуд фидан)

 

 

Бжьизц1к1у

 

Пасэм адыгэим зы шъуз горэ шыпсэуштыгъэ. Илъэс пшъагъэхзр ш1эхэу блэк1ы шхьак1э, 1элэгъу1алэ къыфэхъугъэп. Мый игупшысэхэмк1э, лъэщэу гукъэуэшхуо и1эу псзущтыгъз.Мафэкъэси зы 1елэ горз къыфэхъунык1зрэ лъз1оштыгъэ. Лъа1орэм къыдэхъущтыгъэнк1й, къок1ын, 1елэхъгорэ къыфзхъугъ. Гуш1огъур ,тхъэжыныгъэр гупсэфыныгьэ и1эу хъугъэ. 1алэм хэхъоштыгъэп. Къызыхъугъэм шэгъзжагъзу бжызц1ык1у нахъи нахъ ины хъугъэп. 1алзми Бхъизц1ыку фаусыгъ, янэм гуш1огъур мафэ фзмыхъоу.

Гъэхэр блзк1ыкъзс янэ нахъи нахъ гукъэо и1эу хъугъэ. Мафэгорэм:”зи уш1уагъэ къэмык1ми уягъз къэмыгъэк1″ и1уизы унэм рифыгъ. Гъомылапхъэу Адыгз къое ц1ынэрэ,хьажыгъэ т1экурэ ритыгъ.

Бжизц1ык1ур к1омэ к1омэ псыхъошхо горэм пэ1уфагъ. Псым зэлпырык1ы иш1оигъо шхьак1э къыфифагъэп. Джадэдм псыхъом 1адрабгъук1э, шыг жьаум щыеу 1элъэу иныж горэ ылъэгъугъ.

Бжизц1ыку шхъыпьц1ыгъэ. Иныжъым екууагъ: хэта 1абгъум шыеу шылъыр? Къзтедж,къызэпырик1,сыблэх мыдэ псым!”

Иныжъыр къэуыщыгъ. Зиплъыхь зикъыблъыхьажы шхьакТэ зый ылъэгъушъугъэп.

Губгхыгъэ :”Хэта зызымыш1эжъэу сыкъэзгьзушыгъэр? Укъызысыу-бытык1эрэ мы мыжъоу с1ыгъыр зэрэзэхэскъутэу узэхэскъутзн,” и1уй мыжъоу икъутагъэхэр игъэутысагъ.

Бжизц1куры зэ1эбэк1ый,хьажъигъэр къыщти: “мыдэ къаплъэ! Сэ сыкъызык1оык1эрэ мы мыжбор, зэрэсыхьажьэжьыгъэу усхьэжын,” и1уизы хьажыгъэр ыгъэутысагъ.

Иныжъыр ылъэгъугъэм т1эк1у игъэштагъ. Е1эбзхьи мыжъо къышти екуожьыгъ:Мы мыжъом псы къызэрэхэсфэу псыр къупхэсфын”. Бжизц1ык1у зи зихиш1агъэп„ зэ1эбэк1ьи, адыгэ къое ц1ынэр къырихи екьуожъыгъ. :”Къаплъэ мыдэ, сыкъыблэк1ымэ мы мыжом псыр къызэрэ1эзгъэшэу ,

псыр къуп1эзгъэшын!” къое ц1ынэм псыр чачэу къы1эшыгъ. ‘

Иныжъым мыр  зэлъэгъум шмнэжъыгъ. Псыхъом къыззпырык1и

бжызц1ык1ыр адрабгъу итамэ тиригъэтысхьи зэпирихигъ.

-Сыд къупфэсш1эсн джыр, ы1уагъ.

-Уиунэ сыхь! бжызц1ыкьу1м, ы1уагъ.

Ипыжыми упэм ихьагъ. Адрэ иныжъмэ бжизц1ык1ур залъэгъум:” сыда мы къытфэпхьагъзр? “1ащтэу шъумы1о бэу лъэшэу шыт, тшхьа бэлэхьа къырилъхьан ит1анэ. Хъугъэ ш1агъэхэри къафи1отагъ. Иныжъыхэр шынагъэх. Щэшым зыщыек1эрэ яук1ынэу зэтирагъэпсыхьагъ.

Бжизц1ык1у 1ушдэдэу  шытыти щэщым п1эм хэмнгъуэл1хьэу, мэк1эим зы къопэ горэм къогъол1хьэгъ.

Щэщныкъом инжъхэр унэм фэсакъыхэурэу къихьэгъэх. 1аыгъы бэщыхэмк1эрэ п1эр аутыгъ.

“1ар псзуэу къэнэжыгъэп къок1ын,” а1узы унэм ик1ыжьыгъэх. Бжызц1ык1ыри къы1эшхыпц1ьзи мэк1эйым къэхыжьизи п1эм хэгъолъхьажьи щыежьыгъ.

Пшэдыим къэтэджм иныжымэ я1энэ къызек1уал1зм, агъэш1э-гъоэгъ.

Анахъыжыдэдэр еупш1гъ:

-Нычэпэ сыд фэдэу ущыягъ?  Узгъэгумэк1ын зылгорэ хъугъа?

-Т1зку бжьдзэхэр къысэцакъи сагъэгумэк1ыгъ шхьак1э, бэу яеягъэ къысэк1ыгъэп, и1уагъ бжизц1ык1ум.

Иныжъыхэр нахъ щынэжьыгъэх. Щэш хъужьыгъ. “Мы щэщым псыжъогъэ п1эм хэк1энэу” ригущы1эгъэх. Бжизц1ык джыри щэщым эк1аим тэгъолхьэгъ. Пщэдыешхогъум гуш1опц1эу 1анэм къызпэт1ысхьэм иныжъмэ нахьи нахь ягъэш1эгъуагъ. Иныжъымэ анахъыжьыр еупш1:

-Ти хъак1зр мы щэщым сыд узгъзгумэк1игъзу зыгорэ къыхэк1ыгъа? -Хьа1у. Боу сытхъэжъэу сыщыягъ. Т1зк1у фабети сыпш1энт1агъ нэхъэу пэми1 гумэ1и си1агъэп.

Иыхъхэр нахъи нахъ инэу шынагъэх. Ешхъушхъухьанк1эри шынэжъыгъэх. Ягъзшхагъ, рагъэшу1агъ. Зыбгьук1эри бжизц1ык1ур

зэрарагъэк1уэжы1штым егушыпсыщтыгъах. Мафэхэр

ш1эхэу блзк1ыгъ. Мафэ горэм къыри1оагъ:

-О бжизц1ык1у, тэ щэщи мафи тымы1оу тэлажьэ. Гущы1эм пае мыжъуом шхыныр къыхэтэфы. Ори укъыддэпсэуынэу угу хэлъымэ укъыддэлэжьэн фае.

-Хъун, боу шъуздэлэжьэн. Умылажьэу ущхэшъуна? Сыд я1орэр:

“улажьэмэ лыжь пщхын умылыжьэмэ лажьэ къупк1оц1ыфэн.

Иныжьыхэр гуш1уэгъэх. Пщэдыим иныыжьэ яупш1ыгъ:

-Сыд 1офэу тш1эштыр?

-Мэзым ук1оны пхъэ къэпххьышт.

-Хъун. Мыдэ к1эпсэ къысфэжъугъот!

-Сыд к1апсэмм епш1эштыр? Ош уфаеба?

-Хь1у!

-1алэ к1апсэк1эрэ сыда пш1эшьыр?

-Щыгъэу мэзым к1этыр къызэк1оц1ыпхэнызызэк1эри къэслъэ-шъущт. Хэт мафкъэсми мэзым к1оу пхъэ къихьэу 1утыщтыр.

-Хьа1у хьа1у, хъуштэп. Ит1аээ тиунэгъумэ табгъэзошт.Тыфаеп улэжьэнэу. Шыс узэрэфаеу!

Джаштэурэу уакътэбэ блэк1ыгъ. Къытырагъэзи бжизц1ык1ум-ди  къэк1огъэх.

-Улэжьэн фае! къыра1уэгъ.

-Адэ слэжьэн. Сыд к1эштыр?

Псынэу мэзым  к1этым ук1онызы мафэкъэc псы къэпхьышт!

-Къэсхьын бэу! Модэ хьэнцэрэ ш1уэнэрэ къысэшъут!

-Шалъэ уфаеба?

-Сыфаеп. Мафкъэси псы къэсхьэу гъогу сытэтына. Псынэр къыхэст1ык1ынызы къэсхышт. Тытхъэу псы шагъом тэшъоу тышысын.

-Хьа1у хьа1у ари хъунэп. Тыунэгъуми а псынэм псы рахы. Къытэзэоштых. Ари хунэп . Шыс, тыфаеп уылэжьэнэу.

Иныжьхэр нахь щынагъэх. Бжызц1ык1ум зи и1орэр т1у къырагъэ1ожьыгъэп. Ягъатхъэ, ягъаш1о.

Ау Бжызц1ык1ур езэщыжьыгъ. Икъуэжьэ к1ожынэу тирыубытагъ. И гупщысэ иныжьмэ зари1ом гуш1уэгъэх. Зыфае мафэ дэдэм къэзыхьыгъэ иныжьым итамашхьэ тирагъэт1ысхьи гъогум къытырэгъэхьыжьыгъ. Икъуэжьэ къынэсыжьыгъэх.

Хьэк1эр хьэ1эщым ригъэблагъи, бжьызц1ык1у янэди ихьэгъ. Янэ хъугъэ-ш1эгъэхэр фи1отагъ. Иныжьым зызэрэфиш1ыштыр къи1оштыхэри ригъэш1эгъ. Янэрэ икъорэ хьэ1эшым ихьэгъэх.

-Фэсапш хьа1эр, ы1уи ригъэблэгъагъ.

-Опсэуыжь  бысым гу1ащэр.

-Нан, тихьэ1э мэлак1э л1агъэ. Лы гъэгъугъэр ик1асэдэд. 1анэм къытэгъэуцу.

Хъун! Ау лы гъэгъугъэр жъы хъугъэ, ш1анэм тыфэнык1у.

-Ари къэдгъотын 1офэп.  Иныжьым нае-наеу епл1ыгъ. Иныжьым бжьыц1ык1ум къы1онэу зыфаер гуры1уагъ. Ыпсэ щыщынэжьэу к1эзэзэу ежьагъ.

-Сэ сыгъэк1ожь. Сыут1ыпшыжъ, сигъогу шыжьэдэд, ы1уагъ.

-Бжьизц1ык1у зэхимыхы фэдэу зеш1ы. Иныжьыр нахь мэщынэ, нахь елъэ1у.

-К1ожь ай фэдизэу гузэжъоэгъу уи1эмэ, зе1ом “ох.ох” ы1уизы зышылъэти унэм илъэтыжьыгъ. Иныжьым и”ох, ох” макъэм и жы бжизц1ык1ур к1ашъом иригъэпш1эгъ.

Бжизц1ык1у къызефэхыьым къызшыхъушъути, пщэм илъэти”къэуцу, къэуцу” ы1уи шхьак1э мыуцоу к1одыжьыгъ.

Турцые-Рейхьанлы

 

 

Дзыдзыу

 

Дзыдзыу дахзри пщащэу щыс.

Яры икъори епсэлъыхъу,

Янз ятзми ара1узгъ,

Къаратынэуи къара1уагъ,

Къарамтынзуи къара1уагъ,

Къысзшъумтыгъэми сышъуфэраз.

Яры икъори къзшзсым,

Дзыдзыу дахэри ш1ыбым дэс,

Мэз лъапэми къызк1зхьзм;

Мзз чэтыхэри к1этэ лъат,

 

Дзыдзыу дахзри къэлъзтэх,

Щ1ым нзмысми ипсэр хзз,

Тхьзр къысауи тэ усхьын,

Тадэй   усхьэнри ти орэд,

Чъыг шъхьзпэм упыслъхьзнти,

Къолэбзыумэ усш1уашхын,

Ш1ы ш1згъым у1эслъхьзнти,

Хьэмлыужъмз усш1уашхын.

Шъуиунэ усхьыжьынти,

Зэшиблыри бланэм фэд,

Тиуне усхьыжынти,

«Тимхьздэри къыдзмыхь,» къыса1он,

Сгужъуак1з удэслъхьзнти,

«Хьэдэмэри къуппзуы,» къыса1он.

Тыжьын къамзр иш1уанэу,

1эхъомбипш1ыр ыхьэнцэу,

Дзыдзыу дахзри къык1элъхьажь,

Яры ыкъори къэшэсыжь.

Хьэк1зшыми къызк1эхьэм,

Къамыл пщыным къырегъа1у.

Ишнахьыжъми зэхеш1ык1,

Нысзу щысми тэ тиныс,

Хьздэу щылъми тэ тихьэд,

Дзыдзыу дахзри къык1ахыжь;

Хьздэ мыгъэпк1ыгъэри агъэпк1ыжь,

Яры  ыкъори къэшэсыжь.

(Лъэпкъ орзд, Турцые)

 

 

Адыиху

 

Дзрыц1ык1урэ дызоролъэгъу,

Уэр си   Адыиху,

Дзрыц1ык1урэ дыззпылъ,

Си щы къарэри къызш1экъуэдэри,

Уи шъхьэнгъубжьэм сынок1уал1э.

И шхьэнгъубжьэр къызэ1ух,

Шым докъобри дз дожъэжъ,

Гъогу дымыш1эм дынытохьз.

Мэз ш1згъым дыныш1о1к1,

Сы шы къарзри ш1олъзтык1,

«Усф1охохри усо1эук 1.

Еуэ уэй, еуэ узй,

Уэр сы Адыиху.

Тзнэ дзнз мыгъом сэ усхьын,

Уэр си Адыиху.

Хуарз гущхьзм ятеслъхьанши,

Къолэбзыумэ усф1ашхын,

Еуэ уей,   еуэ уей,

Узр сы Адыиху.

Тзнз дэнэ мыгъом сэ усхьэн,

Хьэдэ гушхьэм утэслъхьэнши,

Уэр сы Адыиху,

Хумп1э цзгухзмэ усш1уашхын.

Уэр си Адыиху.

