ÇERKESLER

Prof. B. H. Akbaşev
Uluslararası Çerkes Birliği Başkanı

Tarih

Kendi dillerinde: Adige; ve Abadzeck, Besleney, Bjedugh, Gaytukay, Yererukoy, Kemgoy, Keak, Nathuaç, Shapsugh, Temirgoy gibi kabilevi isimler; Rusça’da: Çerkesi. Çerkeslerin çoğunluğu Karaçay-Çerkessk Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır.

Çerkes kavramı, “Tatar” kavramı gibi, ayrı zamanlarda ayrı anlamlarda kullanıldığı için yanıltıcıdır. Çerkesler Adige (bkz. s.184) grubuna aittirler ve Çerkes adının Adige kabilevi adlarından biri olan Kerketi’den geldiği anlatılmaktadır. Eski Rus kroniklerinde (ve kayinamelerinde) bu grubun tamamından Kasogi/Kosagi olarak söz edilir; hemen hemen aynı dönemde (M.S. 10.yüzyıl) Araplar, Farslar ve Gürcüler arasında ise Kaşak olarak bilinirlerdi. 13.yüzyıldan başlayarak Çerkes adı kullanılmaya başlandı. Ancak başlangıçta yalnız Adigeler için değil, daha çok güney Ukrayna halkı için kullanılırdı. Bu kavram Çerkes şeklinde, Kuzey Kafkasya insanları (Abhazlar, Abazalar, Osetler vb) için bir genel isim olarak kabul edilmiş ve hala Türkçe ve Batı Avrupa kaynaklarında bu anlamda kullanılmaktadır.

1926 Sovyet nüfus sayımında Kabardeyler dışında bütün Adige halkları için “Çerkes” adı kullanılmıştı. Daha sonra, belli bölgelerde yaşayan (özellikle Karaçay-Çerkessk Özerk Cumhuriyeti’nde) Adigeler için kullanılır oldu ve bugün hala bu anlamda kullanılmaktadır. Bu arada, “Adige” (yerli konuşma dilinde her zaman olduğu gibi) bu grup için genel etnik bir deyiş durumuna geldi. 1926 ve 1959 yılları arasında Çerkes nüfusunun görünürdeki düşüşü sayıda gerçek azalmadan çok deyiş anlamlarının yeniden belirlenmesinden kaynaklanmaktadır.

(Çerkeslerin tarihi için Adige bölümüne bakınız.)

Karaçay-Çerkessk Özerk Cumhuriyeti Ocak 1922’de Rusya Federasyonu’na bağlı Stavropol topraklarında (kray) oluşturulmuştur; yönetim merkezi (şimdi Çerkessk olarak bilinen) Batalpaşinsk’tir. Nisan 1926’da iki bölge birbirinden ayrılmış (aynı yılın Ocak ayında yapılan nüfus sayımında zaten ayrı ayrı zikredilmişlerdi) ve Karaçay Özerk Vilayeti ile 1928’de özerk vilayete dönüşecek olan Çerkes Ulusal Bölgesi meydana getirilmiştir. Savaş yıllarında Karaçay Özerk Vilayeti ilga edildi ve 1957’de yeniden kurulduğunda yine Çerkes Vilayeti’yle birleştirilerek Karaçay-Çerkessk Özerk Cumhuriyeti oluşturuldu ve Çerkessk’de yönetim merkezi oldu.

27 Temmuz 1922’de Adige-Çerkes Özerk Cumhuriyeti kuruldu; Ağustos 1928’de Adige Özerk Cumhuriyeti oldu. Daha önce Çerkes olarak bilinen yerli halk şimdi “Adige” olarak bilinmektedir (bkz. Adigeler).

Nüfus Dağılımı

Çerkes Nüfus artışı: Çerkes+Adige

1926 65.270
1959 30.453
1970 39.785
1979 46.470

Dil

Ulusal dil Çerkesce’dir. Kabardey diliyle birlikte bir yazın dili oluşturduğu kabul edilir ve buna “Kabardino-Çerkes” olarak atıfta bulunulur. Kuzey-Batı Kafkas dilleri grubuna ve Abhazca-Adige alt grubuna aittir. Adige diline oldukça yakındır ve her iki dil (Kabardino-Çerkes ve Adige) de kendi konuşanlarınca Adyga-bze şeklinde ifade edilir. Kabardino-Çerkes dilinde dört ana lehçe grubu vardır:

1)   Büyük Kabardiya,
2)   Mozdok bölgesi,
3) 
  Besleneyler (şu anda Çerkes halkının çoğunluğunu oluşturan grup; yani Karaçay-Çerkessk’de yaşayanlar),
4) 
  Kuban bölgesi.

Aralarındaki farklar genellikle fonetik ve norfolojiktir. Sözcük haznesinde önemli sayıda Türkçe, Farsça ve Arapça (özellikle din alanında) sözcüklerin yanı sıra oldukça çok Rusça sözcük bulunmaktadır. Yönetim, hukuk ve diğer resmi işlemlerde genellikle Rusça kullanılır, ancak teoride, gerekirse Çerkesce de kullanılabilir. Öğretim dili olarak Çerkesce tümüyle kullanılmamaktadır. Yalnız, öğretim dilinin Rusça olduğu okullarda 1-10 sınıflarda seçmeli ders olarak okutulmaktadır. Hem Kabardino-Balkar Cumhuriyetinde hem Karaçay Çerkessk’te Kabardino-Çerkes dilinde radyo, tv, gazete ve süreli yayınlar bulunmaktadır. Yalnız bunlar bilimsel, teknik ve okul kitabı niteliğinde değildir.

Ana dili Çerkesce olanların yüzdesi
Çerkes+Adige
Kentlerde %75.3 Kırsal kesimde 96.5

Rusça’yı iyi bilen Çerkeslerin yüzdesi
Ana dil olarak %5.9, ikinci dil olarak % 69.6

Çoğunluğu Türkiye’de olmak üzere Ortadoğu’da sayıları tam bilinmemekle birlikte Kafkasya’dakinden bir kaç katı Çerkes vardır.