ÇÇERŞE TEMBOT

Dr. MEŞFEŞŞU Necdet Hatam

Adıghe Lhepkhım Yığue Nemısı Xhuığe Yıtxıdeuat

“Adıghe Lhepkhım Yıtxıdeuat”

Kueşbeye Pşımafe, titxeque ttserıue, carı zerécağer Ççereşe Témbot’ı. Seri cıri sıxexesew, Lhepkhım yıtxıdeuate zere slheğuığağer, sızere lhexesığağer, yımakhe zere zexesxığağer sinasıpı khızerihığağem sıççeguışşüjı. 1978-rem, Tırkuım şızexeşeğe Adıghe-Abaze  xasexem tarillıquew tıkhequeğağ xekuım. Kheberteye-Balhkhar Rodiner arı tıkhézğebleğeğağer. Mefipşşe tışıenew tıkhırağebleğeğağ. Aw te, Çérkesk tımılheğuew,  Mıekhuape tışımıew tıquejıxenep t’ui tlhakhue yıdğeneğağ, tibısımxeri şşüedğeneğağex. Khin zere  adğelheğuıre khıdguırımıuew şıtığep aw teri aş fede téwbıtağe timıen tıfitığep. Bidanıkhue Nihad, İmsél Wezdemır, Xhuaj Fexhri, serı. Te nebghıripllımççi Tırkuım şızexeşeğe tixasexem tarithemetağ, zéşeque kuıpme taxetığ. Tıkhémıjeze xasexer zetedguaşi tilhepkheğuıme zauıdğeççeğağ. Xekuım yehıllağew zıççewıpççenew fayexemççe,  zerağaş’eme yaguapemççe tawıpççığağ. Yet’ani te ziguıre, zipsere xekuımççe kheğezağeme “tıxexesew tılhepkhın tlheççıştep, tılhepkhıştme xekuım dğezejın faye” zıuereme taşışığ. Te tilhepkh xekuım nah zere şıfitır arı, t’ue zepıtığer, tıtxı zepıtığer. Arew şıtew sıd fedeme “Çérkesk tıquen tlheççığep, Mıyekhuape khıtağelheğuığep” t’uen tlheççınıya. Arış khin zeradğelheğuıre tş’eze tlhakhue yıdğenen feyağe. Tiguıxelhi khıddexhuığ… Bidanıkuer Nalçik khışıwıçüığ. Nebghırişır, Çérkesk Brat Habase tibısımew mefit’ue tışıağ. Mıyekhuape mefible tızıdesım Xhuaj Mıhamet Xhér tibısımığer…

Tağeşşuağ, tağeguışxuağ… Aperew zexetxew beme taxağedeuağ, aperew tlheğuew dexabe tağelheğuığ. Mefe t’ueççır pççıhap’em tıxet fedew quağe. Univérsitétım tışıağ. Adıghe literature urokım (dersım) yecaqueme taxesığ. Abşejitiyem (öğrenci yurdu) pçıhe zexahe khıtfaşşığ. Labe uışüe zışıtağepsefığ. Şhaplhekhue His ete haççexem anemıçç  xeen zıfimıt leps khıtfişşığ. Tiwınekhueşxer khıtfağuetığ. Hadeğelle Askerı, Meşmeşşe İshakhı, Yaççekhuem neuase tafexhuığ. Yaççekhuer réktorığ (üniversite rektörü) aşeğuım. Alcenit!uır aplle khıtfişşınım fehazırew, “Şüıkhéblağex, şüıkhéblağex Adıghexer!” yıueze guıfebenığe xelhew, psıççerıqueri ttequ khéhelheççew khızeretpeğueççığer népi sineguı ççet. Neuase tızfexhığexem aşışığex Kueblı Yakhuıb, Tıw Amin, Neşuılhaşüe Amin, Çemışüe Ğazi, Kueşmezıkhuer… Pçıhap’er khetıwıxi Şıthale (Belarucensk) meşşüekuım tıraşellejığağ. Nepsır khıtşşüaquew, tıpse yızınıkhue khanew, zı kuıpre tquığe meşüeku ğueguır, an-khını tıxhuığew, meşşüekuım yımakhe nemıçç zi zexetımıxew. Tıkhızıxeşxhuejım, şımççi tızézıdzeğe guıpşıseme aşışew khıççeççığ, “mı zipse khıt’uızılhhağexem, khızeretpeğueççığexew, tapeğueççıjın zere tımılheççıştım yıguımeççi…Tlheğuığe neuase tızıfexhuığe xeti khıtfeguıağ. Daxe khıtiuağ, tiğeşşüağ. Khıtdewlewığ.  Şıkh Kueşmezıkhuer arı  ÇÇeraşe Témbot yıdıy tızışeğağer. “Adıghe lhepkhım yıtxıde uate neuase tıfezışşığağer…. A zeuıççeğuım txequeşxuem, thawsıxe mekhamer zıççebzeğe makheççe, guıççem khılhıesew khıueğağer yet’ani bere sıguı kheççıjığ: “Maşineme anah değuır sie xhuığe aw zésfenım si uef tétıjep.  Guışşuağueme anah yınır khızdexhuığ, khurılhf sie xhuığe. Aw yıepe sıwbıtew parkım khışézğequıhan slheççırep. Sıtxıghexem nahıb, nah dax sıtxınew khenağer. Aw fitew sıtxejın slheççırep…”

