Ali İhsan Aksamaz 

“Bir dilde başka dillerden ne kadar çok ödünç kelime varsa, o dilin o kadar eski,  zengin  ve bir kültür dili olduğunu anlayabiliriz!”

Ali İhsan Aksamaz: Megrel- Lazca, Sovyetler Birliği’ndeki en bahtsız dil. Megrel- Laz halkı da, Sovyet yönetimindeki en bahtsız halk. Nüfusları az değildi. Sovyet iktidarı, Megrel- Lazlardan çok daha az nüfuslu halklara kültürel otonomi verdi. Fakat Megrel- Lazlara kültürel otonomi vermedi. Bütün dünyada böyle bir bahtsız halk bulunmaz. Bu iş neden böyleydi?

Givi G. Karçava: Ne diyeyim. Eski bir söz var: ‘İste ki versin!’ Biz, Lazlar ve Megreller dilimizin ve kimliğimizin değerini bilmiyoruz, çok kolay kaybediyoruz. Artık Sovyet dönemi değil, demokrasi zamanı. Herşey açık. Ancak ortalıkta dilini yaşatmak isteyen kaç bilinçli Laz ve Megrel var? Çok az. Sorun bu. Kendi kıymetini önce sen bileceksin ki, işte o zaman herkes sana saygı duyacak.

Ali İhsan Aksamaz: Benim için, dünyanın bütün halkları aynı değerde ve dilleri de aynı derecede değerli. Kafkasyanın bütün halkları da öyle. Kafkasyanın her halkı ve dilleri aynı derecede değerli. Benim için onlar da, onların dilleri de değerli. Çünkü her dil insanlığın şahidi. Bu yüzden de bir dil ölünce, insanlık da ölür. Ben öyle biliyorum. Tarihin binlerce yıl eski zamanlarında, şimdiki Gürcüler, Megreller, Lazlar ve Svanların aynı dili konuştuklarını ve aynı halk olduğunu bazı tarihçiler söylüyor. Siyasî bir anlayışla değil,  insanlık anlayışıyla  soruyorum: Öyle miydi? Siz ne düşünüyorsunuz? Bu diller ne zaman ayrıştı. Çok eski zamanlara ilişkin bilgi veren bir kitap var. Öyle biliyorum: “Kartlis ʒxovreba/ Kartlinin Hayatı”. Bu kitap, bu çeşit tarihlere ilişkin bilgileri bize aktarıyor mu? Dillerimize ilişkin bilgiler de veriyor mu?!

Givi G. Karçava: “Kartlis ʒxovreba”, bu dillerin ayrışmasına ilişkin hiç bilgi vermiyor. Çünkü o kitap yazıldığı zamanda, diller ayrışmıştı. Dört dilin tek dilden çıktığı yalan değil. Öyle. Gürcistan ve dünyanın büyük dilbilimcileri bu işi kurcaladılar; öğrendiler ve öyle yazdılar. Yalnızca bizim dillerimiz değil, her dil öyle değil mi? Meselâ, bugün Türkçe, Türkmence, Azerbaycan Türkçesi, Gagavuzca, Özbekçe ve başka diller yüzlerce yıl önce bir dil değiller miydi? Yine; Rusça, Bulgarca, Sırpça, Çekçe ve diğer Slav dilleri? Bütün diller öyle. Bu teori doğru ve ben de öyle inanıyorum.

Ali İhsan Aksamaz: Her dilin diyalektleri var. Türkçenin de diyaletleri var. Rusçanın da diyalektleri var. Gürcücenin de diyalektleri var.  Lazcanın da diyalektleri var. Bu çok normal. Bu konuya ilişin neler söyleyebilirsiniz? Bu birincisi. Diğeri de var: Her dilde diğer dillerden ödünç kelimeler var. Günümüzde dünyanın her dilinde başka dillerden ödünç kelimeler var. Bu da çok normal. Siz ne düşünüyorsınuz?

Givi G. Karçava: Tabii! Bu çok normal. Bazı insanlar, aklı olmayan insanlar, bunu ayıp sayıyor. Ancak iş öyle değil. Meselâ, bazı Megrelleri biliyorum, kafalarında akılları yok, tutmuşlar da etimoloji “çalışıyorlar”. Megrelcede başka dillerden kelimeler olmasın diye yeni kelimeler uyduruyorlar veya daha ileri gidenlerde var; Megrelcede başka dillerlerden hiç ödünç kelime olmadığını, o kelimeleri başka dillerin Megrelceden aldığını söylüyorlar.  Önceleri böyle adamlarla kavga ediyorduk.  Onlara ‘böyle yapmayın, etmeyin’ diyordum ancak şimdi bıraktım. Bu konuyu şöyle sıralayabiliriz: Bir dilde, komşu dillerden çok kelime varsa,  bu bize o dili konuşan halkın komşu halklarla çok aktif ilişkisinin olduğunu gösterir: Alışveriş, gidip gelmeler, savaşlar, evlenmeler. Amazon Nehri ormanlarının derinliklerinde yalıtılmış olarak yaşayan küçük halklar var. Onlara ‘uncontacted peoples/ temas kurulmamış halklar’ deniyor; ortalıkta anadan üryan dolanıyorlar, çok ilkel bir hayat sürüyorlar, kimseyle ilişki kurmuyorlar ve dünyada ne olup bitmiş hiç haberleri yok.  İşte onların dilleri temiz dillerdir. Ancak onların dillerinde başka dillerden ödünç kelime yoktur, varsa bile çok azdır. Burada demek istiyorum ki, bir dilde başka dillerden ne kadar ödünç kelime varsa, o dil o kadar eski,  zengin ve kültür dilidir. Megrelcenin, çok eski ve zengin bir dil olduğunu bununla da görüyoruz: Dilimizin içinde bir yandan Ermeniceden, Arapçadan, Farsçadan, Rumcadan, Gürcüceden,  Osetçeden, Türkçeden,  Abhazcadan, Svancadan ödünç kelimeler çokça bulunuyor. Öte yandan da Megrelceden Gürcüceye, Abhazcaya, Svancaya, Çerkesceye ve diğer dillere geçmiş ödünç kelimeler var. Meselâ:  ճանճ (ç̆anç̆/ sinek) Ermeniceye eski zamanlarda, Megrel- Laz dilinin dede dili olan Zanca/ Kolhçadan geçmiş bir kelimedir: Biz Megreller bugün de ç̆anci diyoruz, Lazlar ise mç̆aci diyor. Ancak Megrelce “gord-i”, (ağaç kurbağası), Ermeniceden (gort̆)/ “գորտ”-dan ödünç alınmış bir kelime. Abhazca ve Svancaya Hıristiyanlığa ilişkin terimler çoğunlukla Megrelceden girmiştir, çünkü eski zamanlarda o topraklarda Megrelce etkili bir dildi ve komşu küçük halklara Hıristiyanlık ve Hıristiyanlık terimleri Megrelceden geliyordu.