 

 

Адыиф

 

Мэз атакъзри къыхзлъэти,

Узр с адыиф.

Шыр к1зльэти усш1оук1,

Сэ с адыиф.

Жъыу: Еоуей, ео уей,

Уэр с адыиф.

Мэз к1эгым ук1зслъхьэнти,

Ор си адыиф.

Хьак1э – къуэк1 эмз усцуа1шхын,

Сэ си адыиф

Жъ:

Чыгы шхьэпэм сз  утэслъхьэнти,

Уэр с адыиф.

Къолз бэыумз усцуэ1шхын,

Сэ с Адыиф.

Жъ:

Шъо шъуадзжьы сэ усхьзнти,

Уэр с адыиф.

Зэкъошиблым саш1ол1ык1и,

Сз с Адыиф.

Жъ:

Тэ тадэжьы сз усхьынти,

Уэр с Адыиф.

Хымэ хьздэри къы1умыхь,

Сэ с Адыиф.

Жъ:

Хымэ хьэдэри къы1умыхь,

Тыдэ гушзми сз усхьзжьын,

Сз с Адыиф.

Мысэрэкъо   

 

Нзгъои хьзр 1озазэр

Жьыу: 1а хьэй ай ай ай

Нэгъоипхъур къыдок1ыр

Ай, Мысэрэкъо.

Нэгъоипщым ззхехыр.

Шахьай ай, ей, ей

Сагъындакъыр зэ1узшыр,

Уой Мысэрзкъо,

Хзт мыгъом урикъош.

Жъыу

Мысыраным сирыкъош.

Жъыу

Шыбз пш1ык1утхур пш1уэмак1э.

Жъыу

Шы пк1эгъолэжъыр тэслъхьзн1а.

Жъыу

Шы пк1эгъолэжъыр пш1уэмак1а.

Жъыу

Эыгъэ шыш1эр тэслъхьзн1а.

Жъыу

Дэнэ дэнэ усхьыжын.

Жъыу

Си хьзш1зщ1ым сыохьыжьын.

Жъыу

Уи хьэш1эщ1ым удохьэжь.

Жъыу

Уядэжъыми сыд жет1эн.

Жъыу

У1агъзхур схужьеф1зн.

Жъыу

У1агъэхъур жыдо1э.

Жъыу

Уянэжъыми сыт жед1эн.

Жъыу

У1агъзхур схужеф1зн.

Жъыу

У1агъэхъур жыдо1э,

Жъыу

Къуаджэм дэсым сыт жет1эн.

Жъыу

Ук1ыгъэри жыдэ1о,

Жъыу

Зэшыпхъуищым ззхеш1ык1.

Жъыу

Шхьэцы данэр къырацунтхъ.

Жъыу

Тыжын чы1ухэр зэгомхыжь.

Жъыу

(Лъэпкъ орэд, къэзы1ожьыгъзр; Нэдждэт Хьатам)

Рихьаные Ят1эр

 

Рихьаные ят1эр,

Зэрэ ет1агъори.

Унз нзгъуит1уми,

Сыдахьэхыгъ гущи сэ.

 

Унз нэгьуит1ури,

Дышъэ сыхьзт гущи.

Сыхьаты пл1анэк1з,

Сыгум укъзк1ы гущи о.

Сыгум укъэк1ымз,

Сыбгъз сетхъожьы.

Сыкъызэпхъок1ымэ,

П1огу нэ1ы гущэ ба.

 

Сы 1зшап данзри,

Зрэпсыбзэу.

Сыпсэр хэзыфэ,

Сигум укъзк1ы гущи о.

 

Сиадыгэ па1ори,

Нэт1эгурысти.

Сикъзшэн дахэри,

Дэк1о ц1ык1у гущи сэ.

 

Сиданэ джанзри,

Лъабжъзм къынзсы.

Абзахэ нысэк1э,

Сыд сылажьы гущи сэ.

Си шышхъо ц1ык1ури,

Псыхъом щэуджыри.

Сикъэщэн дахэри,

1эгум щэуджыри.

 

Сиадыгз къамэри,

Тыгъэм пзш1зтыри.

Адыгз малъхъок1з,

Сыд силажьз гущи сэ.

 

Сы джанэ гъуз1пзм,

Хъуныр хз1згъ гущи.

Мы 1офыр хъунк1э,

Ситхьзм селъз1у гущи сэ.

 

Сигъонмэндж лъапзр,

Зэрэлъэпэ быхъу гущи.

Къэщэн зэблэхъум,

Къысхигъэ1агъ гущи.

 

Сы пщынэ бгъунджыри,

1эпз пш1ык1ут1у.

Мззэ пш1ык1ут1ум,

Сыкъупц1знэк1ыгъ гущи сэ.

 

Уы  пшъ1амп1эк1элъ ц1ык1ури,

Жьыбгъэм  ээрехьэ.

Алахь зызакъоми,

Тыззфихьын гущи тэ.

(Лъэпкъ Орэд, Турцые)

Наджыем иорэд

 

Наджыем идэнэ джанэр,

Армыгъо жьыбгъзм зэрехьэ.

Наджыер зыщэщты 1злзри,

Щэ закъом резгъзхьыжьын.

 

Наджыем и1эпылъ ш1уц1эр.

Армыгъо 1элэм къыпэлъз,

Сэрмыгъо сигур пылъагъэуи.

Дунаем сыкъытирынагъ.

 

Наджыем иунэ 1этыгъэр,

Армыгъо сэ сыдзжъугъаплъ.

Наджыем и жэгуо дахэми,

Ер Аллахь сы1емыплъагъ.

 

Наджыем ицокъэ ш1уц1эр,

Армыгъо зэрэлъэпы1оу.

Наджыер джэнэты пц1ашхъоти,

Уашъом дахьыежьыгъ.

 

Наджыем иурыс пщынэр,

Армыгъо чыжьэу мэпсалъэ.

Наджыем ипсалъэ 1зш1ури,

Ер Аллахь сыгум хэмык1ыжь.

 

Наджыем ыщхьэ щылычыр,

Армыгъо къызэлъетекъох.

Иныбджэгъухэр къызэрэдэтакъохи,

Наджыер сш1удахыжьыгъ.

 

Наджыем и абуцуит1ур,

Армыгъо 1апэм къыпэлъхьэ.

Наджыер бэным зыдалъхьэми,

Сэрмыгъо си хьэдэгъэшхуи.

(Лъэпкъ  гъыбз, Сирие)

 

 

Хьэпаш1эм игъыбзэ

 

Хьэпаш1зм ыпзш1згъуит1ур.

Дэ1эбае къегъэк1эрахъо.

Ингилызэу ук1эрзхъуит1ур,

Дахэти тэуыунэ1ай.

 

Джэрзэу узтауз ц1ык1ур,

Оркъы шаузмэ къафэузгъаве.

Хьэпаш1э дыжын гъзвагъзр.

Жьэгъэгумэ сф1эгъэк1одыгъ.

 

Апшзк1зрз унз фыжышхор,

Баринэм къзгъэш1эраш1э.

Хьзпаш1э к1алэ ш1эраш1эр,

Жьэгъзгъумэ  сф1эгъэк1одыгъ.

 

Апшэк1зрэ сишхьангъупшит1ур,

Нзфшэдыгъзм дэсзгъзшае.

Чэсейрз сыбгъзшъо хужым,

Хьзпзш1зр дэзгъэжыенти.

 

Апшэк1эрэ гъогурамэу к1орзм,

Хьз къарит1ур къышызэрзщхы.

Долэтхъаны инэшхьуонт1ит1у,

Хьапаш1зм къырзшк1ик1ай.

 

Мэхуишк1э мэкъу сеузн п1уий,

Дышъеныкъо ч1ыфэу къэуэшти.

Дышъэныкъо ч1ыфэу къэпштагъэмк1э,

1аш1у къысфэпшэфай.

 

Ф1ыуэ слъэгъум сы1уплъэмэ

Бжьыхьэ шэпым  дыгъэр допсэ,

1ар уэсэпсы эк1одыш.

Ф1ыуэ слъэгъум сы1уплъэмэ,

Сы гугъор сшыгъупшаш.

 

Бжьыхьэ шэпым  дыгъэр допсэ,

1ар уэсэпсы эк1одыш.

Ф1ыуэ слъэгъум сы1уплъэмэ,

Сыгу  еуэр сшыгъупшаш.

 

Бжьыхьэ шэпым  дыгъэр допсэ,

1ар уэсэпсы эк1одыш.

Ф1ыуэ слъэгъум сы1уплъэмэ,

1ар сэ даурэ сигу тэхъон?

(Къэзы1оагъэр. Музеййен Къып,Къайсэри)

 

Лъэпкъ Орэд

Яхьудыем и къухьлъатз гущзри,

Ошъогум къышзгъузгъо.

Мыдык1эри сабый гъы макъз гущзри,

Тыгур егъзк1оды мыгъо, ар тык1одык1ай.

Ойнэ рынэ. рына рай,

Ойрз рынэ. рай гущэри;

Ар ти адыгэ к1оды мыгъор,

Е тык1одык1ай.

Яхьудыем и къухьэ жьыбгъэ гущзри,

Шыблзми зэрзрэлъзшуэшз.

Фэдиз хьэдзу зэрэрэлъзшуэшуэ гущэри,

Адыгэм и л1ыбланэхэти ар тык1одык1ай.

Жъыу

Яхьэудыем я ганыцапшэ гущзри,

Пшэдыиыпэм къыззлъы1охы.

Джэнэтыпшэр зыфызэ1 уэхыгъэ гущэри,

Адыгэм и л1ыбланэ гущэти, я тык1одык1ай.

Жъыу

Абазэк1э шъу гани дышъэ гущзри,

Еуэой ззрак1элъэш1ый.

Зыпсз 1аш1ум емыблзжыгъэ гущэри,

Л1ыхъук1э я Шэрыф гущэти, ар тык1уэдык1ай.

Жъыу

Фэдиз ц1ыфэу шызэзэуагъэ гущэри,

Я диныр парзк1з ащагъ.

Зыдиныри лъыпск1з къззшъзфыжьыгъз гущзри,

Адыгзм и л1ыбланэ гущэти, ар тык1одык1ай.

Жъыу

АДЫГЭЙ

Адыгзир хэкумэ япагъ

Игъзпсык1з зэк1зми ашхьагъ.

Икъушхьзхзр фыжьыбззу осыгъ;

Иц1ыфыхэр пкъышъолы дэхагъ.

 

Жъыу: Адыгз хзку, тихзку дах

Тыхэмынэжь тянз дах.

Имэзыхэр хым фэдэу куоу,

Ипсыхъохэр шагъобзэу хъоигъ,

Ихатэхэр ныкъагъэ дахэу,

К1ахи шхьэхи зэфэдэ зэк1агъ.

 

Адыгэим пасэм тызесым,

Тыззхзсзу зэу тызщэтым,

Тищытык1з ш1ошытхъугъ благъэм.

Тыгъэпсык1э ш1одэхагъ хымэм.

 

Къытхэхьэрзм ш1уфзсыр етхэу,

Къытхэ1эрам чатэр къыфитхэу.

Урысыер зэпырыдгъазэу,

Теззуагъ ылъэсишъэ рэнэу.

 

Хъурэ бэырэ хабээр зэрахэу,

Хэк1отагъзм тхыдэр къыпахэу.

Тызэхэтыгъ тызэрэлъытэу,

Талъытэщтыгъ лъэпкъы гъзсагъэу.

 

Тятэхэр къыэыхэхьэжьым,

Яунэ жъэгур къызабгынэжьым.

Анэк1эбзыоу тыкъызагъанэм,

Тызэнэмысэу тыкъытзнагъ щ1ым.

 

Тымк1одынэу  фаеу ыгъомэ,

Гъогу закъоу  ти1эжьыр зэк1эмэ.

Атэжъ к1энэу тихзкужьмэ,

Тижъи тик1и, тык1уэжьы тыл1ымэ.

(Сэмгугъ Эмин)

 

Адыгэ шырхэр

 

Адыгэ шырхэр тыызэкъощ,

Зэхэдз ти1эп зым тыышиш.

Зэфэшхьафэп тэ тибзэ,

Ти хэку, ти лъэпкъ,ти хабзэ.

Ти 1эхэр зэрэжъугъэубыт,

Корэноу  тыкъэжъугъэшэк1.

Абц1ык1 абц1ык1ы тытэжъугъау,

Бзыуц1ык1у фэдэу тыжъугъэбыб.

Пыр пыр

(Сэмгугъ Эмин Къэз1ожьыгъэр: Яшар Сташ1у)

 

Бзыухэр

 

Бзыухэр уашъом шэбыбы,

Сэри ч1ылъэм сырэчэ.

Ахэм тамэ аготмэ,

Сэ сы1эхэри сытамэ.

Ахэр ренэу темаомэ

Сэ с1эхэри сэгъэсысы.

Шъубыб бзыухэр шъуфаемэ,

Сышътэчыын сэ тхьэм ы1омэ!

Бзыухэр быбыгъ, сэри сычагъ.

Сычагъ гъогум ыныкъо нэс.

Оху! сызэтэуцоэгъ слъэк1ыжьрэп.

Хьа1у ар хъугъэп, хэзгъэтырэп.

Шъубыб бзыухэр  джыри шъуфаемэ.

Сышъутэчын сэ Тхьэм ы1омэ.

(Сэмгугъ Эмин, Къэз1ожьыгъэр: Яшар Сташ1у)

 

 

Ибэц1ык1ур (Гулэ ц1ык1ур)

 

Ипкъыр псыгъоуэ, игур махэуэ хъыджэбзат,

Ибзэр  к1агоу. ибэц1ык1ыу къэнэгъат.

Насыпынщэу, къот имы1эуэ, къыдэнат,

Дунайыщхом  гъэр дэдэо къытэнат закъо дэдэу.

Кодэу бзаджэо 1ане нэп1эс къыхонат,

И1анат1эр шэчыгъойо гъэпсыгъат.

Псэлъэ джыр махукъэски зэхихырт,

Хэмэм хоэдэу зэпымык1ыу зип1ыт1ырт.

Анэ хьэхъум махо горэм елъэ1уас,

Гощэ къызэт! сыджгуну шыри1эс.

