Doç. Dr. VINEREKO Mir
Adige Geleneği (Адыгэ Хабз),
İlkokul 1. sınıf ders kitabı çevirisi, Maykop, 2007. s.46-.47.
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız
ŞAPKA BIRAKMA OYUNU (PEOÇ’ADZ/ПЭ1ОК1АДЗ)
Oyun, önce oyun kurulup başlatılır. Ebe (лэжъ) seçilir. Ebe, oyunu yönetir.
– Çocuklar, çocuklar, oynayalım!- der Ebe.
– Ne, ne oynayacağız?-derler çocuklar.
– Peoç’adz (şapka bırakma) oyunu oynayacağız, der Ebe.
Ardından sayma (лъытак1э) işi başlıyor. Farklı sayma biçimleri var: Bazları ceviz sopasını birbirlerinden alırlar. Bazıları da sözle sayarlar.
Uşıtse ceviz sopasıyla saymaya başlar:
Ceviz, ceviz, ceviz sopası,
Uğurlu ceviz, altın ceviz.
(Дэе, дае, дэе бэщ,
Дэе мафэ, дэе дышъ).
Gunes sözle saymaya başlar:
Hanek’u, çuneku,
On sekiz, on dokuz,
Yirmi, otuz.
(Хьанэк1у, цунэк1у,
Пш1ык1уй, пш1ык1убгъу,
Т1ок1ы, щэк1ы).
Ebenin sözlerini yerine getir, ebenin dediği kuraldır (Лэжъым ы1орэр ш1э, лэжъым ы1орэр хабз).
Sözlük:
Ebe (лэжъ)- Küçük çocuk oyununu kuran ve yöneten oyun başkanı.
Sayma biçimi (лъытак1э)- Çocuk oyununda uygulanır;bu yolla sayı dışı kalan çocuk saptanır.
Oyun kurma (джэгу зэхащ)- Çocuk oyununu kurma, yönetme ve gerekli kuralları anımsatma, oyun kuralını bozana ceza verme biçimlerinde yürütülen oyunu kurma/düzenleme işi.
Ceviz sopası (дэе бэщ)- Ceviz dalından sert küçük sopa. Ceviz dalının özü serttir, beşik ipi de ona bağlanabilirdi.
SAKLAMBAÇ OYUNU (КЪАНГЪЭБЫЛЪ)
Uşıtse ebe. Kimler saklambaç oynamak isterler?Saymaya başlıyoruz:
Mışk’u-mışk’u
Mışk’u tlabzh,
Tlebzhevık’, eç’ı, ç’ıdı,
Beğrat’e, ş’hatıkıts,
Yetseğu, yeğuk’, ğuç’exex,
Şer xexıj!
(Мышк1у-мышк1у
Мышк1у лъабжъ,
Лъэбжъэук1, 1эк1ы, к1ыды,
Бэгърат1э, шъхьатыкъыц,
Ецэгъу, егъук1, гъук1эхэх,
Щэр хэхыжь!).
“Şer khekhıj” (Щэр хэхыжь), yani ebelikten kurtulanlar ayrılır, ebelik Uşıtse’ye kalır. Ne yapsın?
Uşıtse gözlerini kapayıp saymaya başlar:
Sak, sak, saklambaç,
Saklambaça başladık.
Büyük küçük saklanın,
Bulmaya başlıyorum.
(Къан. къан, къангъэбылъ,
Къангъэбылъыр едгъэжьагъ.
Ц1ык1уи ини зыжъугъэбылъ,
Сылъыхъонэу сыкъежьагъ).
- Oyun bir çalışmadır (Джэгуныр-1офш1эн).
- İşini başaranın ödüllendirilmesi gelenektendir (Зи1оф зыгъэцак1эрэм хъупхъапк1э ратэу хабзэ).
Uşıtse’ye eğerli at (şıvenezetétl) verildi –
Gunes için bayrak (bırak) dikildi –
Sen ne kazandın?
- Söz dinlemeyen kim? (Хэт мыда1орэр?)
- Darılan kim? (Зызгъэгусэрэр хэт?)
- SÖZ DİNLEMEYEN HAK SAHİBİ OLAMAZ (МЫДА1ОРЭР 1АХЬЫНЧЪ) (Adige atasözü)
Sözlük:
Ödül (Хъупхъапк1э) – Bir çocuk ya da bir genç bir işi, görevi (bazen yaşlıların ricasını) yerine getirdiğinde, uygun görülerek verilen şey.
