ASETİNLER (OSET)

Prof. B.H. Akbaşev
Uluslararası Çerkes Birliği Başkanı

Tarih

Kendi dillerinde İr, Digor (kabile isimleri) Rusça’da Osetini, Digori, İroni, İri diye anılırlar. Osetyalıların çoğu orta Kafkasya’da ana sıradağın her iki tarafında yaşarlar.

Bir dağ sırtı bölgeyi iki ana bölüme ayırır. Kuzey Bölümü Kuzey Osetya Cumhuriyeti, güney ve küçük olan bölümü Güney Osetya Özerk Cumhuriyeti’ni oluşturur. Ayrıca Kabardino-Balkarya’da da Asetinler yaşamaktadır. Asetinler İran asıllı bir Kafkas kavmidir. Kökenleri konusunda çeşitli teoriler ortaya atıldı ancak en fazla kabul gören görüş, onların İskit ve Sarmatyan kabileleri ve özelliklede yerli Kafkas kavimleriyle kaynaşan Alanların neslinden gelmiş oldukları şeklindedir. 1888’de 941 yılına ait ve üzerinde Yunan karakterleri bulunan bir mezar taşı bulundu. Bulunduğu yerin ismi ile anılan ve Zelençuk yazısı denilen bu taşın üzerindeki yazıda kullanılan dil Alancadır ve modern Asetin dilinin kayda geçmiş en eski aşamasını temsil ettiği kabul edilmektedir.

Alanların asıl yaşam bölgesi Güney Rusya ile orta Asya arasında bir yerdi. Ancak 6.yüzyıl ortalarında Kafkasya’ya yerleşmiş bulunuyorlardı. Yaklaşık yine bu dönemde Hıristiyanlığa girdiler. (Belki de Bizans etkisiyle ya da ilişki içinde oldukları Gürcülerin etkisiyle) ve 10.yüzyılda da kendi Piskoposlarına sahiptiler.

Osetler devlet olarak 10 ve 12.yüzyılda da zirvede bulunuyorlardı. Moğol istilasının baskısı altında tekrar dağlara sürüldüler ve hızlı bir şekilde dağılmağa başladılar. Yerli kabilelerle kaynaştılar ve kendi kimliklerini kaybetmeğe başladılar.16.yüzyıla gelindiğinde Alan ismi tarihi kaynaklarda geçmez oldu.

Şimdiki Kuzey ve Güney Osetya’ya yerleşenler Oset olarak isimlendirildiler.16.yüzyılda Osetler, Kırım Hanlığı’na bağlı bulunan Kabardeylerin yönetimindeydiler. Kaberdeyler 16.yüzyılda Rus egemenliğine girince Osetlerde aynı sonucu paylaştılar. Kabardeylerin etkisi ile Osetlerin bir bölümü islama girdi. Ancak Rus misyonerleri 18. ve 19. yüzyılda oldukça faal idiler ve Osetlerin büyük çoğunluğunu yine Hıristiyanlaştırıldılar.

Osetyanın endüstrileşmesi kömür endüstrisinin 19.yüzyıl ortalarında gelişmesi ile başladı. Sosyal demokratlar 1903’te Vladikavkaz’da (Ordzhonikidze) bir üs kurdular.1909-19017 yılları arasında Bolşevik teşkilatı Kirov’un yönetimindeydi. İç savaş sırasında (1918-1920) Osetya, Kafkasya’nın diğer bölgeleri gibi Beyaz Ordu ile Kızıl Ordu ve Menşevikler arasında şiddetli çatışmalara sahne oldu.1920’nin sonlarına doğru Kuzey Osetya’da, bir süre sonra da Güney Osetyada Bolşevikler düşmanlarına galip geldi.

Kasım 1920’de kuzeyde Osetya bölgesi oluşturuldu ve Gorskaya (dağlı) Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bağlandı. 7 Temmuz 1924’de bağımsız bir özerk il, 5 aralık 1936’da ise özerk cumhuriyet oldu. 20 Nisan 1922’de Güney Osetya, Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bağlandı.