Фызы 1алыр а зыпсалъэм игъэблас,

Гулэ ц1ык1ум инэгф1эр ш1ыудас.

К1оц1ыпк1эури  джэрэзыуэ  ирыудас,

Дахэ ц1ык1ур а тхьэханэм шымэхас.

Абы хэтыу  и1анэ пэжьыр къынэсас.

Исабыим гужыеяо тэбэнас,

Си шыр дахэ синэху ц1ык1у уувы1эжь.

Сэраш  пэгъохь сыпхъохъу умыгъыжь.

Мыдэ къаплъэ! Ггуащэ дахэр къыпхосхьас.

Уи1эхьэхэри сытым  щигъуи къэзгъэнас.

1аплъэ къысхош1, си1эф1ы ц1ык1у, сипсэм ходэ.

Аб ходэуэ къыжри1ас псалъэ къод,

Ибэц1ык1ум и1ац1ыкхэр иубгъагъа.

И1анэм  ибгъэм зыш1идзэныу игуыгъас,

Ч1ыгу ц1ынэм щы1э щы1эу шытэбанэм,

Абы хэтыу къэнэхъэжьри  къышылъатэм,

Пш1ыхьэ  1аф1ыр быбыжьыри к1одыжас,

Хьэдырыхыр зэрэжьыжьэр иш1эжас.

(Сэмгугъ Эмин къэз1ожьыгъэр: Яшар Сташ1у)

Данэр сып1эу

 

Данэр сып1эу,

Дышъзр сп1эшъхьагъ.

Мы пшъэшз дахэр.

Сыгум рихьигъ, (итысхьагъ.)

 

Сэ сыэыфаери,

О уэыфаери,

Джай фэдэ дахэу,

Джай фэдэ нагъу.

 

Нахь дахэр зысэлъзгъум,

Сык1згъожьыгъ.

Мэгъыри мзгъыри,

Си Надирз дах.

 

Жъыу

 

Инит1ур нагъоу,

Инапцэр ш1уц1эу.

Уз узшэштым,

Тхьзр етагъи, ой.

Жъыу

(Лъэпкъ Орэд Сирие, Турцые)

 

Хьэжьзм иорэд

 

Хьэжьзм ысарыкъыр ой.

Щэуи къыззтэк1ыри, ой,

Синзр къолзнзу,

Сидунаер нефынзу,

Хьэжьэм сырати,

Сыунзхъужай мыгъо сэ.

 

Хьэжзм иджздыгури,   ой,

Лъэшъхьэм нзсыри, ой.

Мззищ зытзк1ым,

Хьажьэм сыратыри,

Сыунзхъужьай мыгъо сэ.

 

Хьажзм ицуакъэри, ой,

Шы1умк1э япхырый, ой,

Сынит1ур къаплъэу,

Хьажьэм сырати сэ.

 

Хьажьэм иджанзри, ой,

Джанз бырбырый, ой.

Сагъзбырбырэу хьажьзм сырати,

Сыунэхъужьай мыгъуи сз.

 

Хьажьэм икъамзри,   ой,

Сэмэгурилъти, ой.

Зызэзгъэзэк1ым

Хьажьэм сы1уплъый,

Сыунэхъужьай мыгъо сэ.

 

Хьажьзм ыгогущыри,

Гогуш къолэнти,

Гъатхэм сызтэхьам,

Сыунэхъужьай мыгъо сэ.

(Лъзпкъ Орэд, Турцые Сирие)

 

 

Хьэжьзм иорэд

 

Хьзжьзм и сарыкьыри, ой.

Щэуи зэк1ок1ы,   ой.

Мззищ зытзк1ым,

Хьэжьэм сырати,

Сыунзхъужьай мыгъуи сз.

 

Хьэжьэм икъамэри,   ой,

Семзгурылъти, ой.

Хьзжьэр пхъаблэм дэлъэу,

Тхьэ сзгъэлъэгъужъ гущи;

Сидунай нэфмыгъом сэ.

 

Хьэжьзм икъамэри, ой,

Жьабгъу гъэзагъэти,   ой,

Къызэригъэззк1ми хьэжьэр сэлъзгьути.

Сыунэхъужьай мыгъуи сэ.

 

Сикъошнахьыжьхэр. ой,

Къысэнэпэшъуауэти,   ой,

Сызэкошъоуэжьыурз, хьэжьэм сырати,

Сыунэхъужьай мыгъуи сэ.

(Лъэпкъ Орэд)

 

 

Нохъо  иорэд

 

Гошэкъо къуаджэм,

Мэлыр къидэф.

Нзф шъагъом сифагъэмз,

Нахъор къыситын.

Жьыу, Ой ныри,   ой ныри.

Синахъо дах.

 

Пудрэ кутыр,

Масэм тетэкъуагъ,

Сызтэунэхъухьзгъэр,

Си Нахъо дах.

 

Дышъз 1элъыныр,

1эпэм пымызэу,

Сыгу пымызырзр.

Си Нахъо дах.

 

Дзнэ шэрыфыр,

Пш1ошк1 э ззхэлъ.

Сигу илъыри,

Си Нахъо дах.

 

Лъэкъо машинэр,

Шъзбз дэк1одагъ.

Сыгу зэхзбдзагъ,

Си Нахъо дах.

 

Хьауээ яялэм,

Псэлъыхъор къыдэщ,

Сз къысфэмыдзрэр,

Тхьэм егъал 1.

(Лъэпкъ Орзд, Турцые, Самсун

Хьаткъо Вурал, Хьолланд шэпсэу)

 

 

Адыгэ  Еджап1эм  Иоэрэд

 

Дунаемк1эрэ сигукъанэр къзс1отзнк1эрз

Сзук1ытэри,   сзук1ытзри,

Ай ныбджэгъухэр, тэри шъори,

Тигущы1з нафзхзр,

Ти тхьэ лъап1эри.

Хэтым илажь, сыд фздэ лажъ.

Узэмдз1ужьыныр зэк1зм анахь лажъ.

Ай, ныбджзгъухзр, тзри шъори,

Тыгущы1з накъэхэр,

Тыжъз къыдзк1ыри.

 

Шъхьэк1ор хэлъэу,

Л 1ыгъзм пылъзу,

Зы л 1ы закъо тыфай,

Ппэрыт тфэхъунзу.

 

Тихабзэ дышъэхз,

Зэк1эми ашъхьэу,

Шыфышхьз л1ыфышъхьзхэм

такъфэнзжьай.

 

Тихабзэ дышъэхзр ззк1эми ашъхьэу,

Цыфышхьэ л1ыфышхьэхзм тагъэунзхъуай.

Тхьэр къытэуай, гум итынай,

Зэхэш1ош1ык1ымэ тык1одык1ай.

Лъзпкъыр мак1эу, ззк1зк1ыгъз зак1эу,

Шьхьэм ипак1эу хзк1одэжьай.

Ззфищзсыжьын ар хзтым лъэк1ын.

Луней иным закъо къытэмык1ыжьын.

 

Ай ыды мардж.

Зы гъэ закъом тз тыщык1ай,

Еумз мардж 1оф егъзжагъэр,

Зэк1э ззужэу къин тфэхъужъай.

 

Къиузэфыжынк1зрз тилъэпкъ мак1эр,

Ти тхьэ лъап1зм телъэ1унзу фай.

Шъхьзк1ори код, тык1одык1ай,

Ти гъаш1эри тыуджъэгъужьай.

 

Непэ нзуш, лъзпкъы лъзуж,

Тек1ужьын фай тэ тихэкужъ.

Непз нзуш, лъзпкъы лъэуж,

Тек1ужьын тз тыхэкужъ.

Ар тиш1знзу тихэкужъым,

Лъэм тыззрихьэу тихьэжьын фай.

(Жылавэ     Саледдин Сырые)

 

Адыгэ Гъыбз

 

Дунаежъым Адыгэу тэтыр,

Зырыз зырыззу тэк1оды,

Мы къухьзжъэу тыззрысыр,

Тиунэ т1оурэу тэк1оды.

 

А щз щалъзр зысзк1утым,

Щэр къыптафи сэ къысзп1уагъ.

Ащз ш1уц1зр къызыстзфзм,

А къысэп1уагъэри сыгу къэк1ыгъ.

 

Тиунэ сык1онэу сыгу мэтэджы,

Сыко гущи спымытыж.

Тхыгъэ стхынзу сыгу мэтэджы,

Сы1а гущи спымытыжь.

 

Синыбджъэгъур,   о Хьамид.

Гъаш 1 э уи1змэ ук1ожьын.

Узык1ожьык1зрэ тади 1ухьи;

Сик1одык1эри Сфа1отзжь.

Ор сищыпхъур фатимет,

Сэ спае бзрэ умыгъ.

Пщынэ ш1уц1эри уико телъхьи,

Гъыбзз дахэри къысфэус.

Лъэпкъ Орзд, Сирием къыша1о ( Унэрыкъо Рай

зэриорэмкз, 1941- 45лъэхъаным Хэкужьыми

шаусыгъэу ик1и шитхыжьыгъзу ары

Нэпэрэ почтэр

 

Нэпэрэ почтэми хьай,

Мзктуб зэрзхьари хьай,

Мэктубэу къахьэрзм.

Ш1зхзу шьукъздж,

Сы дунай мыгъо сэ.(Т1оу къзп1ошт)

 

Мэктубзу къахьэгьзм,

Шугур къекъутз.

Сы дунай изо мыгъо сэ.

Жъыу   О ни ринз ринз ринэ,

О ни ринз ринэ ти хьей,

О ни   рз нирэ нирз,

О ринз ринзу ринзти хьей.

 

Нэчыхьэ уасэри хьай,

Дышъишэ иуасэри хьай,

Нэмыхьэ уасзми,

О земгъэгъап,  (т1оу къзп1ошт)

Сы дунай изо мыгъо сз.

Жъыу

Сы налъынэ ц1ык1ури хьей,

Сашъхьзрыгъэзыри хьей,

Чэш мэзанэшхом,

Мэш1ошхом сесыри,   (т1оу къэп1ошт)

Си дунай мыгъо сэ,

Сэ сызфышысыр,

Си дунай нэф мыгъо сэ.

жъыу

Си шхьзцы ошфыри хьей,

Слъакъом емык1ори хьей,

Сигум дэфагъзп, ео ой мыгъо,

Дунаем сытэфэн гущзп сэ.

жьыу

Си джанэ ашхьэри хьей.

Ээрзашхьз лъэбыхъури хьей,

Псэлъыхъоу ззнэк1упс,

Ео ой, мыгъо, къызхигъз1эгъзмэ сз,

Псэлъыхъоу зэдак1ом,

Ео ой мыгъо сиригъзжагъмз сз,

(Рихьаные къэзыугъоигъэр, Недрет Хьатам)

Пшъашъэ дах

 

Пшъашъэ дахэу

Щытым шъоплъ1

Сы нэр сыпсэр с

1эпыхыгъ, Дахий

Айый зэхамыдзэу;

Анахь шаныр къахихыгъэщ.

(Баг Хьанна 21.11.1997 , Наппоver)

 

 

Бэджынэр щхык1эр

 

Бысымым ихьзк1э 1анэр ззтырагъзпсыхьэгъ. Нэсык1эм, Бзджынэрэ щыгъупсрз фигъзуцугъ, Арыти Хьак1зр хзужъунтхъэжьый къыриты-жьыгъ. « Тхьэм айый тшэрзмыгъак1» и1уагъ нысэм. «Лабэ псыхъор чафЗ, о уунэ ашъуз къзрзжьыр исыштмз ушык1знзп», къыри1ожьыгъ хьак1эм.

 

 

Лъытак1эхэр

 

“1зхъузмбзхзр гъогу тзхьзгъзх:

Нзк1о нэк1у

Нзк1у тзпшъ

Тэпшъи тэжъэ

Тэгъажъи тещхы

Хун тымыщхэми, тык1он” зэ1ом, ц1ык1оу къзнагъ.

“Енз Екэ

Енэмыкъу

Мыкъушхьэл

Шхьэлкъут.

Къутэрау

Сампал

Палыжъ

Лык1зук1

Ангъэн

Лъэнгъэн

Бынакьуш

Къожъ хэдз.”

 

 

Хырыхэхьэ джэгухэ эыхъухэк1зрэ къа1орэр:

 

Къзсэхь

Сэхьажь

Сэщхыжъ

Аш1угъэ дэлъыр си1эхь

Ае – гуае дзлъыр уи1эхь

С1 ызыхыжьырзм

Хан ямыжъожъ тзсэгъзуэжь.

 

 

Енз, Енз

Ензмыкъу

Мыжъо Шхьзлы

Шхьзлы къутэ

Къуртэгъэжъы

Ебэшъауэ

Ешъэуэк1ы

Кь1уракь1уш

Кь1уш хзлъышъу

 

(Хъушътмэ япхъ Коблымз янысэу Швэлмым къыши1отагъ.

Кьзнгъзбылъ еш1з зыхъухзк1зрз ззралъытзрз ш1ык1эр,)

 

Инэ инэ

Инэмыкъо

Мыжъошхьэл

Шхьэл къутэ

Къутэрэй

Шао тлъыхъуй

Шао хъурзэ

Хъурзэнап1э

Хьэнэп1ый

Л1 ыц 1 ыку зызыук 1 ыжь

Суц1ухэжъ.

(23.02 1980 Хьайдэлберг Сэтэнай Шами Шхьэлэхъо.)

 

 

Дае дай

Дай бэщ

Бэщ мыгъо

Бэщ маф .

 

 

Натыф гъэжъугъэр е гъэжьагъэр ащхы эыхъукэрэ т1урыт1оу ашхызы моштзу къа1о..

Зыгу эыгу къысфэзыгу

Къысфээыгумэ зы гу ш1ы

Къысфэгунумэ гут1у ш1ы.

 

Натыфыцэр ээу къанэмэ, эы цэхэр ээ1уагъаш1эзы ит1эни яльы тэщтыгь.

Зы цэ къанэмэ игук1э ирыубытагъэр къыдэхъу-нык1эрэ гугъэщтыгъэх.