Zıtétır kheuapxheş Ççeraşem yehıllaew ti jurnalxem khıxawtığexer sıcığağexenah yı txılhme syacağew şıtığep. Aw Şıwzakhuer ti nıbceğu Yenemıkhue Mewlıdı zeridzeççığaxew, yıkhıdeççını tıpaplhew şıtığ. Txequeşxuem a khebar guışşüağuer arı tını fetşşın tlheççığağeri. Que xeti yeş!eba Çeraşşem yıtxılhxer amıcığexew, nemıçç bzabeççe zeramıdzeççığew şıtığep. Aw yet!ani, lhepkhım yı nahıbe zışıpsewırw xeğeguım yıbzeççe khızeredeççıştım , xexes yılhepkheğuımi yıtxıxerem ğuıne zerelhafırem khıxeşew yığeguışşüeğağ.

Şıwzakhuer Tırkuıbzeççe zeradzeççığe apere adıghe romanır arığe. Be yığeguışşüağeri, yığeguışxuağeri… Lhepkh ş’ejım zıkhietıjınımççe yışşüağew khequağeri maççep. Aş daquewi lhepkhım apededew khıddexhuıre uef ğeşşeğuenım yıehışşü xilhhağ.  Tırkuımççe yej mekhuımeş incinérew suretışşe aze ti’ Bidanıkhue Hayati. Fesıjapşi fondım khıxixığe emblémer, şıwişır zıtxığer arı. Aguıxer khıfeğezağew, guışxuexew, nexhueyew khıtfequejıxere, xekuım khezğezejıre şıwişır arı. Şıwzakhuem be aş suretew riğeşşığer. Ceguım xaplhere şıwxer, zekhuekhaşüer, axem yatéplhe zwfwşhafxer… Adıghe suretışşe Tırkuım yımısığew, cıri yımısew şıtep. Tırkuım yısuretışş anah ttserıuexem, yeğecaquexem, adıghexeri mımaççew zeraxetır şefepAw axem yazi, yısuretxer pstewri adıghem feğehığe kheğelheğuen yaağep. Apere lhepkh suret kheğelheğuenır khızeuızıxığer Bidanıkhuer arı. Ade lhepkh uef zéwefeme Bidanıkhuer mıdre lhepkh suretışşeme axebğequeççena?… Yet’ani kheueğen fayer, Şıwzakhuem yecağew, Bidanıkhuem yısuretme yaplhıre xetççi  Témbot yıehışşuew a suretme axelhır zere mıguırıueğuayer arı. Mı khıxewtığer zisexhuıhem, Hayati sıfıtéwi, yısuretxem Şıwzakhuem yıehe xelhew khızeresşşüeşşıremççe séwıççığ. “Wıxewıkhuağep yıuağ aş. “Şıwzakhuem” sittsıquığem slheğuığağew, zexesxığağew, ş!ej ççeğ xhuığağew be siş!ejı khixiğewçüejığer. Yerstemi, zekhuekhaşüer khezışşıre Suandi sız’apaşağ, zere sfewqueççew txılhıp’em yesımğequınxe sfelheççığep. Aşççe şıtxhuır yadej ti txequeşxuew Ççereşe Témboti, txılhır zezıdzeççığe Yenemıkhue Mewlıd’i…”

Arı suret pşşın welheççıme Ççeraşem, suretıe hazırıpsew khıwétıba?… Yet’ani Şıwzakhuem yızakhuep suretır erılhhe khezışşıre pıçığuexer zıxebğueteştır. Ççeraşem yı txılh pstewri arı. Şuıguı khejüğeççıj “Nasıpım yığuegu” şış pıçığue:

“Yıjççe khırıqueğe xebzej guerem tétew, Adıghe khuece ttsıkuır yıççıb psıxhue nepkhım yeğezığew uıs. Aketse çıghxemre ptsel şhapıratsexemre zaxiwtığuağew, bleççığe belahxem ağeştağem fedew, ççıguım xew!uıbağew şıs. Mazew şhaşıtım meşıtışxuem yıezenecep1e zakhuer, lhaghew, mezenıkhuer khexelhe tamığem fedew şhaşısew, khıxeşı. Khuaçem tezeç uığe ttequıri khıxewı –Şüelhırım fedew, psığuew, weşüeguım  zanççew .  dequayex.