Atlı takımı (шыонэзэтелъ) – Atlı ata bineceğinde götürülen takım.
SAKLAMBAÇ (КЪАНГЪЭБЫЛЪ)
Kim saklambaç oynamak ister?
Sayıyorum: Küçük Tlan, küçücük-
Çakal eriği cep deliği.
Beçkan, Kanş’av,
Göbeğin ayak parmağının gölgesi olsun.
Ş’evemız, Mırzebeç…
Peki, Beç nerede?-
Elini oynatmadan biraz dur.
Ademıkan, Kandavır,
Oyun yeriniz sokağın tozu.
Hazertal, Levpaç’-
Dudakları hepten yumurta.
Beç, eniğin peşinden ayrıl,
Sayıyorum- ayrılma.
Beç, Beç, ayakkabı tabanı seni
Doğru dur, yerinde dikil!
Bu Ayteç, bu Çemal,
Okulun en azgınları.
Bu – Barıç, bu – Çeçan
İkiyi çekmede ünlüsünüz.
Kaybolup saklanınız.
Saklambaç başladı.
Henüz aramaya çıkmayacağım-
KUYEKO Nalbıy
Adige şairi
Kötü kimin neyine? (Дэир хэты ищык1агъ?)
GÜREŞ BİÇİMLERİ (ЛЪЭПКЪ БЭНАК1ЭХЭР)
Adigeler arasında değişik çocuk güreş çeşitleri bulunur. Bunlar arsında özgürlük güreşi (шъхьафит банэ ), ayak direme (лъэкъо игъанэ), çelme takma (лъэбгъу) ve daha başkaları bulunur. Çocuk bedeninin sağlam, çocukların da yiğit olmaları için bu oyunlar yardımcı olurlardı.
Uşıtse Adigelere özgü güreş biçimlerini bilir. Bunlardan sırtta atlı güreşini (teme şıvzeben/тэмэ шыузэбэн) arkadaşlarına gösterdi, ardından çocuklar bunu kendi aralarında oynadılar.
Sen de bu oyun biçimini öğren.
SIRTTA ATLI GÜREŞ (ТЭМЭ ШЫУЗЭБЭН)
Çocuklar ikişerli olarak ayrılır, ardından iki Ebe’nin (лэжъ) karşısına gelirler, sırasıyla yerlerini seçtirirler. Daha büyükçe ya da oyun kurmada deneyimli olanlar Ebe olurlar. İki kişi ayrılır, ayrı durur.
Kendilerine gizlice ad takmış olarak Ebe’nin yanına gelir, biri konuşur:
– Seç, seç, büyüğüm.
– Kimi seçmemi istiyorsun?-der Ebe.
– Bülbül (amç’ış’/амк1ышъ) ile altın eğer.
Ebe düşünür. Kendi dilediği çocuğu seçmek ister, ama bunu bilmek kolay olmaz. Bu ikisinden hangisi Amç’ış’ (Bülbül), hangisi Altın Eğer?-diye düşünür Ebe.
İstese de istemese de seçilen üstüne düşeni yapar. İki Ebe böyle seçmeler yaparak, hilesiz biçimde çiftleri dağıtır. Bir mahallenin çocukları ile öbür mahallenin çocuklarının yarıştırıldıkları da görülebilir.
Daha iri, daha güçlü olan çocuk, daha zayıf olan çocuğu boynuna alır, çift atlı gibi hareket etmeye başlar. Her çift böyle yapar, her iki kesim karşı karşıya gelir. Güreşenlerden düşen yenik, düşüren de yenmiş sayılır. İki taraftan biri üstün gelene değin bu oyun sürer.
Tlevsten Yusıf (Лъэустэн юсыф)
Adige yazarı
Dikkat: Oyun süresince birbirlerini incitmemeye ve birbirlerinin elbiselerini hırpalamamaya dikkat ederlerdi.
Sözlük:
Seçme (хэдэн) – Karşıdakilerin içinden birini ya da birilerini seçme.
Özgürlük güreşi (шъхьафит бан) – Kişi, ulus ya ülke bağımsızlığını korumak için egemen gruplara ya da başka devletlere karşı koyma ve üstün gelme biçiminde oynanan oyun.
Sırtta atlı güreş (тэмэ шыузэбэн) – Çocuk güreş biçimi;biri diğerinin omzuna binmiş halde dört kişi karşılıklı güreşir.
Çelme atma (лъэбгъу) – Çocuk güreş biçimi;yürüyen çocuğa çelme atılarak sendeletilir ya da yere düşürülür.