(Къасэйкъомэ япхъоу хъуажмэ янысэу Алимэ.)

 

Дзыу дзыу

Дадз

Дадэ нэшъу

К1ашъом тес

Апс къахьи

Ахь къостын

Пррррр.

 

Жъэри, жьзри жъэрири тыгьужь

Ожъубанэ чещми е1ушы

Шынэ къык1

Хэныгъэри егьоты

Тхьзм къысэти былымышхо.

 

Мо гэд уэд гулмедыныфз ц1ык1ур уэ уизакъоу уый.

Гэд гулмедыныфэц1 к1у узрый сзрый диззходзу.

Ди гэд уэд гулмедыныфэц1ык1ус.

 

Хьэрып хьэрып я1уи,

Хьэрь1п1  хъопс.

Лэпсы я1уи ныо нэк1у,

Шауэ дак1ор п1эгум ис,

Шауэ асэр шаум дэс.

(Шауэ дак1ом нысэм ин1э тиридзагъэти мыхэр ри1уагъ.)

 

1оры1уатэ  зэфэшхьэфыхэр

 

Ззунэгъут1у щэм къызэдатыгъугъ. Язырэм хьа1з къыфзк1уагъ. Щэмыр иук1ыштти   унэгъумди к1уагъэ. Хьэ1эм зэхиримгъзш1ык1нэу моштэу дзгущы1эгъ:

Шъо шумыстырэ,

Тэ тымыстырэ,

Къамыстыгъэ мыстыр,

Зэрамыстыжьышт мыстыр, къысэт.

(Къасэйкъомэ япхъоу хъуажмэ янысэу Алимэ.)

 

Унэгъумди щыгъу къихьынэу к1уагъэ. Хьэ1эм зыфэк1уагъзр римыгъэш1энэу моштэу ри1огъ: «Пшэрым иод, одым и дагъэ къэхь.»

(Къасэйкъомэ япхъоу хъуажмэ янысэу Алимэ.)

 

Гуащэ горэ бзаджэдэдзу щытыгъ. Ик1алэ къишэ пстэури лэгъунэм к1эсэу ек1ыжьы. Гащэм мафкъэс бэджынэ фыхьаштыгъ ау бжзмышх фихьаштыгъэп. Арити к1алэм эй къыдэмык1ож хъугъэ. Ит1анз яунэгъу пшъашъэ горэ дэк1уагъ. Гьэбылъыгъэк1э бжьэмыщх лэгъунзм зидихьагъ, Гуащэ бзаджзм, бзджынэ къыфэхьэ ау нысзм лагъэр нэк1эу къырзтыжьы. Ик1ыжьын налъи и1зп. «Таштэу бэджынэ стырыр пшхыгъэ?» и1уи еупш1ыгъ. «1ак1э сщхыгъэ, 1ук1з сщхыгъз». ы1оурэу гуащзр ззгугъзути игъэлагъ.

(Къасэйкъомэ япхъоу хъуажмэ янысэу Алимэ.)

 

Т и кьуаджз Хъурайкъохэмз гъубжь рэ бэрчзжьые мафэрэ чзтыу е уд эаш1ыштыгъзу къа1отэжьы.  1знлъзм тхьзцу къундыпсыу рашыхьзти ай зыхагъзук1ораети, чэум 1зпшыш-тыгъзх. Къынэужьк1 эрэ мыжьобгъо горзм ебзэихзти четыу е уды заш1ыштыгъ. Ядэжь иунэ чэтыуэу ихьэгъэу Хъурайкъо Т1ым къыубыти онжъэкьым пикоурзу игъзсыгъ. Инзк1у стыгъзхзр хъужьыфэк1эрз унзм имык1ышъоу, сымаджэ зиш1и,  шылъыгъзу къа1отзжьы. Сымэджаплъэ к1оштыгъэхзмэ инзку рагьэлъзгъуштыгъэп.

(Къасэйкъомэ япхъоу хъуажмэ янысэу Алимэ.)

 

-Коня губгъэпчзм Ээбилэр Къуадж шишэу Пашз зыфа1орэ адыгзр к1ымафз мафэм мззым к1о пэтэу зы Арап Дуду ыц1зу тырку бзылъфыгъз къыпэ1уфагъ, Ау уашъом зыкъы ззблыхъуи хъотыр ззрихьзу фзжьагъ, Бзылъфыгъзр чы1з мал1э мэк1эзэ зы. Адыгэм и к1ак1о зишихизы бзылъфы гъэм фишэигъ ик1и джаштэу къуаджэм нэсы къишэжьыгъ.

Ит1энзрэ мафзм осы хъотыр зыззпзум, зы адыгз горэ гъусз фиш1изы, икъуаджэ яригъзшзжьыгъ. Шъузым « Тз тыркухэр хзбззнык1эу тышыты. Тыгъуасз а хъотым тырку горзм сытэ-фэгъагъэмэ сытздыихьзныгъэнк1и ик1и къысдэджзгуныгъэнк1и мэхъу. Синысылти адыгз горзм сыпэ1уфаг.

 

Унафз зыхосри яш1ати тхьамадэмз язым:

«Аргъоир къэдэугъэвбыди

ыкъопкъыр къыхздзвгъзх» гупым яжьыри1эс,

Аргъоир къзпсалъэри:

«Игъомэ къшхзфхинуми феплъ

къыхэфхунуми феплъ

игъомэ къыхзфх   къажъи1ас.

(Тохъу Тахьсин)

 

Фызит1у псынзм 1утэу маплъэхзри шыут1у ялъзгъури зым жъе1э:

Мы къак1ор дил1ит1у

Дил1ит1ум ядэс

Дикъут1ум я едэшхос.

Мыр даштзу хъура, къубгурь1уагъа1.

(Тохъу Тахьсин)

 

Ш1ош1уныгъэхэр

 

– Унэрыгъу = Ш1угогъур бысым гу1эщэм ыщхымэ ы1упщз шхъуэнт1э хъущт.

– Япэрэ гъэжъагъз хьэлыгъур пщхымэ уяпэрэ шъузыр л1зщт, шъыпэф хьэлыгъур, шыпэхьэлыгъур тагъэшхыштыгьэп.

Унзм ушъуишъуимэ цыгъо из хъущт

– Блзм иц1з къэп1о хъущтэп, к1ыхьзжъ п1ошт нзхъзу.

-Шъыблэшъэр къзбгъотэу зыш1охаплъзмэ уз шъз къуптэфз-жъыштэп.

-Израилы ис адыгэхзмэ насыпшу1эмп1эр къаубытымэ: «Уанэрэ утэрз сэгъэлъэгъу. Уянзрз, уятэрэ л1агъз, пшынахъы-к1э игъончздж сзгьзлъэгъу.» я1о. Лъзпако хзгъэгум Елзмз къуаджэм, «Дэу дэу быбый, шырыкъурз машынэрэ къыс-фэхь», а1озы итхьидЬ ахъуэмбзр шабзу шаоз. К1алэ е пшъашъэхэми «сикъзшзн так1з шы1  къысэгьэлъзгъу1» а1озы итамэхзмэ 1а яшъафз. Эыбыбык1эрз я1уэгъэр къадзхъуны-к1эрэ гугъоштыгъэх.

-Имыгъоу ш,1ымафэр къэмысэу щы1здэдэ хъумэ» хэт къун-дыпсыу зыгъзжъожъыгъзр» а1о.

-Пшъ1эшъэхъу   хьэнтрэп1ый хъупэтэу   япздздэу зылъэгъурзм и шъыгън е дахэ хъущт, е щыгьын дахэ къыфашъэфыщт, фадышът

Ш1унэрыгъу ш1угъузгъу,

Бысым гу1эшьэм ещхы.

Пшъашъзм ыщхымэ.

ы1упэ шхузнт1э хъущт.

-Мастер 1амк1з ептыштзп. Епиымэ зэптырэмрз азыфагу 1уданэм фэдэу к1ыхьэу бзэгу дэхьашт.

-Тхьэмафэр тхьзм и маф. улажьэ хъущтзп.

Мерзм мафэм угык1з хъуштзп. Унз 1офи пш1зштзп.

Гъубдж мафзр дэгъоп, мафз мэфзш1оп, гъогу утзхьз хъуштеп. Гъубжьым уздзк1ык1з 1ашхьз сыс е шхьэ сыс ухъушт.

Мэхоку мафэр мафэ дэгъу, гъогу  утэхьзшъушът.

-Гъубж рз Бзрчзжые мафэхзр мзфзш1ухзп я1о. Мы мафзхзм 1оф аш1эштыгъэп икый шымэхэштыгъэх; Абжьанэхэр пауп-ш1ыш тыгъэхэп. Пхъанк1эхзмз хз1ир ратзкъурзп. Бззхэрзп. Шылапхъэр хасэщтыгъэп. Гъы1эштыхзрэп. Мззым 1ут къоми зы цы цз зыхигъэзыштэп.

-Былымым иблэгу узэцакъэк1эрэ 1ашхьэ е шхьз сыс ухъушт.

-Пщз1ушхьз уи утзтысхьзмз къуптиралъхьэшт.

-Кушзу узшъап1угъзр умыт,   ш1оп. 1элэхъум  нэшэбэгу къыз1ичырэм икъулэхэр гъущтых.

-Маш1ом урымджзгу щзщым у1згъутхьзщт.

-Гъэтхэр къихьэу,   жъунак1ом зыхадзэрэ мафэм,   анахь цу лъзшым и бжъакъо к1знк1э тыракъутз.

-Хьэку хьэлыгъур къызырахыжьык1эрэ зэгопк1агъэу т1уазз хъумэ к1алз горэм ышъхьз еуэхэзы зэгуэхыжьы.

-Шы1ум  1уданз рашэу к1алэ джэгузлъэу къырагъэк1ок1ымэ гъаблэ хъущт а1оти, ядэштыгъзп.

-Унагъом и яперэ к1алэр къызафэхъук1зрэ а унагъом зы тхьзмафз шхын шъагъэжьзщтыгъэп. Унэгъумэ, ахьзлхзмэ ягъажьэти къахьэштыгъ.

-К1алзу кьэхъурзм и шъоу къызэрык1ырэр ягъэгъути унзм шъагъэбылъыщтыгъ. Мый к1алэм зыфаехэр къидигъзхъущтыгъ.

-Шуз горэ и1эхэмэ тхьэцу апылъэу псыунэм зэк1ом, мышз хъугъэ. Мышзхзри джа шузым тэк1ыгъзх.

-Ощх къэшхэу япэрэ шыблзр къызэрихидзэу шыуанлъакъор унем къибдзын фай.

-Ошъогур къыэзрэгъуэгъоу ущэнызы псынэм псы къипхынызы, мы псымк1эрэ упшзрыхьэщт, былымхзр псы ебгъзшъошът. Хьарып1з бгъэжъузнзы щыбжьый щыгъум дэпшхыщт. Псыр япздэдзу унзм къынззыгъзсырзм иунз бэгъоныгъз къихьзщт.

-Щ1ымафэм ошъогур гъуэгъоу ощк къызэшхык1эрэ   осым хьамлыу хэсыжьэп а1озы ашхь1щтыгъ.

-Онджэкъулъзхъур къыдэпхьаеу нштсшку пыплъэмэ унагъом гьаблз къихьзщт, унагъум мыхъун горз къихъухьзнзу ялъытзщтыгъ. Къыш1узхыти яут1ыпшыштыгъ

-Хьант1аркъохэр гъатхэм къуакъоу къызырагьажьзк1зрэ гъончэдж лъапэхэмк1эрэ я1зхзр къырагъэк1ыти щагум к1охэти мыжъуибл кьаугъоити мы орздыр къа1ощтыгъ;

Ти1, ти1, Сыд ти1,

сыд ти1,

Тими1эжь шъы1зп,

Тимы1зжь шъы1зп,

-Цэр къыз 1узык1эрз щыгъумрэ цэмрэ ззгузшыхьэти унэшхьзм дазыештыгъ.

-Пхъэнк1 ыпхъзмрэ унэ хьэнцэмрз ззтэплъхьэу пщэкъуапэм дэмгъэучъу.

-Бжьыным ишъу1эмп1э шъумгъэсы.

-Сидыгъо уаипщ, уайыпщ, п1ошт;

1) Уашъор зэгок1ык1к1э

2) Шыр гъуашхэрзп

3) Мэлыхзр гъуашхэхэмэ

5) Шыр щыеу плъзгъумз,

6) Зыгорэ мыхъоу, хъугъзу зыплъэгъук1эрз.

-Уаипщ зыплъзгъоу умы1отэжьымэ узфаер къубдзхъущт.

-Псыр мзщые п1о хъуштэп. Уайыпщ, п1ошт нахъ.

-Сымаджзм ибгъз лэныстэ теплъхьзщт.

-Унэхьэ уэыджзгук1эрэ ощх къэшхыштэп.

-Жъыу къуптэуэмз, ар зытэбдззу лъэкъуомбзц1ык1ур бгъзсысмз тзджыжьышт,

Жъыур къузыптэуэк1эрз къамэр къипхзу унэр къзпшыхьэмз къуптэуэжьыштэп.

-Непх таштэу къутэлъы хъушт, Щэщбзыур ш1оубзынзы, зы макъз льакъз ззхзмыхэу къупшхьзмрз. лымрэ ззрзут1ыпшыфэк1эрз бгъзжъонзы псым хзбдзэщт. Джашыгъум къумышхьэхзр къзуубытымз узри непх птэлъы хъущт,

-К1алзу къэхьугъэм эз1ук1з (лъэ тэуцу) фаш1ы. Шъузхэмрз 1злзц1ы-к1ухзр къыхзхьзнзу фит. Хьэлыгъу аш1у ягъажьз, Игъунз игушы1у къур1эн, тхалэ, мастз 1уданз немык1хэри тиральхьз. Ит1знэ к1алзр хагъз1збз, Тхалз е тхилъымп1зр кьыхихымэ еджэщт лэныстэ, дак1о, Хьалыгъу; бзнак1о хъущт а1о.