Kuzey Osetya bu gün Rusya Federasyonu içerisinde Kafkasya’nın orta bölgesinde bulunur. Doğusunda Dağıstan, güneyinde ise eski Gürcistan SSR sınırları içerisinde kalan Güney Osetya ve Kabardey-Balkar Cumhuriyeti bulunur.

Yüzölçümü

Kuzey Osetya 8000 km2.

Başkent Vladikavkaz.

Cumhuriyetin 6 kasaba ve 7 beldesi vardır.

Güney Osetya 3900 km2.

Başkent Tshinvali.

Cumhuriyetin 1 kasaba ve 4 yerleşim birimi vardır.

Nüfus
Kuzey Osetya yaklaşık 750.000
Güney Osetya yaklaşık 130.000

Sanayi
Kurşun ve çinko hammaddelerinin işlenmesi, makine üretimi ve madencilik, kereste, el dokumacılığı, halıcılık, gıda ve diğer hafif endüstriler. (Söz konusu sanayi her iki bölgede de vardır. Benzer alanlarda faaliyet gösterilmektedir)
Tarım
Çoğunlukla tahıl çiftçiliği (mısır, buğday, arpa), şeker kamışı, meyve ve sebze yetiştiriciliği, süt, süt ürünleri ve sığır besiciliği (Güney bölgesinde ağırlıklı olarak tahıl çiftçiliği ve koyun besiciliği yapılmaktadır).

Dil
Ulusal dil Osetçe’dir (Asetince). İran dillerinin kuzey-doğu grubuna bağlıdır ve bir İskit-Sarmatian dili olan Alanca’nın gelişmesini temsil eder. İki lehçe grubu vardır, İron ve Digor. Digor lehçesi daha eskidir ve yalnız Kuzey Osetya’nın kuzey ve batı bölümlerinde bir kaç yerde konuşulur. İki lehçe arasında hem fonetik, hem morfolojik ayrılıklar vardır.

1920 ve 1930’larda her ikiside yazın dili olarak kullanılıyordu ancak sonra Digor lehçesi terkedildi. Günümüzde Digor lehçesinin yazılı şekli yoktur.
Asetin dili üzerine yazılan ilk yapıt 1844’te St.Petersburg’da yayınlanan A.Şegren’in Ossetian Grammar’iydi. Bunu Rus dilbilimci V.F. Miller’in 19.ve 20 yüzyıl başlarındaki bir çok önemli çalışması izledi. Sovyet döneminde de Oset dili araştırma konusu oldu bunların en önemlisi V.I.Abaev tarafından yürütülen çalışmalardır.

Yönetim, hukuk ve diğer resmi prosedürlerde Rusça kullanılır ancak teorik olarak gerekirse Osetçe’de kullanılabilmektedir.

Eğitim
1958’de bazı okullarda 1-4 .sınıflarda Osetçe eğitim dili olarak kullanılmaktaydı.1972’de hiç bir eğitim düzeyinde Osetçe kullanılmaz olmuştur. Yalnız 1-10.sınıflarda seçmeli ders olarak okutulmaktadır. Güney Osetya’daki durum hakkında pek fazla bilgi olmamakla birlikte büyük olasılıkla 1.4.sınıflarda yerli dilde, diğer sınıflarda ise Rusça eğitim verilmektedir.

Kuzey Osetya’da madencilik, metalürji ve tıp üniversiteleri ile enstitüleri; Güney Osetya’da ise bir pedagoji enstitüsü bulunuyor. Bu kuruluşlarda pedagoji enstitüsü dışında Oset dilinde eğitim verilmiyor.

