Ali İhsan Aksamaz  

1990’lı yıllara kadar, daha doğrusu Sovyetler Birliği dağılana kadar, Abhaz Aydınlarının yayıncılık faaliyetlerinin ‘Çerkes Aydınları’nın yayıncılık faaliyetlerinden ayrı geliştiğini söylemek pek doğru olmaz. Ancak Abhaz Aydınlarından Beygua Ömer Büyüka çalışma ve yayınlanmış kitaplarıyla birçok açıdan apayrı bir önem ve yere sahiptir.

Bu makalede Abhaz tarihçi, dilbilimci, yazar, şair ve kültür elçisi Beygua Ömer Büyüka’yı kısaca sizlere tanıtacağım.

Dedesi Beygua Hasan, Sohum’un Abjakua köyünden. Beygua Hasan, 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı Türkiyesi- Çarlık Rusyası Savaşı) zamanında köyünü terk etmek zorunda kalarak Osmanlı Türkiyesi topraklarına gelen Abhazlar arasındadır. Zamanın Osmanlı Hükümeti tarafından Düzce’nin (Efteni) Hacı Süleymanbey köyüne iskân edilirler.

Beygua Ömer, 1 Temmuz 1901’de dünyaya gelir. Doğuştan gelen farklı üstün özelliklere sahiptir. Çok küçük yaşlarda bu üstün özelliklerini büyükleri farkeder. Daha çocuk yaşlarda büyükleri tarafından Osmanlı Alfabesi temelli Abhaz Alfabesi oluşturma çalışmalarına dâhil edilir. İyi bir öğrenim görür. Ortaokulu Düzce’de, Liseyi Edirne’de okur. 1930’da İstanbul Yüksek Orman Mektebi’nden mezun olur. Anadolu’nun çeşitli yerlerinde görev yapar. 1964’de emekli olur ve İstanbul’a yerleşir.

Türkiye’nin kısmen demokratikleşmeye başladığı 1950’li yıllardan itibaren ve sonrasında ‘Çerkes Aydınları’nın çıkarttıkları ‘Yeni Kafkasya’ ( İstanbul), ‘Kafkasya’ (Ankara), ‘Kuzey Kafkasya’ (İstanbul), ‘Kafkasya Gerçeği’ (Samsun) gibi dergilerde telif ve tercüme makaleleri ile şiirleri yayınlanır.

BEYGUA ÖMER, BİRÇOK İDDİALI ÇALIŞMAYA İMZA ATTI

Vefât ettiği 2001’e kadar kendisini ‘Kafkasoloji araştırmaları’ ile Abhaz Dili çalışmalarına vakfetti. 1960’lı yılların ikinci yarısından itibaren zamanın birçok Abhaz gencinde dil, tarih ve kimlik bilincinin açığa çıkmasını sağlamakla kalmadı, kendisiyle bağlantı kuran bazı gençleri kolektif çalışmalarda sorumluluklar vererek örgütledi ve günümüz Abhaz Aydınlarının yetişmesine de katkı sağlamış oldu.

Beygua Ömer, gündelik siyasetin girdabında boğulup yok olma tehlikesinden hep kendisini koruyarak Abhaz Dil ve kimliğini yaşatmaya yönelik ciddî ve kalıcı çalışmalar yaptı; günümüz Abhaz Aydınlarına da örnek oldu. Anadili Abhazca ile Türkçe, Osmanlıca, Farsça, Arapça ve Süryaniceye  hâkim olmasının yanı sıra Fransızca, Almanca ve Rusçaya da âşinâydı. Doğuştan getirdiği üstün özellikler, zamanla edindiği birikim, anadili sevgisi ve sahiplenişi, Kafkasolojiye olan ilgi ve çalışmaları köy kökenli fakat kentli bir Aydın olan Beygua Ömer’i daha da fazla okumaya, araştırmaya, değerlendirmeye, yazmaya ve kendi imkânlarıyla da kitaplarını yayınlatmaya yöneltti.

Beygua Ömer’in bir diğer özelliği de 20. yüzyılın başlarında ve sonraki yıllarda Türkiye ve Kafkasya’da yaşanmış sosyal olay, olgu ve süreçlere ya doğrudan tanık olması ya da bu süreçler içinde doğrudan ya da dolaylı olarak yer alan kişileri tanımış ve onların tanıklıklarını ilk ağızdan duymuş olmasıdır. Yusuf İzzet Met (1876-1922), İsmail Hakkı Berkuk (1890-1954), Vasfi Güsar (1895- 1978), Hayri Domaniç (1923-2010), İzzet Aydemir (1925- 2005) Beygua Ömer’in tanığı kişilerden yalnızca birkaçıdır.