 

Мэфзт1оит1у

К1алэм хэмыхъоу, чэтыум фэдэу ц1эуэу, хьак1зу къак1орэ-мз ятзбанэу ц1ыфымэ ялъзхзхьзныр имык1асэ хъумз уззрз 1ззэщты шык1эр; Мэхьмэд ц1эр зыхьэрз унэгъо т1ок1ит1ум яжьз къзбыугьоишт. Яжьзр уутхындзышт шыбзэ надзк1зрз. Яжъэ утхындзыгъэм шишэу т1эк1у хъэданым к1оц1ыпшыхьэ нызы унзшхьзм дзбдзыешт, Зы чзш тзш1змз яжъзр уплъзк1ушт,чзтыу цыхзр къыхагъо тагъ.»

Мафзт1ок1 зытэш1эгъэ къэм ят1з къытепхынызы къзпхьашт. Гъогуиплъ зышызэхэхьарэм лэгъуп тэбгъэуцонызы ят1эр бгъэжъошт. Псымк1э к1алэ сымаджэр бгъэпк1ышт. Дзгъоу зэк1 ок1ыпшыхьэнызы узэмыплъэк1эу унэм къэпхьэжышт. К1алэ сымаджзр хъуьышт.

(Жанчатз Наэире Оздзмыр 13.09.1995 Елэмэ)

 

Хырыхыхьхэр

.

«Лъаер лъэнк1ап1з бэгу.

Па1 о бзгу зыщыгъ     ( Джздыгу зэрадырэ 1удан)

 

 

Дыргу дыргу

Дыргу мэ1у

Хымэ ]уищэ

Къысэптымэ къос1отэн.       ( Пхъэ лъэмыжь)

К1аер лъэдэкъэф

Орыф дышъэ щыгъ.    ( К1эрахъо )

Ты чапэ тхъу кьошын 1ут.   ( пз )

Дышъэр илъабжь Тхыбжьэр къзухь.   (мэлы)

Ты пхъэшхьэк1э

Дышъэ бэшъ 1элъ.   (Мазэнэфыр ары)

Хьэш1уц1э къэ1эбэхизы

хбэфыжь дихьэягъ.      (Ощхым осыр игъэтк1угъ)

 

Хьэп1ырап1ыпжъ, чэубжъзпын.   (Ныожь1улъхь ос)

Зэшыпхъуит1у зэлъэпэгъу иль.   (Напцзхэр)

Типсынэ дышъэ бэшк1э къэш1ыхьэгъ.

Типсынэ дышъэ чзук1э къэш1ыхьэгъ. (нэмрз нэбзыйхэмрэ)

Зэщипхъуипл1 эы курмашэ ээдэгъэ.   ( шхол )

 

Мок1и мык1и,

Тем течь                                       (уашъор)
Темь къан                                      (тыгъэ)
Къэрэгъул                                      (маээ)
Зинэрал пэ1о шъутыгу                   (щыжъэдзд)
Шъутыгу сиплъи тхьэчэтишъэ         (жъуагъохэр)
Хы шъз къысзптымэ къос1отэн.       (космос)

 

Пхъэмбгоу мин зэрыу

Шыу мин зи1зк1

1эк1ырзр имажь

Хы жьыр ишхьз шиоэн .           ( кухьз )

Щыш1эгъ чэт фыжь шэк1эц1ы.         ( бжьыныф )

(Мыхэр къззь1озгъэр Елэмз Къуаджз шишзу къасэйкъо

(Къасэйкъо Нурие Илъэсыр; 1.1.1 994 Анталя къалэ.)

 

Мы ожъэкъыр 1укъэ – сыкъз

Мы бжъэмышхыр к1ыхьэ – сыхьэ

Щз къзсхьэк1и зз зы1услъхьэгъ,

К1аер лэдэкъз бэгу

Па1о бзгу ныкъод

Джздыгу зэрадырз 1удан,

 

Нзрынз нзрын

Нэрынэ пш1ык1уит1у

Къожъэ пш1ык1уит1

Къысэптымз къос1отэн.   ( лхъонч )

 

-Сомавер сомавер я1о ззхъум зыгорздздз тш1эш1угъз, к1э 1уант1э бжъэгъаз, къишырэр псы шаргъу.

-Амдэз амдэз я1о ззхъум зы горздэдз к1зш1угъэ, 1апэ лъапэ гъэкъабзжу оркъ хэбззшху.

-Емынэ лъзрык1ур къак1уизы тищхыщт, а1узы сихьатыр акъутагъ.

(Тахьсин Ток)

 

 

ХАБЗЭХЭР

-Тым ц1ыфымэ ялъэгъоу ик1алэхэр ш1у илъэгъуныр, ик1ый фзгубжьэуеузныр хьайнапе,

-Унэм хьа1эу шы1эм к1алэ гъымакъэ ебгъэ1у хуштэп. К1алэхэмрэ бзылъфыгъэхэр   тым ыгъусэу щхэштыхэп.

-Унагърк1эм шауз къафэхъумэ тхьамафэ унагъом шыпшэры хьыхэрэп.

-К1элак1эу къэхъугъэр ззрылъыгъэр к1адзырэп. Ягъзгъузы иунэ палъзмэ насыпыш1у хъушт зыфаехзр къыдэхъушт.

-К1алэр янэм   « п1эп1  « жъи1зу еджэ. ( къзбэрдэй ) К1злэр ятзм   « Хьзш1з « жъи1зу еджэ( ( къзб )

-Псыхьэмбзшк1эрз псы къахьэ зыхъук1эрэ ипэк1эрэ нахъ ныбжъ ц1ыкур иты хъущтзп.

-Хъулъфыгъэ блэк1ы зыхъук1зрэ ижъабгъу, къулъфыгъзм и сзмзгук1зрэ.

 

-Зы шхьэр зэрыхьэрэм, зы шт1уур къыфэтэджыщт и1уи иныбжъзу тхьамадэхзр к1алэхзми къафзтэджыщтыгъзх.

– И лъытэныгъэмк1эрзми хзт нахъыжми жъаб гъумк1зрэ кьызгузгъэуцо. Нэбгырит1умз нахъыжьыр ззфагум адрэхэр зэк1эрэ сэмзгумк1зрз уцунхэу фае.

– Хьзк1зр жъабгъумк1зрз къзнз,

-Шъузымрз л1ымрэ янэ ятзхэмз зэк1ыгъоу ялъзхэхьэныхэу фитыхзп

-Шъузымрз л1ымрэ 1зхьылхзми хымэхзми ззк1ыгъоу ялъзхз-хьанхэу фитхэп.

-Тыр ызакъоу шхэщт нэхъэу к1алз – гъуалэ е шъузыр дэщхэнэк фитэп.

-Унагъом и пый е нэмык1  горэ унагъом щыщзу зы бзылъфЫ-гъзм и быдзы и1упш1зк1з зынзсык1зрэ, пыйыри унагъом шишы мэхъужьы.

-Хьзк1зк1о узык1ок1эрэ п1эу узхэлъыгъэр умы1этыжьэу унэм ук1ыныр хайнапэ,

-Тым ик1алэ ц1ыфхэмз къалъзгъоу ш1у илъзгъун, фэгубжьынэу фитэп.

 

-Унэм хьак1э шы1эмэ к1алэхэмэ ягы макъэ зэхихы хъущтзп, К1алзхзр ятз дэщхзнзу фитеп,

-Унагъом ияперэ к1алэр къызафэхъук1зрз унагъом зы тхьа-мафэ шыпшъзрыхьзхэрзп. Унэгъухзмз ахьылхзмэ къахьэ шхыныр.

-К1алэу къзхъурэр къызк1к1ырэ шъор ягъэгъузы унэм гъаш1оу шъыззрахьэ. К1алэм зыфаехзр къидыгъзхъушт а1озы.

-Гъогурык1ом к1игъур егъаш1эм ызакъоу къигъзнэнэу гъогу къытирынзнзу фаеп.

-Хьэк1эм сидыгьс ук1ожьышт а1оу еупш1ыхэрэп.

-Къуаджз горзм к1орз хьзк1зм хьзк1зщ зыдимыгъотык1зрз унагъом ек1ущт. Унем ибысым шымьИэмз унэм ихьзнзу фитзп. Щаум бысымым ежьзщт.

Хьэк1эр мэзиш кьынэужьк1эрз лэжьэн фай. Хьзк1зр ызакъоу щхзн фай,

-Хьэк1эр унагъом и намыс. Ар уухъумэн оае. У пый хьэк1эу къупфак1оми уз1збын уфытеп. Уухъумен фае нзхъзу,

-Къашъохэрэмэ, зым адрзм и к1ыб фигъэзэныр ек1урэп.

-Къашъохэрзмз язым и цузкъз зищыхымз адрэми зыщыхын фай. Т1уми лъэпзд зырыз арытыжьын фай.

-Джэгур уджык1эрэ къыза1уахы.

-Хьатыякъом утыгум къырзгъэблагъз. Шауэхзмз пшъашъзхэмэ я 1эпэхэр я1ыгъэу утыгум къытарэшэныр нахь ек1у.

-Уджым къынэужък1зрз апздэдзу къзшоныр зытафэрэр хьатыяк1ор ары.

-Уджыхэ зыхъук1э пшъашъзр утыгум къытэпнэу утэк1ыныр емык1у.

-Утыгум хьатыяк1ом мззыур къумитзу укъзшоныр хьайнапэ. Утыгум вик1ыны хъумэ хьатыяк1омэ фиты уикъаш1ын фае.

-Тхьаматзр къзшъо зыхъук1з ежьым нахь ц1ык1ухэр къыфэтэджын фаех.

-Утыгум урагъэблагъэмз уджык1э умыш1эмк укъытэхьан фае. Пшъашъзр къзбгъзблзгъэнызы итанз къэбыухьанызы сэлам ептыны утэк1ыжьын фай.

-Тхьамадзм ежь пае нэмык1ы горэ къэшоныр пшзрылъ фиш1ышушт.

-Утыгум ешуагъзу укъытэхьаныр хьайнапе.

-Къашорзм адрзм ик1ыбы фигъзззн оаеп.

-Шаузу къашорэм илъакъохэр уджын фае, апкъ лъэпкъыр эандэу мысысэу шытын фае,

-Къашорэм ицу1экъэ зышихымэ адрзми зишыхын фае, Льапц1зу къашохзрзмз лъзпзд яптыжын фай.

-Джэгур къызэ1узхыгьэм игъзпытзжьын фай

-Нысэм унзу ззрыхьзгъзм исы ц1ыфыхзми и 1ахьыл пстзуми ц1э шхьафыхэр къафигъотын Яфиусынзы ахзмк1зрэ къаджэ ээпытын фае.

-Нысэр пшъымрэ гуащэмрэ адэгущы1энэу фитзп, ымакъэ захирыгъэхынэуи фитэп,

-Бэылъфыгъэхэр шъофым шылажьэу 1оф аш1эныр хьайнапе. Ахэмэ къатэфэрзр унэ 1офыр ары.

-Нысэр ежь фзш1ы пщэрыхьэу щхэжьын фитэп.

-Бжъзр пшъашъзм сидыгъо къыфахьэрэ,

  1. Хабзэк1э зыхэукъок1зрэ.
  2. Пшъашъэ тхьаматэмэ.
  3. Хьак1эмз

 

Ау нахъыбзмк1эрэ Бжъэр зэк1ми къафэпхьэшъушът. Пшъашъзм Бжъзр ишьзнызы лъзбзкъуит1у ипэк1з к1онызы ежъ хихыгъэу зы нэбгырэм фыгъзк1отэщт. Къыгот к1алэми ритышъушът. Ахзмэ тхьамадэм ратыжъыщт. кЪыпзу* Ък+аРз пшъашъэр зэк1зк1ожъынызы уцужъыщт. Хъуахъорэр пшъашъэм къышытхъоу гущ1эхзр къиш1ыщт. (Кэбзртай)

-Пшъашьэхэр тыдэ к1оми иныбжъ ц1ык1ыми аныхъ лъытзны-гъэ фаш1ынзу щыт. Арызы хъуэхъо чэзыур къынзсын оаеу щыт. Пшъашъэр фае хъумэ хъузхъо чззыур к1алэ горэми риты шъушът. (Къзб)

-Нысзр и ш1угуашэмдый къызашэк1зрэ, и гуашъэм ар мыхъумз иныбжьзгъудздз горз къзхъузхъок фаеу щыт.

-Зэхзсым пшъашъэхэр шъысын фаех щытэу къэнзнхзу хъущтэп. К1алэхзр щытзу кьзнэныр мзхъу.

-Шыуэу ук1о зыхъук1эрз зы ц1ыфы зэрзплъэгъоу укъэпсы хыщт. бзылъфыгъзмз ай у щы фзбгьзк1отзщт. Имыштзмз шъу гъогу хэр зэхзк1ыфЭ лъзсэу ук1игъоу ук1ошт. Джыри зэ фэб гъэк1о тзшт. Ит1энз уздзшытым ушытзу бзылъфыгъзр къзмы-лъэгъо жьышъу зыхъук1зрэ шым ышхьз ай фэбгъэззкызы утэ-т1ысхьэщт. Ит1энз угьогу урик1ошт.

-бзылъфыгъэм хъулъфыгъэм и гъогу зэпиышъушътэп. бзылъфыгъэм к1ыпэр иеззпыт.

-Ушысэу бзылъфыгьэ блэк1ымэ   шыжьэу укъымылъэгъунки укъилъзгьуми укъымыш1энк1  хъун,   уфзтзджынзы шыжьа1о зык1ок1эрэ уэт1ысэхыжьыщт.

-Щым утэтысхьэны зыхъук1 зрзрэ, ыщхьз унэм, къуаджэм е ц1ыфэу къанэрэм фэбгъэззнызы утэтысхьэн фай

-Щым сэмэгумк1з тэтысхьэх ик1и къэпсыхыжъых. Шым жьабгъу лъэныкъомк1э къанэу дизэк1ох.

-Щым ш1зпш1к1зрэ уэуэныр екьу1рзп. Бгьэштэнэу упирыущт еук1ырыущт нэхъэу

-Зы къуаджэ шы утэсэу удэхьэу е удэк1ыжьынэу уфитэп. Шым узтэтысхьэк1эрз ик1з упхыщт.