Khuece ğuınem alerığu pççıjığew, bjıhe tolokır uılh. Tolokım yıççıbıççe, penej ttsıraw, jüenıp’er şılh. Guıbğe zeşhazafem nem khıfemıwbıtew çıjew zéwıbğuı. Khıble lhenıkhuemççe ueşüeçapem yızınıkhue yıwbıtığew, Kavkaz khuışhatxır çıjeççe khelhağue, şüexhentteşüe-uığaşüer tıréxı, yışhape papttsexer nıbjıre wesxemççe tığem pelıdıx, wes weşüapşexeri zawşerexhışı aşhaşıt. Tığe kuehağu hazır xhuığew Bibolet lhexhu lhewışççe khuacem khıdelhetığ Moskovske studéntew (üniversite öğrencisi) képke khuelen zışığew, kanikuılım (tatil) yadej khequejığağer arı p’uew pş’ejınıyep. Hazır uıpef, kheme epşe fıj, buıxharske peue yequ şığ – adıghe şüaşer khéquew, Ççele zequıj. Şewelhexhu pttseğueplh zıtésır şı lhepkhışşüew pebghıwan. Nette ğuıncer, jüeğue zakhuew khıxepsı, yısekuıxer werw jım zeréhe.”

Lhepkhım yehılleğe stsenarye (senaryo) ptxıştme ari hazırıpsew axebğueteşt Témbot yıromanxem. Mı pıçığueri “Nasıpım yığuegu” şış:

“Adıghem şıbghır ziğuetırem accewi zışşüeşşıjı. Nem khıwbıtırer yızeyılhığuew, bğejew weşüeguım şıceguırem peceguınew yıgu mexhuı.

Mımaççew khuacem mış fede kartinexer şıplheğuışt. Ççım khıxemışew şewejıy, -wığuepçıjew netxhe-patxh, nahıjıme zapişşışew şımççe pxheşay- jım yıetırem fedew şım zırédzı, weneguım zıkhıréetıççı, tsıyem fiğadew, yıcenaççe ççéwıpççe, yılhakhuexer lherığıpsım réğequı. Paghew khızeşşüettıshajı . Şıççepşır guığ yemıllew apem pelelı. Aw şım, tésır şşuepsınççew, pxhate pinıhınew zıféjeççe, yabghew şxüemılaççer khız’eççékhue. Şeweğu khıréxı, réğelhı, lhabjexemççe ççır rıriğetxhuew ççeççew khızıtıréğewtsuejı. Aş tétew şım zıkhıréğaş’e, yığequexhuew yejejı- ççılhem şıplheğuığe çele khuepttse ttsıkuır arı p p’uew pş’ejınep: ar zew weneguım lhı yabghe yexhuıheş!

Ar ççaleme yazakhuep, Nıbj xequetağexemi, şıbghır zağuetıççe, aş fede ççeleğe guışxuağer agu khitecejew mexhuı. Zağuere llıjı ttsıquew, zitekhuejığe xhuığe kherab p’uaççem feder zijaççew, yilhes pşşiblew yığeşağem yahılhe zıtx awıfağer şıwew şüef daxem khıziherem, zıkhiplhıhew zılheğuın şımıe zıxhuırem, yı jışhe ze ceguışşu deceguıjınır yıgu khıpılhadew, yışıççe ppıyew ççiağewi plheğuışt…”

Guışıe wıxığe zakhueççe, lhepkh xabzer, lhepkh şenır khıriuetıççewi wırihılleş Témbotı. “Bzılhfığit’uır, şüız nıbj xequeteğe hazırıre, pşaşere zağewççıti uıquetığex”

Yıtxılhme, folklorım materyalı fexhuın pıçığue mımaççew axewelhağue. Marı “Şıwzakhuem” şış zı abzats (paragraf):

Blıguıççeme aççetew xhuıre hazırit’uım, westığeye pxhewıpsefe ğuığere ştamılre arılhığ –maşşüer psınççew rızexağenenew. Şüe bghırıpx paççem pılhığe mıjüewıpttser, ğuıçç pıtew aşşıti, vintığazew yıççi yeştawew ağefédeştığe. Eştawemççe ştawıççım meşşüetxhuabze khıxawtıni, ştamılım xırağadzeştığe. Ar westığeye pxhewıpsafem ççağenejıni, wayemi eşşexew maşşüer zeççağaneştığe. Şüebghırıpxım yıbğuit’uıççe, mıjüewıpttsew pılhxem azıfaguew, ğuıççew ye tıjınew khemılanit’u pışşeğağ- zım wıağem şafen ghın dağer, adrem aşe şıfe dağer arılhığ”