Ali İhsan Aksamaz: Sovyet iktidarının ilk yıllarında, öyle ya da böyle, Megreller de, Lazlar da az da olsa kültürel otonomiye sahiptiler. Yanlış değil, doğru bilgi. Kendi dillerinde gazeteleri vardı. Okulları vardı. Bu gerçek. Bu gerçek, tarihî bir bilgi. Bunu iyi biliyoruz. Bu tarihe ilişkin size bir şey soracağım. Artık globalizasyon yüzyılı. İnternet, sınır tanımıyor. Siz ne düşünüyorsunuz? 21. yüzyılda Lazca yaşayacak mı? Megrelce yaşayacak mı? Size yeni sınırlara ve ayrılıkçılığa ilişkin bir şeyler sormuyorum. Yine söylemeliyim.  Yine de sorayım. Orada- burada bazı aydınlar, ‘Megrel ve Laz anne- babalar, çocuklarına Megrelce/ Lazca öğretmediler de o sebeple Megrelce/ Lazca ölüyor’ diyorlar. Bu söylem yanlış değil mi?  Anne- babalar suçlu, öyle mi? Eski zamanların siyasî iklimi suçlu değil mi? Asimilasyoncu politikalar suçlu değil mi? Bu suçu anne- babalara yüklemek ayıp değil mi? Doğal entegrasyondan değil,   oradaki- buradaki devletlerin yanlış politikalarından bahsediyorum.

Givi G. Karçava: Tabii.  Suç yalnızca anne ve babalara yüklenemez. Onların da suçu var, tabii, Ancak yalnızca onların suçu değil. Onların suçunun ne olduğunu söyleyeceğim şimdi. Çevremde insanlar tanıyorum, Megrelce ve Lazca için yürekleri acı çekiyor, Lazca ve Megrelceye ilişkin büyük lâflar ediyorlar, böyle bazı insanlar var. Ancak bu insanlardan çoğu  çocuklarıyla yine de Megrelce konuşmuyorlar. Sebep ne? Sebep sizin dediğiniz şeyler: Siyasî iklim, asimilasyon politikaları. Bu yalnızca bizim devletlerimizin sorunu değil,  dünyanın sorunu. Ancak Avrupa devletleri ve halkları anladılar ki dilsel ve etnik zenginlik korkulacak bir şey değil, iyi bir şey.  Bir devletin içinde yaşayan halklar ve diller, kültürel çeşitliliği güçlendiriyor. O sebepledir ki Avrupa devletleri, kaybolmasın diye konuşanı az dillere çok para harcıyorlar.  Gürcistan da bugüne kadar Sovyet düşüncesinin dışına çıkmadı, dil konusunda kim bir şey yapsa, hemen ayrılıkçılık ve düşmanlık sanıyorlar. Bu işin arkasında da Rusyayı parmaklarıyla işaret ediyor ve ‘Rusyanın adamı’ diyorlar. Hemen sana Abhazya ve Tskhinval olaylarını hatırlatıyorlar. Bazıları, ‘Megrelce, Svanca ve Lazca diye adlandırılan bir şey yok, yalnızca Gürcüce var, bunlar Gürcücenin diyalekti,’ diyor. Bu söylemle ne değişir ki? Dilime ister diyalekt de, istersen ne dersen de, o benim için dildir ve ruhumun, yüreğimin içinde ateş gibi tutuşmuş ve yananıyor. Ben ölünceye kadar da o ateşi hiçbir şey ve hiçbir kimse söndüremez. Türkiyede de biraz farklı bir durum söz konusu. Türkiye, Anadoluda yaşayan bütün halkların değil de yalnızca etnik Türklerin devleti. Sert bir sistemi olan bir devlet. Türkler bu topraklara geldikleri için onun tarihsel hatırasını taşıyorlar. Bu sebeple de korkuyorlar. ‘Lazlar, Kürtler, Gürcüler, Rumlar, Süryanilere dil haklarını verirsek, yarın bizden otonomi talep edecekler, öbür gün de çıkacaklar ve Türkiye parçalanacak’ diye düşünüyorlar. Onun için de, bir elle kuşa azar- azar buğday tanelerini verir gibi millete demokratik açılım yapıyorlar, diğer elle de tüfekle nişan alıp atıyorlar. İnternet çağında insanlardan hiçbirşeyin saklanılamayacağını bilmiyorlar. Yine bir şey var. Sistem ve sistemi destekleyenler, yüreğimizin acısını bilmiyorlar. Birisi, dili için sesini çıkartıyor ve yüksek sesle taleplerini dile getiriyorsa, dil acısı duyurduğunu düşünmüyorlar; ‘düşman devletler para veriyor da onun için bağırıyor’ diyorlar. Rusyada Udmurt milliyetinden bir adam vardı;  Albert Razini. Bu yaşlı adam, ‘dilimiz ölüyor, çare bulacağız’ diyerek çeşitli faaliyetler yürütüyordu: Yazıyor, okuyor, faaliyetlerde bulunuyordu. Yani dilini yaşatmak isteyen bir insanının yapacağı işleri yapıyordu. ‘ABD ve Avrupa para veriyor, zenginleşti; düşmanmızdır, Rusyayı parçalamak istiyor’ diye bu adam için neler neler söylüyorlardı. Birgün, 2019’un 10 Eylül’ünde, Udmurtistanın başkenti İjevski meydanına çıktı. Elinde bir pankart tutuyordu: “Yarın dilim ölecekse, ben bugünden ölüme hazırım“ diye. Ruslaştırma politikasına karşı, ‘dilim ölürse, ben de öleceğim’ diyerek benzin döktü ve kendisini yaktı. Yani, sistem böyle bir şeyi düşünemiyor; dil acısının ne kadar ağır olduğunu kimse kavramıyor. Adam, kendisini yakana kadar kimse onun yürek acısına inanmıyordu.