-Шым ик1э мыпхыгъэмэ, шыум хъыбар дзй къэхьз.

-Шаузм шъуэым к 1ахьзлхзш заш1угьзбылъын фае, Къак1оу илъэгъумз гъогур ззблыхъун фае.

-Эззаузхэрзмз бзылъфыгъз горз ззралъзгъоу заузр ягьзуцун фае. Тыр ик1алз еуэми бзылъфыгъэ зэрилъзгъоу еузжьышты гъэп.

Псэлъыхъохэр

(мэз ш1згъыбзз, к1эгъ к1элъыбзз, Хъорыбээ, гущы1э шхьэрыхъо)

Джзгум е эзхэс горзм пшъашъэхзмз оршзр ядзпш1ынзу

псалъз къзжьап1змз языр;

“Мы хъыджэбз къомым сакъыхоплъзри,    –

Уидзй сыкъышынеск1з,

Сгум “ай!” же1з,” же1ззы хыджзбэым рарегъа1о.

“Сэ сгу гуши уай же1з,”  же1зри къагъзк1ожь, пшъашъзм фа1офтагъэр.

 

“Мззагъо даха

Сыкъзшъэн дахэ

Сыдзу укьымык1з

Тхьэри сз къысзуагъ

Укъысамытытмэ

Сы къэшэн дах.”

(Али Бей Дузи/ Ескишзхьир)

 

“Уэлэхьэ у па1о ц1ык1ухэр

Шхьзгум дырыса

Уэлзхьэ у гум имысыгушэр

О гукъуае пшъашъа”.

(Али Бей Дузи/ Ескишэхьир)

 

“Зы гъогу горзм сыкъырик1о пэтзу

Эы къушхьэ сыкъырихьыл1эгъ.

Къушхьэм зы чъыгы гъугъо закъо тзтыгъ

Мъыгыми тхьаркъут1у тэсыгъ.

Си 1зшэ къызздзсхи

Тхьаркъом сыкъэуагъ.

Адзк1зрэ фагъа ?

Мыдэк1эрз фагъа ?

Адзк1зрз фагъз  ы1омэ: Хьз1у усфаеп

Мыдэк1эрэ фагъэ ы1омэ: Ары усфай”.

 

“Пчздыжыпэ тыгьэр к1ышхьам ш,знэц1

Пчыхьашхьз тыгъзр къушхьзм щзнзц1,

Джэгогъу си1эпти сыкъэк1уэгъ пшъашъэ.

Мы гъогу к1ыхьзм сыкъырик1о пзтзу

Зы чынз лъэпц1энзм сыкъырихьыл1эгъ.

Илъапсзк1з укьэузна ?

( Кьыск1згъзупш1 уэдзк1ошт.

Ишхьэпзк1э укъэуэна ?  Сыхзхь.)”

 

“Сышысзу къысщыщ1 ыгъзр сымыш1зу сыхзчьыягъ

Сыпк1ыхьэк1з гуллик гулиетанэу

Сераем сытетэу слъэгъугъо

Сыкъызытэджыжым слъэгъугъор сыпашхьэ ит.

Сыд кзп1уал1зрзр пшъашъэ дах.”

(Хьалит Курт. 1. 04. 1972 Акиоие/Адана шиш)

 

“Щыг набгъо тэтым бзыуц1ык1у ис

Щыгыр; сят, набгъор; унзр,

Унэ бзыур; сэры, ул1ымэ сыхь1” зз1ом,

к1алэр къызэтэнагъ.

 

“Псым хэлъы пхъэр мэшъу,

Шъом дэлъы гур мапэ,

Сигу пзтый сыкъэк1о1згъ, пшъашъз дах.”

1алэм пшъашъэгорзм гущы1э къыфидзыгъ.

Пшъашъзм ипэгъок1зу ритыжьыгъэр мары;

“Сбжьыхьз чзузу стакъорэп,

Сгъо къэмысзу,

Пк1ашъзу скъэтэкъохырэп.”

(Имысыкъо Оздэмыр Еюб Антале)

 

“И щ,1ы1ум сатхъо тримыш1эну,

И щ1згьым ф1зй ш1зштысык1ыну,

Зы псы щы1э фалъз сэбгъэфзфын.

Уз узтзмытыжыну думаем и уасзр

Хъуршз дапшэу п1эрз, къызжып1эфын?”

 

Пакъокъо Тэтзршау яубыдыгъэу к1эс. Адыгит1у блк1эу илъэгъугъ.Ахэмэ зэхаш1ык1ынэу мы гущы1эхэр къафидзыгъ:

Уэ ху1оэрэм урыщыхьэт

Сэри  л1ышхьзм срикъот,

Дымыжыкъо мыгъом дыкъафас,

Дауз мыгъо дик1ижьыну?

Л1ымэ къыжи1эгъэр къагури1уэы,

Нарт л1ыхъужэу к1одыгъэр къагъотыжьигъ.Нартмз хъыбар ирати Тэтэршау к1охизы къашэжьыгъ.

 

Адыгз горэ хьзк1ак1о к1уагъэ. Бысымым къа1аджзм псзлъыхъок1э азэу пшъашъз горзмди ишагъ. Пшъашъзм хъагъэ ихъэу шысыгъ. Хьак1зхзр ззлъзгъум къызшылъзти хъагъзр итысып1эм тирилъхьи апэгъок1ыгъ, ригъзблэгъагъзх.

Хьэк1эм: Угук1ае уфае

У1пэк1з уфае, тыкъзбгъзблзгъзнэу?

Пшъашъзм: Ашътзу п1о хъуна, адыге хьак1эу, адыгз унэ укъзблагъэу.

Хьак1эм: сэ сызэрэхаплъэрэр джары.

К1алзр пшъашъзм емыпсзлъыхъоу т1эк1урэ шыси к1ожыгъ. Пшъашъэр зэрэхэукъ1уагъзр кыгуры1уагъ ау пхзнджэу иш1ыгъэр къыгури1уагъэп. Пшъашъзм хъагъэр ит1ысып1э къытиринен феягъзп. Ай къиубытырзр 1оф си1. Е имылъэгьунэу и1зтыштыгъ, е и1ыгъэу къапэгърк1зу ит1энэ и1этыжьыштыгъ.

(Шъоджбагъ Дурсун)

 

К1алзрз пшъашъзрз ззгури1уагъэх. пшъашъэр къик1ынзы

дзк1онзу. ау яне ятемз гулъатагъ, Пшъашъэмди иныбжъз

гъу игъзк1уагъ.

К1алзр: Уз1ул1э одзжъо?

Пшъашъзр; Сэ1ул1з.

К1алз;   Ул1змз тздз ук1алъхьзшта?

Пшъашъэм; Хатэ лъапзм сык1алъхьэштё:

К1алэм; Сидыгъо ук1алъхьэшт?

Пшъашъэм; Пмыхьзщхьэ чепэ зэгъэуэгъур ары

К1алэм зэригъэш1 зштыр   зеригъаш1и   пшъашъэр къик1и

къыдэк1уагъ.

(Шъоджбагъ Дурсун)
Гущ1эжъхэр

 

Аллахьэм тумы еш1.

Нэри мэук1ытз.

Абззхэ хэс (Эыгорэ зыдак1ок1эрз джаштэу я1о)

Гъэрэ щ1ырэ щызэхэк1ым лых.

Нэм ек1ур, л1ым ек1у, Зэмык1ур къэм еуахь.

Мэш1о ш1ырыеу, к1эгуасэ емышыл1зжь. (Дыржьау имы1эу мок1з мык1э хэпхыхьзгъэу псзурэ лъзпкъымэ пае а1о).

Иш1уш1эр имыгъу, иунэгъур ипый.

Мы дунаер гугъ, мыгъу псэуалъ.

Узшыт1ысырзм пш1ъсанз къимгъак1.(Хьак1ак1о узык1ок1зрз кътэжъык1ъри ээгъаш1э. Игъоу къэтэджвжъ)

Хъырыгу, ц1ыф ц1ык1умз ара1о. (Болет к1алэ хъырыгоу шыт)

 

 

Гущы1алъ

 

А

абзэхэ хзе, Пшашзр эздак1ок1эрэ джаштзу а1о,агуипе,

Адыгэ апзштэ лъэпаш?.,   ипэк1э къик1ырз, къыфэрз пстзури зыугьоирэм ра1о,

аргт.зтэдж8 уцухзр сыдэу аргъэтэджых. Ук1злз аргъэтэдж. Тэрэзэу еджзрзп

аркъан, Щыр къаубытынэу ядзырз к1зпсэр ары,

армзу.   мылажьэу, 1офыр зымык1асэр ары,

атагъыньа, гъуш1ы лъзкъущ1эу шъоуэныр зыпалъэрзр ары.

аужъыпкъэ, Тын

ашъхьэ, « фи ашъхьэмрэ, фишхьзмрэ сыд ходэ?

адыгежъэхьурай. бзэр зэк1эми аш1эмэ ара1о.

 

Б

багэ, ц1ык1эу ик1ый хъэу эымыш1ырэ бэджыхъ.

6ами1, щэм е цумэ яхапш1эу зыгъэт1ырззрэ лъы изушъу хьэц1з гъуц1э

ц1ык1у.

бганз, ухы зыхъук1зрэ пхыгъз коцыхэр зыззтзплъхьэк1зрз бганз   мзхъу.

Бгьагъ, криша, кровля

бгъашхьз шы1у. Шъуз шъыгъыным ишьПухэр ары 15 мзхъу. бгьзпс, шы

уанзм игупзк1зрз къак1орэ шъок1зпсзр ары.

бейдзк, пытэдздэу. чыг лъэпкъ.

 

бжъэдум, шъоу имыш1зу, гъумзу бжъз лъзпкъ. Шмел

 

Бжъэмыщхышхо, къашыкъ

 

бжъэшъо, сабыеу шз емышьошырзм пае хьашъом хзш1ы-к1ыгъэу

бэшрэбым паш1эрэ псзуалъ.

блако. хьзр, кьоцыр блакоу ( лъханчзу) къзк1ыгъ,

6олъмэ, сомэ, нзгъзц1ыу, дышъэ. нартыф

бэн изрэжъ жьугъэ, шэрзхъыр къэуагъ

быб, Зао быбалъ, кухьлъатз^ ц1ыф зэзышзрэ быбалъ.¶

бые, ш1умбыякъ

Бзэгурацу, дахэу ек1оу гущы1эрэр, гуш,1эрэй.

 

Г

гуен,тхьзм егыен. жалет.жаловатьсяна

губгьэ санэ,

гуе – мые, мы 1рфым гуе-мые фиси1.

гужъ и1 ,   игу феплъэу щыт.

гужьхьэбжъэ сыхъугъ, ишхыгъзр емык1оу, шхалъзр хафэ хъумэ.

гупсэ, Ныбджэгъудэдэр гупсэмэ ашыш.

гурэпк1,  1офым ш1эу хэхьзгъэу хэзымш1ык1ырзр ары.

гуижьзбжьз, ишхыгъэр емык1оу къыдзоежьымэ джар ра1о.

гу иутыгъ, гук1одын. гу пыутыгъ.

голмэдын,   щхьэ тэхъу.

го1у, ар ц1ыф го1у. Къызэрзлъагъорэм фэдэу ц1ыф дзеп, ц1ыф дзгъу,

гук1ай, гукъэу ик1и фаеу къэубыты,

гк1э мат1з, ш1угъэ ыгу илъэп. Алкъзс Емыжъз гук1з фзт1з.

г^мыстагъ, гупщысз хъумэ мзгумыстэ.

гуркьэ, ар ц1ыф гуркъз ай. Ежъ ьИорзм нзмык1ы зымыдзу зымыш 1 ырзр.

гуры1огъу, ар ц1ыф гурьИогъу.

гуры1у, псынк1зу къызгуры1орэр ары.

гухьэгужъ. сыд гухьэгужъзу (узгъэгумэ1 ирзр) уи1зр .

гухъуэхьоу лажъэ, ущыгъынхэр гухъуэхъоу лажэ.

Гъасэ къишин, лэжьыгъзр цукумэ е шыкумэ къиралъхьэу хьэмып1зм къашзныр ары.

гъэджэуэн, къзгъзк1ухьэн (шапс.) гьзджыдкзе1.. гьзук1орэин

гъэзалъэ, Кум игъззалъзр дзгъоу п1ыгъын фае. >г Кум игъзпк1алъз тэуцуи гъзпсынк1з.

гъзщхъышъын. Макъзр егъэщхъышъы. Макъзмрэ пщынзмрз ззк1урзп

гъэитэн, тхьэцу хадзэр огьзитэ. гъожъшай; Алкъзс гъуэжъышаеу щыт,

гъоз, щым сытэсэу гъозыр ъыхэсфыгъ.

Гъэпк1ыгьз,    Кур гъзпк1ыгъзу щыт. Цыфым ззгъэпк1ы къабзз хъунзу.  Дахзу. 1аплъз – къабзэу зифапзу гъогум къытэхьзмэ т1эку сэмзркъзуыгъэ хэлъэу» угъэпк1ыгъэдэд» ра1о.

гъэщэхъу, лъэпэрыф джзгу зыхъухэк1эрэ джэгогъум ублэк1 ыныр ары.

гъзунэгъэджагьз, пшъашъэу ягъэунзфагъэр ахьзмз ра1о. гъогит1у,   гъогу  Хэкум гъогит1оу сык1уагъ.

гъужъый, къошын

гьудм, лъы изышъоу былымхэмэ яхзтысхьэрэ бадзэц1ыку лъэпкъ гор

гъуамэ, унэм гъуамэ из хъугъэ.

гъуен, палестинэхэр (шъузыхзр, к1алзхзр)   мыжъок1эрз мегьуех, мэзауэх.

гъупцагьэ, тхьэцу пшъагъэм жъыр къытэпшъзмз ищы1у мзгъу, мастхъз. Джары « гъупцагъэ « зыфа1орзр .

Гъурак1уш, чечевица

гъурыбээ, од хъуныр ары. Нэфсэт сыдэу гъурыбзэ хъугъэ.

гъурыгьугъ, мак1зу гъуныр ары. Коц лъэсыгъзр гъъуры гъугъэу шыт.