Mıri adıghem yıduneye yeplhıççe khıplhızğeesıre “Şıwzakhuem” şış pıçığu:

“Şınağuem yıpaşhe mış déz’uentteççığexeme yemıqu afeplheğuınew şıtep. “Terezew aşşağ” zeriuejığ aş. Aw aeme sabıy yağuseğenççi mexhuı.. Bzılhfığe zeraşenççi mexhuı. Ye ttsıf lejaquew aşe zımıığew şıtınççi mexhuı. Arı nah, şhaque zie adıghell ar yıxabzep. “Zeweğuım şışhemığaz” zıfauereme afede llıxeri şıeba? Se Ççemıguıye sışaş’e. Arew sıkhezış’ejın guerem “mırew dğaşti, dedğexığağ” yıuew khebar ttsıfme axiğaueme. Ar ğeşşere yemıqu. Délağemi, uışığemi, aş fedew sttse uınım nahi, sahımi, saşxımi nahışşü. “Ye wıllın ye wıllen” zıfauağer mış fede ççıp’e wışetıp’er arıba!…”

Sız1eççilhhağeş, khısşşüeğeşşeğuenew, cağatxhew zıççezğetxhığexer pstewri kheptın plhççına?

Arı, 1978-m, txequeşxuem tızereuıççağer, yıwıjççi bere sıgu kheççıjığ Marı cıri siğetxıwew. Témbot yıwıne tızerisığer sınegu ççet. Khıtiueğağexer, axem aççebzeğeğe thawsıxe mekhamer sthaquımeme arıt. Aw a zeuıççeğuım şızexesxığağer, anah bere sıgu khızıççıjığer 1990 yilhesım Tevfik Esenç sırixeğrıyewxekuım sıkhızequer arı. Wıbıx llıjım a Çıghayem 86 re yınıbjığ. Pesere adıghexe ağeşşeştığew khauetejırem yelhıtığeme bağep ar. Aw népe yelhıtığeme… Wızığelığ, zıguere khéxhuıllenım yışınağue tşhaşıtığ. Arew şıtıze ğuegu wene hılhem khıtéheğağ. Citsıhe télh t’uımççi a zır arı tızğeguımeççıştığer. Ğuegu şınağuem tıkhıtézışeğağer. Wıbıxıbzer zış’ejıre zakhuer, Ş’enığelejme Yevropem pçağere aşağe Wıbıx çıghayer, xekuırısme xekuım khızeramığebleğağem, Tırkuım yısxemi, xekuım khedğesın zeretımılheççığem yı yemıqu khatımğehınır arı. Esnçı, Nlçık zışıxelejeğe ş’enuatem (konferans) khışıtiuetıççıjığe, se ğueguım bere şızexesxığe guışıexemi, yıles pçağe khıpew Ççereşe Témbot yıguışıexem afedew sızeradzağ. Axeri Témbot yıguışıexem afedew guıççem nesıştığ, a thawsıxe mekhame deder arı aççebzeğağer. “A anasın sınexeme nah değuew alheğuew, slhakhueme nah değuew sızerahew, sıgu yılhır sıbze khıhew, nah sınıbjıççew xekuır slheğuınır sinasıp khıhığağeyme…”

Aw a makhem ççebzeğe thawsıxe mekhamer, ejıxemi anahew te yalhepkheğuxem nah zerefeğehığağer, xekuım khızıseğezejı yıwıj nah zızexesış’ağer, khızısguırıuağer. Si ğatxhew Témbot yıtxılhxer zısecır arı. Syacağ yıtxılhxem, khıtézğezeji yet!ani syacağ. Ççezğetxhıze syacağ. Syaceme khesı,  lhepkhım yıtxıdeuate yıguışıeme yaççebzeğeğe thawsıxe mekhamer, khezılhfığe, zılejığe lhepkhım, ttsıf lhepkhım, filejın yılheççıştım zere lhımıesıştım yışınağue, yığuenemısı zere xhunım yışınağue zerefeğehığağem yışınağue nah téwbıtağe siğeşşığ.

Ade nıbjew yıem yemılhıtığew, ttsıfxem afilejın yılheççıştım yığuıne nemısew, yıdunay zıxhuejırer arıba “yığuenemısı xhuığe” zıfauerer. Axer arıba khıeççeççığemççe ttsıfıme ğuazew khafanerer. Arış Ççeraşe Témbot, lhepkhım yıtxıde uate yığuenemıs şıpkheba?…