Ali İhsan Aksamaz: Siz de iyi biliyorsunuz, aşağı yukarı 1921’den 1991’e kadar Gürcistan, S.S.C.B. devleti içindeydi. O dönemde Abhazya da Gürcistanın içindeydi. Lazca gazete-ders kitapları 1928’den 1938’e kadar İskender Tzitaşi’nin adıyla Sohum kentinde yayınlandı. Aşağı yukarı yine aynı dönemde Gürcistanın başkenti Tifliste de Lazca kitaplar yayınlandı: Arnold Çikobava’nın “Ç̆anuri T̆ekst̆ebi/ Lazca Metinler” 1929’da ve İoseb Qipşidze’nin “Lazuri t̆ekst̆epe/ Lazca Metinler” 1939’da başkent Tifliste yayınlandı. Belki aynı dönemde yayınlanmış diğer Lazca kitaplar da var ancak ben bilmiyorum. Ancak iyi biliyorum, aşağı yukarı 1940’lı yıllardan 1970’li yıllara kadar Gürcistanda da, Abhazyada da Lazca kitaplar yayınlanmadı. Akademik çalışmalardan bahsetmiyorum. “Lazuri T̆ekst̆epe/ Lazca Metinler” gibi çalışmalardan bahsediyorum.  Aşağı yukarı, 1940’dan 1970’e kadar Lazca kitaplar Gürcistanda neden yayınlanmadı? Bu işin sorumlusu kim veya kimler? 1970’den sonra Gürcistanda yine Lazca kitaplar yayınlandı: Guram K̆art̆ozia’nın “Lazuri T̆ekst̆epe/ Lazca Metinler- 1” 1972’de, İrine Asatiani’nin “Lazuri T̆ekst̆epe/ Lazca Metinler” 1974’de, “Lazuri P̆aramit̆epe/ Lazca Masallar” 1982’de ve Guram K̆art̆ozia’nın “Lazuri T̆ekst̆epe/ Lazca Metinler- 2” 1993’te yayınlandı, başkent Tifliste.  Diğerleri varsa da, ben bilmiyorum. Elimde yok. Ancak çoğunlukla 1940’dan 1970’e kadar Lazca kitap Gürcistanda yayınlanmadı. Niçin?

Givi G. Karçava: Ne diyeyim, sizin ortaya koyduğunuz bu istatistiğe ilişkin ben hiç düşünmedim. Benim dosyalarımda gördüğüm, 1946, 1947, 1948 ve 1949 yıllarında çıkmış Megrelce şarkıların notaları var. Yani Megrelce şarkıların sözleri ve notaları var, onlardan başka bir şey göremedim. Ne diyeyim, haberim yok. O zamanlarda, akademik çalışmalar vardı: Meselâ, Sergi Jğent̆i’nin “Ç̆anur- Margalurişi fonet̆iği/ Lazca- Megrelcenin Fonetiği“ 1953’te çıktı; bu şimdi hatırladığım. Başkaları da var, ancak yıllarını ve adlarını şimdi hatırlamıyorum. ‘Akademik çalışmaları yayınladık da metinleri yayınlamayın’ diye bir tamim yayınlandı mı,  öyle bir siyaset mi güdüyorlardı o otuz yıl süresince, bundan hiç haberim yok. Akademik çalışma yayınladılarsa, metin yayınlamak da akademik çalışma, tabii. Bir dilbilimci bir köye gider ve metinleri halktan derler, sonra da geniş bir önsözle bu metinleri bir araya getirir. Qipşidze’nin, K̆art̆ozia’nın, Mar’ın, Jğent̆i’nin, Khubua’nın metinleri, hepsi akademik çalışma, bana öyle geliyor. 1940-1970 yılları arasında bir yasağın bulunduğuna ilişkin ne haberim var, gerçeğini söylersem, ne de düşündüm. Megrelce ve Lazca gazeteleri yasaklamakla Megrelce ve Lazca metinleri yasaklamak aynı şey değil. Öyle olsaydı, haberimiz olurdu. Dolayısıyla da haberimin olmadığı bir konu olduğu için bir şey diyemem, spekülâsyon yapamam.

Ali ihsan Aksamaz:   Baltık cumhuriyetlerine ilişkin bilgim yok. Zaten şimdi önemli de değil. Çünkü Kafkasyadan bahsediyoruz. Ancak 1991’e kadar bütün Sovyet Cumhuriyetleri vatandaşlarının dilleri Kiril alfabesiyle yazıldı.  Fakat Gürcüce, Gürcü alfabesiyle ve Ermenice de Ermeni alfabesiyle yazıldı. Kremlin iktidarı, bu siyasetiyle neyi amaçlıyordu. Bu birinci soru. Aynı döneme ilişkin bir başka sorum daha var: Gürcüce, Sovyetler Birliği döneminde gelişti. 1918’den 1921’e kadar ve 1921’den 1992’ye kadar Gürcistanda Gürcüce eğitim veren kaç tane okul vardı? 1938’e kadar Abazaca- Abhazca Latin alfabesiyle yazılıyordu.  1938’den 1954’e kadar Abhazca niçin Gürcü alfabesiyle yazıldı? Ve yine Abhazca neden 1954’den günümüze kadar Kiril alfabesiyle yazılıyor? Kremlin iktidarı, bu siyasetiyle neyi amaçlıyordu? Siz bu konuya ilişkin ne düşünüyorsunuz?