 

С

сампэлгъазэ, жъамбырыуыр   ззрахзгъэчераззрз адэ-уадэр ары

стэпан, Губгъэ къое-мые щхын. Хъураеуи 1ук1ыхьэуи мэхъу имэ дахэу аш1оу шыт.

сэкъаул, пэнэф, чыпхъэн.

сзйтукь, остыгъае щыгым 1  маим рэ 1 5 юн язоагу ишъо тырахызы псыр яугъоизы яшхы. Джай сзйтукъ ра1о,

сэнтхъ, къуаер, бгъуатзу гъзтхъыгъэ гъзтхъыгъз бгъотагъз-мэ ара1о.

 

Д

дадэ,   чэш бзыу

дафэз, зэ1ук1э зышъаш1ырз щ1ып1зр ары.

дакьэ, къыпык1ап1з

дак1э, томат чыгым икъотамзмз азыоагу лыеу къыдакЧэрэ къотамэ дачыхэрэр ары.

дзыо, мэшэгу

дзбзыкъу ( абз), Дзбжъыкъу ( Бжъ)

дзк1уачз, дэк1ушъэ,(шап.) шъузашъз, нысашьз – тэк1о.

дзхзфэш1ы, сыдзу дэхзфзш1ы дах шыу.

дыкыжь,

дымыжъ, къэрал, хэгъэгу. Адыгэ дымыжъыр 1991 гъзм ягъэуцугъ.

джэф, шайыр джэфэу къэхь армырмз къысэгоуэщт.

джэнчжьи, чечевица.,

Джил, шзк1   яшз зыхъук1эрэ к1апсзу халъзхьэрэр ары.

Джилъык1эз, шзк1  яшэ зыхъук1з к1апсзу аукъудыйыхзрзр.

 

Е

егъан, корэшъум ыгушы1у егъан (плъыжьэу) еубыты.

егъэон, псым хъопк1ыр егъауи гъзфабэ,

емлыч, былымхэр мык1ошъоу лъакъомз къахзхьырз узыр ары.

енэп, щитовник

ермут, кантроф, к1зтроф, картоф

есэк1ын, быгъур зырасэк1ык1э цъу мэхъу.

еутыхугъ, ай ихъышзхзр еутыхыгьэ зак1 (хьайнапе зак1)

ехъэрхъышэ, ыш1зщтыр имыш1зу къэнэн

 

Ж

жъандыу, ныузжъхэр жъандыу мзхъух. 1адрэ – мыдрзм хзгуш,ы1зх, ик1ый бэ гущы1зштых.

жъопхъы, мак1эу гъэжъуэгьзр ары.

жъохъожъу, гущы1з зыхъук1зрз къи1орэр ззхзмыш1ык1ымэ я1о.

жъырыгъу, одждын ц1ык1у.   ашъым яш1уэхалъз,

жъзлытхъ, Ызэфагу гъэтхъыгъэр ары.

жъэрыбззрьауз къа1охэрэр шымыгъупшэу дахзу гущы1эрзр.

жъзхъурайз адыгз жьзхъурай.    Адыгабзэ нэмык1ы гущы1эхэрэп.

жор, кристян диным исимболыр ары,

жуп, ш1орей шаир зэрзшохэрэ бжьзмышхыр арь1,

жъгъамжъамжъый, шэк1э тхацу апшз. Тхъур агъзплъыэы бжъэмышх из тхьацу хадзэурэу агъажэ,

жэгъуап1э сьшш1ыгъ,

жыхьэрзэ, жэу зигъэмэрэззу дэк1уаерзр ары.

эмыджурыхьэжыгъ, Ыуж ик1ыжыгъ, к1эгъожыгъ. зынзсыпс, май мазэр ары.

зынэсыпс, маймазэм ра1о.

эыушк1уи (лъакъохэр   к1ыхьэу) т1ыс.

зэблзгущы’1 эк1ун, къа1охзрэр тэдрэмий шхьао шхьафэу гуры1 оныр

ээхиуц1эрэпхьагъ3 к1элэм итхыгъэхэр ээхиуц1эрэпхъагъ.ээрыдж, .ээнэк1ын, Мыекъуапэ ээтэнэк1 ыжьыэы тыдэк1ыжьы,ээгъэзэк1, бзнак1у

зэгъзнэджын, зыш1ытэжъын, пшъашъэр зигъэнэджыурэу къзгущы1э.

ззхэлъэжъыгъ, жьы ухъукъэс унэк1у ззхэлъэжъы.

зыгьзк1зрзк1зн, зигъзк1зрак1зу зыкъифзпагъ.

 

И

Ибышъо, Ук1ытэныр ибушъо яш1ы.

и1орыныгъ, гущы1з зэпытыныр ары.

 

К

Къанцззргухъу, к1алэ джэгуалъ. Рхъэ к1ыхьэм игузэгу яугъоны. Пхъэ папц1эгорэ ч1ыгум пытэу хасэ. Адрэ пхъэ  к1ыхьэр тиралъхьэзы .е1унк1ыхэурэу къэк1ок1ых

къы1эукьорэлъэк1ы. псыр к1ым къы1эукъорэлъэк1ыурэу къы1эщы.

къэгъэльэлъэн, чыгыр къэгъэлъалъ къэджие, хьэнтхъупс

къэкъэйыны, узыщхэ къынзужък1зрэ пщхыгъзр къыдзое жъымэ джай ра1о.

къэлакъ, щэмцуе гъугъэ зэтэлъыр ары,

кьзигъачз, хьэкургъач, шэрзхъ.

къзнычу,   къэныуцу

къэпсэпсао, ощхыр къэпсэпсауэ. Мак1эу шабэу къэщхымз къзшыбыжьын.

Кьэзэтхьын, хъураеу ц1этхъэн.

кмубзрэхъыгъ, Адыгэхэр джы къзубэрэхъыгъ. », хасзу еупш1ыжъак1оу агьзуцурэр ары.

кьопс,   1ух (Къорсыр гъэпытэ) », лъэдакъэ

кубжанэ, хьэлыгъру дэгъоу агъажьэрзм и1э гъунэц1ык1у хзмз ара1о.

къутуз, Пшъашъэ па1о ( Убыхыбззнк1эри мэхъу)

къылъ, гу фздзу тхьапипл1  зие уц,

кузмэ задэ заш1у, бз зышхырэм ра1о

кумбзиц, Нысзщхьзтзхъу.

кулъэгу, шэрзхъым игушы1у тиралъхьзрз гъук1ыр ары.

кугъачъ, кур зыфырэр ары.

к1угьэжь уи1эу укьэк1уэгъ3 т1эк1у ущхи укъзк1уэгъ.

к1ынджз, к1ындз. Шъофым къыхзкь. фыжъзу к1ыхьзу умгъэжъэу ощхы.

к1ырык1у, щ1ырык1у, Щхын лъэпкъ. ш,1ы щ1згъым къы1эк1ы, аш1у.

к1элз гурыпсэ, К1элэ дзгъудэд игук1и изэк1узк1к1и к1зиз пгаъакъэжъ, к1элэ 1ам-лъзм  к1уак1з зи1зм ра1о.

к1элэ 1этэхьу, къэшэлъыгъ п1оми хъушт, к1алзм хахъоу т1эк1у ины хъумэ, к1алэ 1этэхъу ра1о.

 

Л

лантхъо, тхьэцур лантхъо лантхъоу.

лыгъз, маш1олыгъз идзыгъ, унзр стыгъз.

лыеуц, у1эгъэр зыгъэхъужъырз уц лъэпкъ.

лздзх, Пхъзмбгъу зэгохыгъзм ик1ыхьзгъзк1эрэ дзхзфзш1зу агъзтхъэу рахырэр ары.

лэгьу,    (лзгъоу хзлъыр) ?

лэгъуп къорс, тыгъэр къэпсзу ощх къызэщхык1зрэ лэгъуп къопсыр олъэгъу.

лъаш1э, СШ м урысыем илъаш1э иубытыгъах.

лъзбы1у, цузкъэ лъзбы1ум ит.

лъэк1эт, нысэу къашэрзр лъэк1этым тырагъауцо.

лъэпако, лъэкъопхыгъ, шхьэпхыгъ.

лъэпэиф, футбол

лъэпэрыт, унэ к1оц1ым эышъалъэрэ цуэкъэр ары

лъэпжъуабэ, лъэкъуамбэ

льэшъу, кур къыээтэбгъэуцон пае лъэшъум тэуцу.

л1мгъуабэ, Ишъуз шызынэжъыгъэр ары.

 

М

мафэ ку1амэ, гъубжъыр мафэ ку1амэу адыгэхэмэ ялъытэ.

мамыку, даеб псыр мазэм фэшъузшэу непкъым къак1оу к1ожьымэ

майтэ, Ощы

мыжъопц1, Адыгэ бгырыпхым пыты 1ук1ыхьэхзр (блы мэхъу).

мыжъолъ, мыжъопц1, мыжъохъу,

мыл1зуц, мэла1э улТэу, ипэк1эрэ т1зк1удздзу къузтырзр ары, Ай ззгъзззгъуг къык1 злъык1ощт,

мыхьэ шыщж, щхын зэхэздэырэр ары.

мзпк1атз, видео филмыр джэгу зыхъук1зрз мзпк1атз. Мак1о къэк1ожь.

мэпсэжьы, мэхъупсыжьым

мэии1ыпя1 этэ, Хьамлыум фздэу клзпш1ыпш1атз.

мэжьак1 , нартыф хьэлыгъур ары.

мэзай, ят1онерз мазэр

мэк1оэанэ, мэк1озанэурзу къэк1ухьэ. Ежъ – ежъэу гущы1зурзу къзк1ухьэ.

мэусасэ, шыгъур мзусасэ, лзбы мзхъу.

мэхъз, хзти илъзпкърэ ихзгъэгурэ фзмзхъ. Ай нахъ лъап1з шы1эп.

мзжъзпс, Кристиян динымк1эрэ псы лъап1эу я1зр ары. Ук1эхьзмэ зышъэуэфЭ.

мэхъэтхилъ, дин 1офэу, тхыгъэхэу, узымрэ сымэджэны гъзмрэ угъзхъужъынэу е ушыухъумзнзн яш1ош1оу хьзлы жъо фэдзу яшыхьэу зыш1охалъэрзр ары.

мэшэгу, дзыо

ш1у, мэш1одз1

 

Н

набэ, ку апчым набз тзлъ.

Набгьэк1ак1у, cotornis

надэ, коцыр къэшхьэлъанъ шхьэк1э надэу щыт, зи илъэп.

налъэ, эы налъэп. нэлъиш -нзлъипл1  сыфай

нап1э,  къоцым иш1уамп1э

нэжьугъупс, щхыупсым ра1о

нэкуа Нэкуль, Былым хэмэ я к1зт1ый

нзк1уе, инзк1у уи1зплъэмэ узгъащтэ.

нэкъугъэ, дэгъэзыягъ.

нэмгмд, мыук1ытэжъым ра1о

нэрал, космос

мэрынз, бжъэм шэфыр нзрынз нзрынэ еш1ы. : ар нэфэры1оу къэгущы1з.

нэшъу1о191ъ1у, ай нэшъу1рш1у елъзгъу а 1офыр къыдэхъуштэп.

нэш1огуш1о. ц1ыф нзш1огуш1ру шыт.

ныбз. тырку ныбзм Ифагъзу адыгэ къузжъэ зыкъу. псзущхэ пстэуми ныбэ я1э.

ныбзпс, ныбзм 1зк1эу уанзр ззрапхырзр ары.

наожь 1улхь, осзу джадз джадзу къэсырзр ары.

 

О

огыин, тхьзм огыин Тхьэм ыш1эхзрэр умык1асэу упэуцужъэу угущы1зныр ары. Шапсыгъэр щыгым дзк1узии тхьзчзтым пае егыигъ.

огъу, мыгъз огъу хъугъз эй къзк1ыгъзп

ордэ, пэшъ. Сиунз ордищ и1.

охъушъоу, сэлам епхыныр ары

ощы (абз.) Обээгъу (бжъз.) Гиде ( бесл.}

 

 

 

П

пае, дэк1оегъу.

пыпэш1у, 1офым бзш1агъэзы 1утзы п. фыри1ы

покъ, дафзз, зэк1эри къызэк1ол1зрэ зз1ук1з.

полетикэ, хъыбар, 1у. «К1эк1ожъы джаурыр полетикз тзу’

псэуалъэ, ар сыдк1з псзуалъз.

псык1ыц1ы, Псы къабзэм хзсзу, ишъо плъыжъышъоу ц1ык1ужъиеу 1  см фздизэу, псзурэ псзушъхьа.

псынк1ын, лэжъыгъзр епсынк1ы. Жъыр къэпшъэмэ тыпсынк1эшът.

псынт1з, хьэлыгъур псынт1э псынт1эу агъэжъагъ.

псы1плъэ, псы 1згъзхьыр чззыу чэзыуэу зыгошъырзр ары.

псы хьамбэщ, псы нэбгырит1умэ яхьэ зыхъук1зрэ ятамэмз ятиралъ- хьзрз бзщ.

псышъузтэ хъугъэ, псьшхъо. тхачур псышхъоу пшъз1 (Ик1и пытзп, ик1и псы фздзп)

пхъэбэ, апэрэ маээр ары.

пхъзкъурыл, лъзузим ц1ыфыхзр емыфзхык пае пхьзкьурыл 1уэлъхьэгъ.

пхъэчый, бзш ч1ак1о ц1ык1у.

пхъэ1эбжъан, пхъэнк1ау.

пцантхьа, клее.

пц1эуэ – Шъуэуэу = къохьэ – къомыхьэу, Ечендым тыгъэр пц1эуз шъузузу къэнз.

пц1ы игьэлагъ, пц1ы еусы.

пчэдыгъу, шъэнт1ыргъо.

пшъанэ ипшъачэ изыгь. къыра1уагъэм игу къэкуи итамзхэр къэфэхыгъ,

пшхьэ щы1э хэхьэгъ, п1охзрэм зи къамыубытзу у хэ1оржъухьэмэ джар къуэ1о.