Kuzey Osetya’da Oset dilinde radyo ve televizyon yayınları, gazete ve süreli yayınlar bulunmaktadır.İlk önemli gazete 1923’te Rastdzinad (grçek) çıktı. Güney Osetya’da ise ilk yerel gazete 1924’te çıktı. Soveton İriston (Sovyet Osetya). Kuzey Osetya’da süreli yayınlardan biri olan Maç Dug (Bizim Dönem)1934’te çıkmaya başladı.

İlk Oset süreli yayını 1906-1912 yılları arasında çıktı. İlk çıkan İron gazetesinin 1917’de yeniden yayınlanma girişimi dışında diğerlerinin yayın yaşamı kısa sürdü. Oset basını asıl yayına iç savaşın bitiminden sonra başladı. Digor basını ise 1930’larda kayboldu. 90’lı yılların başlarında yaklaşık 150.000 kitap yayınlanmıştır. Ancak 1930 yılından sonra Digor lehçesinde hiç kitap basılmadı.

Harfler ve alfabeler
Oset dilinde ilk yapıt olarak 10.yüzyılda Yunan karakterleri ile yazılmış Alan dilindeki Zelençuk yazıtı kabul edilir. Alan/Oset dilinin Yunan alfabesi ile yazılmasının bundan sonra devam etmediği kabul ediliri. Zira bundan sonra hiç bir örnek bulunabilmiş değildir. Oset dilinde yazı girişimleri 18.ve 19.yüzyılda Rus ve Gürcü misyonerleri tarafından yapılmıştır. 19.yüzyıl ortalarında A.Şegren Kiril alfabesinden esinlenerek Osetçe içinde bir alfabe oluşturdu ve F.Miller’in yaptığı bazı değişikliklerle bu alfabe Rus devrimine kadar kullanıldı.
19.yüzyıl ortaları, 1923 Kiril harfleri
1923-1938 Latin harfleri
1938 Kiril harfleri (Kuzey Osetya için)
1938-1954 Gürcü harfleri (Güney Osetya için)
1954 Kiril harfleri bütün Osetler için.

Din
Osetler Ortodoks Hıristiyan’dır.

Nüfus ve Dağılımı
Nüfusun %55.2’si Kuzey Osetyada, %12’si Güney Osetya’da, %17’si Gürcistan’ın diğer bölgelerinde, %18’i Kabardey-Balkar’da, %1.2’si Tacikistan’da, %11’i ise eski SSCB’nin diğer bölgelerinde yerleşik bulunmaktadır.

Etnik kompozisyon

Kuzey Osetya:

% 55.3 Oset ,

% 20 İnguş,

% 30 Rus,

% 2 Ukraynalı,

% 9.8 diğerleri.

Güney Osetya;

% 65.7 Osetler,

%28 Gürcüler,

% 4.7 diğerleri)

Kent, kırsal kesim dağılımı

Kentler:

Kuzel Osetya

Osetler % 39.8,

İnguşlar % 1.8,

Ruslar % 45.2,

Ukraynalılar % 1.7,

diğerleri % 10.9

Güney Osetya

Osetler %69.4,

Gürcüler % 18.1,

diğerleri % 12.6
Köyler:

Kuzey Osetya

Osetler % 65.0,

İnguşlar 11.8,

Ruslar 21.0,

Ukraynalılar 0.3,

diğerleri 7.3

Güney Osetya

Osetler % 64.8,

Gürcüler 34.2,

diğerleri % 1.0
Okuma yazma oranı
Bu konuda yeni dönemi yansıtan kesin rakamlar olmamakla birlikte okuma yazma oranı % 99’dur (1970 sayımlarına göre her 1000 kişiden 52’si yüksekokul, 509’u lise, 253’ü ilkokul mezunudur (Güney osetya için: her 1000 kişiden 62’si yüksekokul , 445’si lise ve 267’si ilkokul mezunudur.

Sovyet iktidarının son dönemindeki bir sayıma göre Anadilini Osetçe olarak kabul eden Osetlerin sayısı % 88.2, Rusça’yı iyi bilenlerin sayısı ise % 64.9’dur.