Givi G. Karçava: Gürcüce ve Ermenice, Sovyet dönemine kadar, 15 yüzyıl boyunca Gürcü ve Ermeni alfabesiyle yazılıyordu. Sovyet döneminde bu diller hangi alfabeyle yazılacaktı ki? Bu dillerin çok eski yazı gelenekleri vardı. Kendi alfabeleri vardı. Bu sebeple de Gürcüce, Gürcü alfabesiyle ve Ermenice de Ermeni alfabesiyle yazıldı. Sovyet Yönetimi, yazı geleneği fazla olmayan veya hiç olmayan halklara yeni alfabeler hazırladı. Bana sorarsanız, bir dil yazılı edebiyatına başlıyorsa, hangi alfabenin o halkın dili için uygun olduğuna dilbilimciler ve halk beraber kararlaştıracak. Bir dil için hangi alfabenin uygun olduğunu dilbilimciler bilir. O halk da bir veya ikinci bir alfabeyle yazma pratiğine sahiptir; o alfabeye alışkındır. Sovyetler dönemindeki bazı dilbilimciler, yazılı edebiyatları yeni oluşturulacak sayıca az halkların alfabelerini seçerken objektif bakış açısıyla hareket ettiler. Ancak bazı dilbilimciler, siyasî bakış açısıyla hareket ettiler. Yazılı edebiyatı oluşturulacak bir dilin hangi kültürün, hangi kültürel konjönktürün içinde olduğuna da bakılarak o dilin yazı sistemi oluşturuldu. Örnek vereyim: Dilbilimciler, Çeçencenin yazılmasında bugüne kadar üç alfabe kullandığını biliyorlardı: Arap alfabesi, Latin alfabesi ve Kiril alfabesi. Ancak Çeçenistanda 2020’nin Kasım’ında, bir caminin altındaki yığıntılar arasında eski bir taş bulundu. Bu taşın üzerinde eski Gürcü alfabesi Asamtavruli ile Çeçence bir şeyler yazıyordu. Bu metnin dili Çeçence fakat yazıldığı alfabe eski Gürcü alfabesiydi. Bu örnek bize ne söylüyor?  Çeçenler, Hıristiyan oldukları dönemde dinî metinleri yazmak için Gürcü-Asomtavruli alfabesini kullanıyorlardı. Ancak sonra Çeçenler Müslüman oldular ve onun için de dinî metinlerde Arap Alfabesini kullandılar. Sovyet̆ iktidarı gelince de Çeçen yazılı edebiyatını oluşturmak için Kiril alfabesinin kullanılmasına kararı verildi. Çeçence için Kiril alfabesini hazırladılar. Abhaz alfabesi için ne diyeyim: Benim bildiğim, 1938’de bütün Sovyetlerde bir kanun çıktı. Bu kanun, bir özerklik içinde yaşayan küçük dillerin yazılmasında, bağlı bulundukları o cumhuriyetin devlet dilinin yazılmasında kullanılan alfabenin kullanılmasına ilişkindi. Bu çerçevede de, Gürcistanda devlet dili Gürcücenin yazılmasında Gürcü alfabesi kullanıldığı için, Gürcistana bağlı özerk cumhuriyette konuşulan Abhazcanın yazılmasında da Gürcü alfabesi hazırlanmaya başlandı. Bu proje; Akaki Şanidze, Simon Canaşia ile Abhaz tarafından Dimitri Gulia ve çevresindekilerin projesiydi. Gürcü alfabesi temelli Abhaz alfabesi böyle oluştu. Dimitri Gulia, Simon Canaşia ve Akaki Şanidze,  ortak bir proje ortaya koydular ve kullanmaya başladılar. 1954’den itibaren de, Dimitri Gulia’nın, kendisi ve Gürcü Papaz, Davit Maç̆avariani’nin 1892’de beraber hazırladıkları Kiril alfabesi temelli Abhaz alfabesine dönüldü. Abhazcanın 1938’den itibaren Gürcü alfabesi temelli Abhaz alfabesiyle yazılması emrini Lavrenti Berianın verdiği ve o ölene kadar Abhazların o alfabeyi kullanmaya zorlandığı da söyleniyor. Okullara ilişkin bir bilgim yok; bir şey söyleyemem. Ancak bugün Gürcistandaki mevcut okulların çoğunun Sovyet döneminde açıldığını söyleyebilirim. Sovyet dönemine kadar Gürcistanda o kadar okul yoktu. 1918-1921 arasında Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, nasıl okul açacaktı ki, gece- gündüz dış ve iç sorunlarla uğraşıyordu.

Ali İhsan Aksamaz: Çok eski tarih bir yandan çok önemli öte yandan da o kadar da önemli değil. Ben böyle biliyorum ve böyle söyleyebilirim. Bu, belki de çelişkili bir durum. Ne diyeyim?! Doğrusunu söylersem, yine de tarih önemli; böyle biliyorum. Şimdi size bir sorum var: Doğrusunu söylersem, bu soruyu şimdiye kadar Türkiyedeki birçok Çveneburi/ Gürcü aydınına da birkaç defa sordum. Ancak onlar bana cevap vermedi. Niçin, bilmiyorum. Şimdi o soruyu size sorayım: “Kartvel”, bu terim ne zaman ortaya çıktı?

Givi G. Karçava: Ben tarih alanında profesyonel bir kişi değilim. Kendim için okuyorum ve bazı şeyleri de duymuşluğum var. “Kartvel”, geç zamanda ortaya çıkan bir etnonim. Düşünüyorum ki, bu, Gürcistanının merkezî vilayeti Kartli’den ve Kartli milletinden geliyor. “Kartveli” ve “Sakartvelo“  10. yüzyıldan sonra, belki de 11- 12. yüzyıllarda ortaya çıkıyor ve oradan da bugüne kadar geliyor.

Ali ihsan Aksamaz: Türk Anayasasının 66. maddesine göre, Türkiye Cumhuriyetinin her vatandaşı Türktür. Bu tarif etnik değil, vatandaşlığın siyasî tarifitir. Türk devleti önceden diğer anadillerini tanımıyordu. Şimdi öyle değil. Yeterli veya değil, Türk okullarında diğer anadilleri de seçmeli ders oldu.   Gürcistanda da vatandaşlık aynı şekilde mi? Gürcistanın her vatandaşı “Kartvel” olarak mı adlandırılıyor? Biliyorsunuz, Gürcistanda Ermeniler, Azerbaycan Türkleri, Süryaniler, Abhaz- Abazalar da yaşıyor. Onlar da “Kartvel” olarak mı  adlandırılıyor? Yoksa yalnızca Laz, Megrel,  Svan ve Gürcüler mi “Kartvel” olarak adlandırılıyor? Gürcistanın; Abhazcayı, Ermeniceyi, Süryaniceyi, Azeri Türkçesini tanıdığını  biliyorum. Bu anadillerini konuşan Gürcistan vatandaşlarının bazı kültürel hakları olduğunu biliyorum. Gürcistan devleti; Megrelce, Lazca do Svancaya da kültürel haklar verir mi? Ümidiniz var mı? Siz ne düşünüyorsunuz?