пш1 эшьэхьу, данз зыш1ырэ хьамлыу.

пшъэкьэжъ, ипшъэтыкъ гъумыр ары.

пшъэхъу,

пэлъыкъау, губгъэ уц. Ипкъ панэ цы шъэбэц1ык1ыхэр тэтэу, ныкъагъзр гъожъэу, къынэужъык1эрэ бзыуцыф фыжъыц1ык1у хъухэу. Пэлъыкъаур ш1энэ хъумэ яшхы. Ныкъагъэ къыэпык1э к1эр дыджы мэхъужъы.

пэнэфыжъ,Зэхэтэу къэк1ы чы чыхьэ псыгъохэу, итхьэпэхэри ипкьи фыжъэу. Чзу благъэр дэгъудэдэу раш1ы.

изндзкъау, топ зыфа1орэм и адыгабз( абздззхыбз).

пзцзц – цанэ, цуакъзхзр пэцз – цанзх. пзпц1збз.

пзшкъэу, къэлэшхьэ. Мыекъуэпэр адыгеим ипэшкъэу.

пэш1ош1у лъзгъуалъз, телевиде

пэш1ош1улъэгъу, жьаунэрылъэгъу. филм.

Хьопк1, толк

пхъашъэ

пхъэк1 , папц1эу хьанцэ лъэпкъ гор.

роза краскэр

плъыжджэф, амакъэхзр ( Нзфысэт рэ Роээрэ ) пц1ыеу.
пыпхэ, тхьа фэдэу алъытэштыгъэхэр,
п1ап1, к1злэр янэм джаштэу къзджэщтыгъ.

 

Р

рзгъзшъын, къошъыныр рэбгъэшъышът. Къошъыным зыгорэ ибгъахъоу шъызэуутэмз уозсакъын е умыш1эн пае я1о. Армырмэ къошъыныр к1одышът.

Рустам, тэмыр лъзныкъом и адыгабз.

 

Т

таушъзрэ1с1ы, къытэуэх

тельх, духьа зыдалъхьэоэо   ары

телъхьэ.   а ц1ыфым   телъхьэ сафзхъурэп.

тэмз1у, хатзу е ш1ыгоу ц1ыфыхзмз ягошы гъэхэрзмэ языфагу къэнзу хатит1ур зэтэзычырэр, эыгошырэр ары.

тепик, хьэ1ус, утхындзафзрэ сыдрз япшъззы хъурае аш1ы мзлахъомз къыздырахьзк1ы.

те1эмыхьэн, тыбзэ арапыбзз къыхэтымгъэхьзн т1оурэу тытз1эмыхьз,

тэгъэуэн, к1апсит1ур ззтэгъауи нахъ пытэ хъун.

тэлау, сaecum

тхакъо, москва тхакъо лъзныкъомк1э шы1.

тхыдэ, къэтхыдэ, къытфэтхыдагъ.

тзсхъуэбэ, матит1ур зыззутзк1ым тхъузбзз къихихыгъ.

тхъутын, к1энк1з жъапхъэ згъзжъэн пае, к1энк1эхзр сытхъутыгъ.

тхьзк1аф, сабын

тхьэк1умк1ыхьэмы1эрыс: губгъэм чапэмз къашъзк1ы, хъураеу шъэплъышъоу, аш1оу ц1ык1оу къое – мые лъэпкъ.

тхьэркъожъ, псы гунзмэ къашъык1эу тхьпз шъуэмбгъохэр зи1э уц лъзпкъ.

тхьэркъожъ 1анэ, адыгз 1анз.

тхьэры1уагъ я1ы, унагъут1ум т. зэдира1ы.

тхьз1злъз, апсхэр зытхьзк1зрз машыне.

тзлъэмашъ, зэк1эри ыш1эу, ззк1эмз ипэ ахэзифэрзр.

тзл1ык1угъ, л1згъз мыл1згъэ тш1зрэп.

тэупсэн,   дэгъоу сыщхиэы шэдэс апси тэсыупсэжъыгъ.

тлъэшъу, лъэ1уш.

тшас, бэылъфыгъэу псэлъыхъоу и1эр ары.

ты1ун, гъонлэн.

т1алэ-ш1алэ,  1эхъумбит1уы фэдиэ игъумагъ.

т1асхъэу къос1орзр зыми емы1у.

т1ырзэн, гъэмафэ фабэм былыммэ гъуды е бами1 яхэпш1зу лъы ришъу эыхъук1зрэ як1з да1этиезы уэым ригъззыгъэу машэх.

т1уанэ, ят1онзрз шуззу къашэрзм ра1о.

 

У

уэгъэп1ык1э, пчэдыйрэ псы к1ы1эк1э эыбгъэпкк1ымэ уэгъэпык1э

угъогу зэпэшъ, охъу апщи.

удпанэ, панз 1ужьухзр зытэт къэк1ыгъз.

Укъак1омэ уэгъэдхэуэн, къэуэзгъэк1ухьэн,

упк1э, к1ак1ор упш1э гъзпц1агъэм хаш1ык1ы.

уэтэпс, 1ахъумбзм е сымэм уатэк1э уыкъэуэмэ узтэпс къытырилзжштых,

Ут1эрэкъын, лагъэу утэтэу укъэфэхымэ уут1эрэхъыгъ я1о.

Ушыбыжьын, гъук1ы хъагъзм гъуанз ц1ык1оу фзхьугьзхэр уушыбыжьын фае.

 

Ф

фытз, пшъэрыхьэрэм фытэ зи1опхъз, ишъыгъынхзр дагъэ мыхъуным пае.

фэмыхъужь шай, шай ш1уц1зр ары.

фэш1ыгъ, бай

 

Х

хьабэ, нэ к1эгъым къыхак1зкзр корэшъу.

хьал –  хьалэу,  1эхъузмбэхзр хьал хьалзу магъзх.

хьздэгъууэ, псэхал1э

хьэк1э – уак1з, къуаджзм л1ыжъ хьзк1э – уак1зхэр къыдэнагъэх.

хьэк1устел, 1зпхъузнлъэ.

хьзк1улэкь. налог

хьэлыжъо пк1элъэ, хьзлужъом игъунэхзр дзгъоу зетэпш1энэу рагъашъэрэ хъураеу псэуалъэр ары.

хьэлыхьэн, пчэхзр теухьэлыхьзгъ. Гъзпытагъзх.

хьэмбзв апщы, губгъоу 1оф 1иъызыш1зрзм ра1охьзнзк1збыдз, дышер зышыпфзк1з мзхъужъы,хьэнук1у. к1ы. хьант1аркъоу к1энк1зм къик1ыгъэр ары.хьзпкъзуц, гу1аеуц (artemisia)хьатыл, цементым хэш1ык1ыгъз псы гъогухьзц1э – уц1, псзушхьэ пстэуми ара1о.хьэшъэрэб, rosa canina

Хьш1э, к1злзр ятзм « Хьзш1з « к1з еджзжъыштыгь. (къэб)

хьэ1ухьэжъ, п1ихы хъумз дэгъоу. къутижъы хъумэ дзимэ джай ира1о.

 

Ц

цэгъэ – налъэ

цунк1э, anchusa italica

ц1эмгъэку1 kravatte

цэ1тхэ, Тхы къэгъэтх

Шэунэжъ, 1элэц1ык1оу иныбжъ нахъи бэк1э нахъыбэ зыш1эрэм. ра1о.

цыгъын: рэцыгъ, Псыр рэцыгъ.

цукъзнхьый, цузкъэ ззрадырз шзпыкЬм хаш1ык1ырз 1удан.

 

Ч

ченасыу, Хафэ ченасыу, къундыпсыу ченасыу.
чэпэрыщ, гъугурыщ.

чэпхын, сычый мэчэпхл1 мэгъушы.
чэщбзыу, пхъзпращъу.

чъыхэк1ожъ ( шьапс.) пшъынауз .

 

 

Ш

шэкъакъ, тэмэ1им плъэгъоу шъэкъакъхэр тзбгъзт1ысхьэгъа

шэцыко, шэк1ы яшъз зыхъук1зрэ амэпсымэм, джыл эытэшыхьэгъэ пхъэтэт 1ук1ыхьэр ары,

шыцз ос, шыцз ос къзсы, хьз1зр ззрысым ерзмык1.

шхьэцлый, шхьзцлые дахэхэр тэлъ.

шхопс, шхомлак1з

шхынышхо, рак

шхъухъ, подвэлошная кость.

шхъужь ээрытып1ы, лъакъохэмрэ пкъымрэ зызэрэубытырэ къумышхьэхэу зэрытхэр ары.

шхьэк1афэ, шхьзк1афэ фиси1 бэу у ц1ыф тэрзз.

ш1орэй, шай зыхаш1ык1ырэ уц лъэпкъ.

ш1орэй шай, къалмык чай

ш1орэк1ыгъ, слъакъо ш1орэк1ыгъ мзузы,

ш1угошэпхъу, шхьзгъусэм ишыпхъур ары.

ш1 уткьэх1ун. ц1ыфым л1ыгъэк1эрэ и мулк тепхыныр ары.

ш1ыбзыу, сверчок

ш1эпхъэ, тхьэм къи1уагъз пстзури ш1эпхъзу быслымэнмз ащтэ.

ш1ум фэхьэжь, сымыджзм зыфак1охэк1эрэ джаштэу ра1о

шьагьыр,   шъагъыр уэшъомэ уэуташъо.

шъапхъэ,  1ар пш1э эыхъум шъапхъэмэ   огущыпсыгъэба?

шъодэны,  упругий

шъоку, Бээгуц1ыкыр ары.

шъолъыр, патрул

шъорэк1 , оспа

шъоурэгъу, веснушчатай

шьохъутан, бзылъфгъэмэ ябгъэхэр зиралъхьэрэр..

шъош1у, ц1ыфым пае я1о. И 1аплъзпкък1зрз дзгъоу зэхэлъмз ик1и мыпшъэрэу ик1и мыодэу.

шъукъызэрылъи шъукъак1у, тыджэгущтыэы.

шъухьэ гъэпц1эгъэ, Цур пц1энтхъумэ къытэк1ырэ цы шъабэр ары. Ар яухъурэиэы риджэгунхэу топ аш1ыщтыгъ.

шьуздзбзб. бзылъфыгъзхзмз ядзгъолъэу къатздзжырзр .

шхьэпадж, сыдэу ушъхьэпадж шыу.

шъхьэфатх, тхалэ
шъхьэфэгущм1элъ, шъхьзфзгущы1элъэр 1ухи тэгъэдэ1у.
шхьогьуалэ, Ар ц1ыф шъхъогьуалэ дэд

шъхъун, (гу1зн?) Тэ тызфэмышъхъужьымэ къупфзшъхъун шы1зп.

шэин, Къуаер орэшъэ1и.

шъэнт1ыргъо, чэрэз

шъыгъымалъ, шъыгъынхэр шъыгъыналъэм пылъагъэх.

шъыдрыхъуай,   Хьамлъыжьым нахъи нахъ иныр ары,

шъынэ, шабэ

шъытхэлъ, шым нэ тэмыфэнэу халъхьэрэ шъыгъыр ары.

шъэрыу, шъыпкъэ

шъэндэркъау, иныбжк1э ины ау ишхьэк1э зэхзш1ык1к1з ц1ык1ы.

шъыдгъэпшъэр, Хатэ гъунэмэ,  1энэ1имэ къатзк1эу панз шэбэц1ык1ухэр тэтзу, итхьзпзхэр хэупщ1ык1ыгъз фздзу 1ук1ыхьэу, шъыдмэ ак1эсэу ащхырэ уц лъэпкъ.

шхэхъугъэ, жъамбырыур шхэхъугъэ. Тэрэээу иубытыжьырэп.

шхъужъ, Schenkel.

 

1У 

1убзыр,  1ут1ан

1уды –  мыдэй. ты 1уды – мыдэй. КъздгъзгущьИэгъ.

1упцз –  1упцэу, пшъашъзц1ык1ыхзр.

1урыжъо, хъэбыржъухьэ. Бэ гущ1эрэр ары,

1ул1эгъэ, дак1ом апзу к1абззр е1ул1э къынзужк1з еды.

1ут1ыжь, мэфзк1  мафзхзр ары.

1уш1ыхьэгъ, сомз т1зк1у и1з зыхъум зи1уш1ыхьзу ежъагъ.

1ушъэрэбыхьэ, 1. бэгын 2. пуовер захъзк1зрз шхьзр ээрихьэштыр тэрэээу дахэу мыхъумэ.

1адз – уадэ.  1амз – псымэ.

1апай – лъэпай, ц1ыф уы1эгъэу, е и1з лъакъохэр зэхэчыхьэгъэу шъытымэ я1о.

1аргъэн, мэкъур аупч1э эыхъук1эрэ эы ц1ыфым ишэмзджымк1зрэ тирыубытэу ыупш1эрэу к1орзм ра1о.

1ауальэн, 1ауалъэу къытэнагъ.

1эбучъ,  1элъэ,  1эпылъ,.

1здзжъ, Кум  1эдэжъ шъэрзхъ илъ.

1здэжъ шъыпхъу (къэб.) щхьэгъусэм ишъыпху.

1эгъуп, сы 1згъупыр « Батыркъо « Лъзпкъ – л1акъо -1згъуп.

1эпэ зззсэхьэ, Зэдэ1зпы1эн

1зпэтырмэшъ, указительный 1эпзтырмзшк1эрэ укъыздэмыпсалъэ,

1зязк1зхзр, неопытный

1элыркъэб, ик1оц1ы нэк1эу къэб, псы шъуэлъэрэ сыдрэ хаш1ык1ы.

1эпшьэ. Лъапшъэ, профессия

1эрмэуы3  1элэр емыджэу, ш1эныгъи имгъотэу 1эрмэуэу къзнагъ.

1эрыфэгъу, къинэп, 1эрыфэгъу.

1эхьу -льэхъу, дэгъу хъумэ. Унэр 1эхъу , лъэхъу ины.

1оф табгэ,  1оф табгэк1эрэ сыкъэк1уэгъ.

 

(Суретыр Гук1э Замудин „илэжьап1 зыц1э“проспектым къыхэсхыгъ.)