Beygua Ömer, Kiril temelli Abhaz Alfabesini çok önceden öğrendiği ve çeşitli kanallardan Sovyetler Birliği’nde Abhazca/ Abazaca yayınlanmış kitapları edinip çok rahatlıkla okuduğu için anadilini diri tutmakla kalmadı geliştirdi de. Beygua Ömer, elindeki bu Abhazca kaynakları gençlerle paylaşarak onların anadillerini geliştirmelerinin de yolunu açtı.

BEYGUA ÖMER, ABHAZYA ÖZERK SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETİNİ ZİYARETİ SIRASINDA DUYGULU ANLAR YAŞADI (1975- FOTOĞRAFLAR: DAK/ NAALA AVİDZBA)

Beygua Ömer’in makale ve şiirleri yalnızca Türkiye’deki ‘Çerkes Aydınları’nın çıkarttıkları çeşitli dergilerde değil, Sovyetler Birliğinin 15 birlik-cumhuriyetinden birisi olan Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bağlı Abhazya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde çıkan  ‘Alaşara’/ ‘Aydınlık’ ve ‘Apsnı Kapşı’/ ‘Kızıl Abhazya’ adlı yayın organlarında da Abhazca olarak yayınlandı. Öyleki Türkiye’deki Abhazlar arasında olduğundan çok daha fazla Sovyetler Birliği’nde tanınıyor ve takdir ediliyordu.

Bazı şiirleri Abhaz kompozitörler tarafından bestelenen Beygua Ömer’i konu alan belgesel bir film Abhazya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde çekildi. Abhazca şiirleri kendi biyografisiyle beraber Sohum’da yayınlandı. Abhaz Hükümeti tarafından kendisine ‘Dırmıt Gulya Devlet Ödülü’ verildi. 1975’te Abhazya ziyareti sırasında Sovyet Hükümeti tarafından kendisine tahsis edilen ev daha sonra müzeye dönüştürüldü. Adı Sohum’da bir caddeye verildi.

Beygua Ömer’in yayınlanmış çalışmaları: “Abhazca Duvar Takvimi (1969)”, “Abhaz Mitolojisi Anaç Mı? (1971)”, “Hazreti İbrahimle Awubla ve Kafkasyalılar (İstanbul, 1975)”, “Kafkas Kaynaklarına Göre İlk Yaratılışlar- İnsanlık- Kafkas Gerçekleri (2 cilt, İstanbul, 1985- 1986)”, “İstanbuldaki Abhaz Sesi (Abhazca Şiirler), Sohum, 1992”, “Kafkas Aahları (Türkçe Şiirler), İstanbul, 1992)”, “Abhaz Tarihinin İskeleti (İstanbul, 1992)”, “Abhazca İlk Dil Mi? (İstanbul, 1993).

Türkiye’nin NATO, Sovyetler Birliği’nin VARŞOVA askerî paktları içinde hasım oldukları yıllarda bile Beygua Ömer, yalnızca Türk Vatandaşı Abhazlar ile Abhazya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Vatandaşı Abhazlar arasında bir kültür elçisi olmakla kalmadı, temelleri Anadolu’nun Kurtuluş Savaşı yıllarında Gazi Mustafa Kemal ile Vladimir Lenin tarafından atılan Türkiye Cumhuriyeti-Sovyet Rusya dostluğuna da katkı sağlayan bir Aydın oldu. (27 XI 2020)

 (Önerilen okumalar: “Abhazya Parlamentosu’nun Açıklaması”, Kafkasya Yazıları, sayı 6, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; Adile Abbasoğlu (Çeviren: Oktay Çkotua), “Unutulmaz Anılar”, As Yayın, İstanbul, 2008; Ali İhsan Aksamaz, “Çerkes Aydınlarının Yayıncılık Faaliyetleri”, sonhaber.ch, 26 III 2020; Arifa Kapba, “Abhaz Kültürünün Tutkunu: Omer Beyguaa”, abaza.org.tr, 1 VII 2019;  Erol Kılıç Kutalia, “Abaza Kimliği- Abazalar/ Abhazlar:Tek Millet: Üç Diyalekt, İki Ayrı Alfabe”, ozgurcerkes.com, 6 VIII 2020; Gerg Amıcba (Çeviren: Hayri Ersoy), “Abhazlar, Lazlar”, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1993; Hayri Ersoy, “Dili, Edebiyatı ve Tarihi İle Çerkesler”, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1993;  Ömer Büyüka, “Tarihte Osmanlı Abhazları”, Kafkasya Yazıları, sayı 1, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1997; “Ömer Büyüka Beygua”, kapba.de; Sefer E. Berzeg, “Kafkas Diyasporası’nda Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü”, Kafkasya Gerçeği Yayınları, Samsun, 1995; Sefer E. Berzeg, “Abhaz Yazar Ömer Beygua’dan Bir Vubıh’a Mektuplar”, Kuban Matbaacılık Yayıncılık, Ankara, 2011; Yura G. Argun (Çevirenler: Hayri Ersoy ve Yalçın Karadaş), “Abhazya’da Yaşam ve Kültür”, Nart Yayıncılık, İstanbul,1990)