Givi G. Karçava: Gürcistandaki vatandaşlık sizdeki gibi değil. Sovyet yönetiminden 1999’a  (ya da 2000’e kadar olan vatandaşlık durumunu şimdi bu tarihi iyi hatırlamıyorum) herkesin pasaportuna etnisitesi yazılıyordu. Ermeninin pasaportuna Ermeni yazılıyordu. Azerinin pasaportuna Azeri yazılıyordu. Böyledi. Sonra bunu kaldırdılar. Şimdi pasaportta yalnızca “Gürcistan vatandaşı” yazıyor. Bu kanununa ilişkin şöyle denildi: Devletin vatandaşları içinde farklı etnisitelerden insanlar olur. Ancak hepimiz aynı devletin vatandaşlarıyız. Bana sorarsanız, bu normal bir kanun. Bu uygulamada yanlış bir şey yok. Sen Ermeniysen, ol, Gürcistan vatandaşısın. Bu gerçek. Türkiye gibi, ‘burada yaşayan herkes Türktür’ gibi, “Gürcistanda yaşayan herkes Kartveldir” diye bir uygulama  Gürcüstan vatandaşları arasında iyi karşılanmazdı .

20 yıldan fazladır bu kanuna Gürcü milliyetçileri karşı çıkıyor: ‘Pasaportlardan etnisitemizi niye çıkardılar. Gürcü olduğumuzu neden yazmıyorlar. Eski uygulamaya dönelim, öyle yazdıralım,’ diye karşı çıkıyorlar.

Gürcistanın bütün vatandaşları değil, yalnızca Gürcüler, Lazlar, Megreller, Svanlar ve Batslar/ Tuşlar “Kartvel” olarak adlandırılıyor. Gürcistanın diğer milliyetlerden halkları bunu kabul etmiyor ve “Kartvel” olmadıklarını söylüyorlar. Neyseler onu söylüyorlar. Dolayısıyla da Ermeni “Kartvel”dir, Abhaz “Kartvel”dir, Azeri “Kartvel”dir diye kimse kabul etmiyor.

Gürcistan Anayasasında iki dil, resmî devlet dili sayılıyor: Gürcüce ve (Abhazya topraklarında) Abhazca. Diğerlerinin; Ermenilerin, Azerilerin ve Osetlerin Anadili hakları var: Anadillerinde gazeteler, okullar, tiyatrolar, devlet televizyonunda programlar var. Ancak Gürcistanda Megrelce, Svanca, Lazcanın hiçbir kültürel hakkı yok. Yani, devlet; Megrelce, Svanca ve Lazca gazete çıkarmaya, radyoya, tiyatroya, okula, televizyonu destek vermiyor. Megrelce, Svanca ve Lazca bir şeyler yapıyorsan, bunu kendi imkânlarınla yapacaksın. Devlet yalnızca Megrelce, Svanca ve Lazca akademik çalışmaları destekliyor.

Ancak, önceden de söyledim, şimdi de söylüyorum: Zaman geçiyor, insanlar değişiyor. Gürcistanda da yeni nesil geliyor. Onların bu konulardaki düşüncesi değişiyor. Bugün yalnızca Megrellerden değil, Gürcülerden de insanlar tanıyorum. Megrelce, Svanca, Lazcaya resmî statü verilmesi ve okullarda bu dillerin derslerinin okutulması için onlar da bizi destekliyor. Çıkıyorlar ve devlete baskı yapıyorlar: ‘Bu diller kayboluyor. Bu dillerin kaybolmaması için bir şeyler yapalım,’ diyorlar.  15- 20 yıl önce ben bu konularda çok karamsardım. Çünkü 15- 20 yıl önce böyle insanlar Gürcistanda yoktu. Bugün, yarınki günlerimize daha umutla bakıyorum.

Ali İhsan Aksamaz: “Migrel/ Mingrel/ Megrel/ Margali”, bu terim nereden geliyor? Nereden ortaya çıktı? ‘Orgu/ ekmek’den geldiğini duydum. Öyle mi?!  ‘Megrel de/ Margali de’, ‘eken’den/ ‘ekici’den  geliyor diye duydum. Öyle mi? ‘Ma- rg(-v)ali’, ‘ekici’den geliyor, öyle mi?

Givi G. Karçava: ‘Margali’nin/ ‘Megrel’in ‘ekmek’ten geldiği söylemek çok ilkel bir etimoloji yaklaşımı. ‘Margali’, ‘Egrisi’den geliyor. ‘Margali’nin Gürcüce karşılığı ‘M-egr-el-i’, ‘Egr-is’te yaşayan ve bu kelime ‘Egr-i’ milletini işaret ediyor. ‘Margali’nin de aynı şekilde olduğunu düşünüyorum: ‘M-arg-al-i’. Yani, ‘Arg-is’te yaşayanlar. Eski zamanlarda Megreller/ Margallar topraklarına ‘Arg-‘ dedilerse, ‘M-arg-al-i’, yüzde yüz oradan geliyor. Abhazlar bugün bile, biz Megrellere/ Margallara ‘агыруа || Aгруа(Agჷrua || Agrua)’ diyorlar. Ermeniler, ‘Egrisi’ye ‘եգեր (Eger)’ diyorlarmış ve ‘Egrisi’de yaşayan Margal-Lazların ataları da “sեգերաց (Egeraʒ)”. Yani, ‘M-egr-el-i’/ ‘M-arg-al-i’, ‘Agrua’ ve ‘Eger-aʒ’ın semantiği aynı. Bütün bu tanımlamalar aynı yapıya sahipler. Svanlar, Megrel’e/ Marga’la ‘imızan’ diyorlar. Megrellere/ Margallara ‘Zanar’, Megrelceye de ‘Luznu’ diyorlar. Dilbilimciler de, bu adı buradan aldılar ve Lazca ile Megrelce için aynı varsayımsal adı kullandılar: “Zanuri”.

Devamı edecek…

(Önerilen Okumalar-2: Ali İhsan Aksamaz, “Kafkasya’dan Karadeniz’e Lazların Tarihsel Yolculuğu”, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1997; Ali İhsan Aksamaz, “Dil-Tarih-Kültür- Gelenekleriyle Lazlar, 1. Baskı, Sorun Yayınları, İstanbul, 2000; 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014; Ali İhsan Aksamaz, “Doğu Karadeniz’de Resmî İdeolojiler Kuşatması”, 1. Baskı, Sorun Yayınları, İstanbul, 2003; 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2012; Bayram Ali Özşahin, “Kapitalizm her şeyi aşındırıyor, öğütüyor, eritiyor ve kaybediyor”, 14 VIII 2019, circassiancenter.com; B. G. Hewitt ve Z. K. Khiba (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “ Megrelce Bir Masal: Kuzey Rüzgârı ve Güneş”, Kafkasya Yazıları, sayı 5, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1998; Çağlayan Şişman/ Ali İhsan Aksamaz, “M. Recai Özgün: Okulda Lazca Konuşanlarla Mücadele kolundaydım”, Yeni Kafkasya Gazetesi, Sayı 8, İstanbul, 2003; Datua Biskaia, “Kartvelist Nedir?”, chkineburi.wordpress.com, 11 XI 2014; “Demokratik Gürcüler Platformu’ndan Nevzat Kaya’nın Röportajı”, (Ali İhsan Aksamaz, “Laz Aydınları ve Sorumluluk”, Sorun Yayınları, İstanbul, 2011); Emre Ata Lyoizişi, “Megreller ve Megrelya Sorunu”, kolkhoba.org; Erkan Karagöz, “Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti/ Kelebek Ömürlü Cumhuriyet 1917- 1919”, Kişisel Yayınlar, İstanbul, 2020; Erol Kılıç Kutelia, “Her Anadili Kutsaldır!”, sonhaber.ch, 6 III 2021; Faruk Benli, “Mamoylar Aile Tarihi”, Kendi Yayını, Gurup Matbaacılık, Ankara, 2005; Fuat Dündar, “Nüfus Sayımlarında Laz, Gürcü Çerkes ve Abaza”, Kafkasya Yazıları, Sayı 1, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1997; Fuat Dündar, “Kafkasya Hakkındaki Yasaklı Yayınlar (1920- 1944)”, Kafkasya Yazıları, Sayı 2, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1997; Fuat Dündar, “Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar”, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; Gazi Mustafa Kemal, “Nutuk/ Gazi Mustafa Kemal tarafından 1927”,  11. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2012; Gençağa Karafazlı/ H. Fehmi Demir, “Lazlardan, Laz Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı istemi”, evrensel.net, 30 VIII 2012; George Hewitt (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Güney Kafkasya ve Megrel- Lazlar’ın Kültürel Hakları”, Aylık Sosyalist Kültür Dergisi Birikim, Sayı 85, Birikim Yayıncılık, İstanbul, 1996; Giga Kavtaradze, “Hayat yalnızca para ve yemek değil!”, sonhaber.ch, 16 I 2021/ gurcuhaber.com/ circassiancenter.com; Givi Karçava, “Gomʒxaderi İzmoce I- II- III”, Skani Nena, sayılar 2, 3, 4, Laz Kültür Derneği Yayını, İstanbul, 2009- 2010; Givi G. Karçava, “Megrel mutfağı, dünyanın çok zengin mutfaklarından biri!”, sonhaber.ch, 27 IV 2021/ circassiancenter.com/ gurcuhaber.com; Gülcan Yüksel Asılyazıcı, “Dört elle Lazca için savaşan biri olup çıktım!”, sonhaber.ch, 29 III 2021/ circassiancenter.com/ gurcuhaber.com;  Güngör Şenkal, “Halk Ekini İçinde VIII/ Bölünmüş Aşklar Toplamı”, Kurşun Kalem Dergisi, Sayı 26, İstanbul, 2013; Haldun Özkan, “Erkan Temel: “Ortak Paydamız Lazcadır”, Jineps Gazetesi, İstanbul, 1 VII 2006; Hasan Oral, “Sima Laz Kültür ve Dayanışma Vakfı Anayasa Teklifi Metni”, slideshare.net; Hasan Uzunhasanoğlu, “Lazca, bir diyalekt (ağız, şive) değil, bir dildir!”, sonhaber.ch, 8 I 2021/ circassiancenter.com; Hüsnü Gürbey- Mahsuni Gül, “Millî Emniyet Hizmeti’nin Ekalliyetler Raporu”, Kürt Tarihi Dergisi, Sayı 39, İsmail Beşikçi Vakfı Yayını, İstanbul, 2020; İbrahim Sırrı Topçuoğlu, “Savaş Yarası- 1, 2 (Anı)”, Kendi Yayını, Güryay Matbaası, İzmir, 1975;  İbrahim Sırrı Topçuoğlu, “Türkiye’de İlk Sendika Sarıkışla’da/ 1932”, Öncü Kitapevi, İstanbul, 1975; İbrahim Sırrı Topçuoğlu, “Neden 2 Sosyalist Partisi-1946/ TKP Kuruluşu ve Mücadelesinin Tarihi- 1, 2, 3”, Kendi Yayını, İstanbul, 1976; İbrahim Sırrı Topçuoğlu, “Savaş ve Dostluk/ Türk- Sovyet İlişkileri”, Kendi Yayını, İstanbul, 1979;  İsmail Avcı Bucaklişi, “Lazlar Üzerine Kartvelist Tezler”, kolkhoba.org; İsmet Bozbağ, “Atatürk’ün Sofrası”, Emre Yayınları, İstanbul, 1995; İsmet Konak, “Mustafa Suphi’nin Rus İç Savaşındaki Rolü”, ayrintidergi.com.tr, 1 XI 2017; Joakim Enwall (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Qazakişi Gazeti”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 5, İstanbul/ 1994/ Alaşara Dergisi, Sayı 9-10, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1995- 1996;  Josef Stalin (Çeviri: Muzaffer Erdost), “Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu”, Sol Yayınlar, Ankara, 1994; Kâzım Karabekir, “İstiklâl Harbimiz”, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2019; “Kolkhuri Podkast Editörü ,“Kaç bin yıllık dil yavaş yavaş yok olma noktasında!”, sonhaber.ch, 28 I 2021/ circassiancenter.com; Laşa K̆odua, “Biz Megreller de Lazız!”, shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com, 27 IX 2019/ circassiancenter.com; “Lazlar da anadilde eğitim istiyor”, hurriyet.com.tr, 9 IX 2002; Lord Kinross, “Atatürk: Rebirth of a nation”, Weidenfeld and Nicolson, 1965; “Mahkemeye göre ‘Laz’ kelimesi amaç dışı”, demokrathaber.org, 23 XII 2012)

+

Noʒ̆ile 2

“Nenas muk̆oti eʒxeri zit̆ape uğun, ek̆oti xampa do mcveşi, k̆ult̆uruli nena naren mažirenan!”

Ali İhsan Aksamazi: Margalur-Lazuri ren Sovyeturi p̆eriodişi irişen ubedineri nena. Margal-Lazi xalk̆i ren Sovyeturi p̆eriodişi irişen ubedineri xalk̆i. Nufusitenti ç̆it̆a var t̆es. Sovyeturi xeʒalak Margal- Lazepeşen dido ç̆it̆a xalk̆epes k̆ult̆uruli avt̆onomi komeçu do Margal- Lazepes var. Amk̆ata ubedineri xalk̆i mtel dunyasti va ižiren. Muşeni aşo rt̆u aya dulya?

Givi G. Karçava: Mu ptkva. Ar mcve notkvame ren – “ik̆vandi do megçasenia.” Çkin, Lazepe do Margalepek nena çkinişi do ident̆oba çkinişi k̆imeti va miçkinan, dido perpu govndinupt. Andğa Sovyeturi ora va ren, demok̆rat̆iaşi ora ren, iri xolo gonʒ̆k̆imeri ren, ama nenaşi oskedinu na gorupan nak̆o k̆oçi giçkinan Lazepeşi do Margalepeşi oşkendas? Dido ç̆it̆a. P̆roblemi aya ren. Ti skanişi k̆imeti si giçkit̆asinon, emoras irik saygi goğodasinon.

Ali İhsan Aksamazi: Çkimi şeni dunyaşi xalk̆epe artneri ren. Edo entepeşi nenapeti ark̆areli k̆imet̆oni ren. K̆afk̆asyaşi mteli xalk̆epeti eşo. K̆afkasyaşi k̆arta xalk̆i do entepeşi k̆arta nena ark̆areli k̆imet̆oni ren. Entepeti, nenape mutepeşiti k̆imot̆oni ren çkimda. Emuşeniki k̆arta nena k̆oçinobaşi şahidi ren. Edo ar nena ğuraşi, k̆oçinobati ğurun. Ma eşo miçkin. “Tarixişi şilyapeten mcveşi orapes, aʒ̆ineri Kortupes, Margalepes, Lazepes do Svanepes ar nena uğut̆esya, ar xalk̆i rt̆esya” zop̆onan namtini matarixepek? P̆olit̆ik̆uri gagnapaten var, k̆oçinobaşi gagnapaten gk̆itxupt ma: eşo rt̆ui? Tkvan mu izmont? Aya nenape mundes uk̆uiʒ̆k̆es? Dido mcveşi orapeşen ambaroni ar ketabi koren. Eşo miçkin: “Kartlis ʒxovreba/ Kartlişi skidala”. Aya ketabik amk̆ata tarixepeşen ambaepe momçapani? Nenape çkinişenti ambaepe momçapani?!

Givi G. Karçava: “Kartlis ʒxovrebak” am nenapeşi ok̆oʒ̆k̆imu şeni mutu va zop̆ons, muşeni do, am kitabi na iç̆aru oras, nenape ok̆oʒ̆k̆imeri kort̆u açkva. Otxi xolo nena ar nenaşe nagamulun, eya mʒudi va ren. Eşo ren. Okorturaşi do dunyaşi didi nenamçkinacepek aşo gamaçxik̆es, digures do soğuni aşo doç̆ares. Xvala çkini nenape var do, k̆arta nena eşo va reni? Misali, andğa Turkuli, Turkmenuli, Azerbaicanuli, Gagavuzuri, Uzbek̆uri do çkva nenape oşi do oşi ʒ̆anapeşi ʒ̆oxle ar nena va rt̆esi? Xolo, Rusuli, Bulgaruli, Serbuli, Çexuri do çkva Slavuri nenape? Mteli nenape eşo renan. Aşoki, am teori ʒ̆ori ren do ma eyaşi vicer.

Ali İhsan Aksamazi: K̆arta nenas dialekt̆epe kuğun. Turkuli nenasti dialekt̆epe kuğun. Rusuli nenasti dialekt̆epe kuğun. Kortuli nenasti dialekt̆epe kuğun. Lazuri nenasti dialekt̆epe kuğun. Aya dido normali ren. Tkvan aya temaşen muepe gatkvenan? Aya ren maartani. Majurati koren: k̆arta nenas majura nenapeşen eʒxeri zit̆ape kuğun. Andğaneri ndğas dunyaşi k̆arta nenas majura nenapeşen eʒxeri zit̆ape kuğun. Ayati dido normali ren. Tkvan mu izmont?

Givi G. Karçava: Moro mu! Aya dido normali ren. Bazi k̆oçepes, nosi navar uğunan k̆oçepes aya oncğoroni mutxani daʒ̆onenan, mara aşo va ren. Misali, bazi Margalepe komiçkin, tis jur mcixi nosi var uğunan do et̆imologiaşen “içalişepan”. Margaluri nenas eʒxeri zit̆ape mot uğut̆asia do, ağani zit̆ape moingonapan, vana-ti, daha mendra naulunanpeti koren do Margaluris çkar eʒxeri zit̆ape var uğun, çkva nenapek Margalurişen eç̆opesia zop̆onan. ʒ̆oxle do ʒ̆oxle entepe k̆ala ok̆ovak̆idet̆it, aşo mo ikipt ma vuʒ̆umert̆i, mara aʒ̆i mevaşkvi do mutu var. Am ondi aşo gamamasvarenan: Ar nenas manžageri nenapeşen eʒxeri dido zit̆ape uğun-na, aya moʒ̆iramanki, am nena nağarğalaps xalkis manžagerepe k̆ala dido akt̆iuri k̆ont̆akt̆i uğut̆u: Gamaçamu- eç̆opinu, oxtimu- moxtimu, k̆ik̆inape, artik̆arti k̆ala oçilu do okomocu. Amazonişi ğalişi mt̆k̆apes nameşaxenan ç̆it̆a xalkepe koren, entepes “uncontacted peoples” uʒ̆umenan, muşeniki, andğaşakis t̆et̆eli gulunan, goğo skidalaten skidunan, miti k̆ala k̆ont̆akt̆i var ikipan do dunyas mupe iqveren, eyaşi çkar ambari var uğunan. Entepeşi nenape ren st̆eriluri nenape – eʒxeri zit̆ape çkar var uğunan do kuğunannati-na – dido mʒika. Amuten mu ptkvaminon: Nenas muk̆oti eʒxeri zit̆ape uğun, ek̆oti xampa do mcveşi, k̆ult̆uruli nena naren mažirenan. Margaluri nena dido mcveşi do zengini nena naren, amutenti bžiropt: Nena çkinişi doloxe ar k̆ele Sumexurişen, Arabulişen, Farsulişen, Berženulişen, Kortulişen, Osurişen, Turkulişen, Apxazurişen, Svanurişen eʒxeri zit̆ape dido ižiren do majura k̆ele Margalurişen eʒxeri zit̆ape opşun Kortuli, Apxazuri, Svanuri, Ç̆erk̆ezuli do çkva nenapes. Misali: Sumexuri ճանճ (ç̆anç̆) mcveşi oras, Margalur-Lazurişi p̆ap̆uli nenaşen eʒxeri ren: Margalepek andğati ç̆anci vuʒ̆omert, Lazepek mç̆aci. Mara, Margaluri gord-i, (maqaqi), Sumexuri գորտ-şen (gort̆) eç̆opineri ren. Apxazuri do Svanuri nenapeşa Xrist̆ianuli t̆erminologiaşi dido Margalurişen amaxteen, muşeni do am let̆apes mcveşi oras Margaluri hegemoni nena ort̆u do Xrist̆ianoba do Xrist̆ianuli t̆erminologia Margalurişen ulut̆u manžageri ç̆it̆a xalk̆epeşa.

Ali İhsan Aksamazi: Sovyeturi xeʒalaşi iptineri ʒ̆anapes, eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, Margalepesti, Lazepesti amʒika nart̆u nati k̆ult̆uruli avt̆onomia kuğut̆es. Aya xilafi var, ʒ̆ori rt̆u. Gazetape kuğut̆es. Nʒ̆opulape kuğut̆es. Aya ren mʒxade. Aya ren mʒxade tarixi. Aya k̆aixeşa miçkinan. Mara eya tarixişen mutu va gk̆itxaminonan. Açkva globalizasyonişi oşʒ̆anura ren. İnt̆ernet̆ik sinori va içinops. Tkvan mu izmont? Ma-21 oşʒ̆anuras Lazuri nena skidasioni? Margaluri nena skidasinoni? Ağani sinorepeşen do sep̆arat̆izmişen mutu va gk̆itxupt. Xolo otkvaluşi vore. Xoloti gk̆itxat: Ekoni- akoni namtini gamantanerepek “Margali do Lazi nana- babapek berepe mutepeşis Margaluri/ Lazuri va dogures do emuşeni Margaluri/ Lazuri nenape ğurunya” zop̆onan. Aya xilafi va reni?  Nana- babape k̆abaet̆oni renan. Eşoi?! Emorapeşi p̆olit̆ik̆uri ik̆limi k̆abaot̆oni va reni? Asimilasyonist̆uri p̆olit̆ik̆ape k̆abaet̆oni va reni? Nana- babas k̆abaet̆i mok̆idu oncğore va reni? Buncinaluri ent̆egrasyonişen var,  ekoni- akoni oxanʒalepeşi xilafi p̆olit̆ik̆apeşen molapşinap.

Givi G. Karçava: Moro. Nana do babaşa xvala k̆abaet̆i var muik̆iden. Entepeşi k̆abaet̆iti koren, moro, mara xvala entepeşi k̆abaet̆i va ren. Entepeşi k̆abaet̆i mu ren eya ptkvaminon aʒ̆i: Çkimi gomtis dido k̆oçi viçinop, Margalepe do Lazepe, nena şeni guri naaʒ̆k̆unenan, Lazuri do Margaluri şeni mağala nenape natkumenan do bazi nenaşi akt̆ivist̆iti koren. Mara, am k̆oçepeşen didopek berepes xoloti var uğarğalnan Margaluri. Sebebi mu ren? Sebebi ren tkvan natkvit ondepe: P̆olit̆ik̆uri ik̆limi, asimilasyonist̆uri p̆olit̆ik̆ape. Aya xvala çkini devletepeşi p̆roblemi va ren, dunyaşi p̆roblemi ren. Mara, Avrup̆aşi devletepek do xalk̆epek koxoʒ̆ones-ki, lingvist̆uri do etnik̆uri zenginoba oşkurinoni ondi va ren, k̆ai ondi ren, edo eyaletluği devletişi doloxe naskidun xalk̆epes do nenapes, k̆ult̆urapeşi ç̆eşidobas gyamp̆onen. Emuşeni renki, Avrup̆aşi devletepek dido para xarcupan do mo gondinut̆as yado, ç̆it̆a nenapes nuşvelapan. Okorturas andğaşakis Sovyet̆uri osimaduşi gale va gamalu, nena şeni k̆oçik mutu tkvas-na, emedeni sep̆arat̆izmi do duşmanoba daʒ̆onenan, Rusyaşk̆ele k̆iti megiğirapan do Rusişi k̆oçi reya giʒ̆omenan, Apxazetişi do ʒxinvalişi ambarepe gogoşinapan, bazepek, Margaluri, Şonuri do Lazuri nena nacoxons eşo mutu va ren, xvala Kortuli nena ren do iri emuşi dialekt̆i renia zop̆onan. Amuten mu iktiren? Nena çkimis ginon dialekt̆i ucoxi, mutu ginon ucoxi, eya çkimi şeni xoloti nena ren do şuri do guri çkimişi doloxe daçxiri steri gzun do iç̆ven. Edo ma va bğuraşa, em daçxiri mutus do mitis va askurinen. Turkiesti amʒika çkvaneri xali uğun. Turkie Anat̆olias naskidunan xalk̆epeşi devleti var do etnik̆uri Turkepeşi devleti ren. Sert̆i sist̆emi nauğun ar devleti ren. Turki em let̆apeşa moxtimeri naren, emuşi ist̆oriuli gonoşine kuğun milletis do emuşeni aşkurinenan, Lazepes, Kurdepes, Kortupes, Sumexepes, Surianurepes, Beržemepes nenaşi hak̆epe mepçat-na, ç̆umani ot̆onomi mak̆vandasunonan, gendğaniti gamaxtasunonan do Turkie ok̆ipaşasunonia duşunan. emuşeni, demok̆rat̆iuli gonʒ̆k̆imeroba iado, ar xeten ç̆it̆a-ç̆it̆a dik̆aşi k̆ak̆alepe dubğapan miletis k̆vinçepe steri, majura xeten asimilasionişi tupeği noğiraman do istomernan. Var uçkinanki, int̆ernet̆işi oras k̆oçişa mutu va gampulen.
Xolo ar mutxani koren. Sist̆ema do sist̆emas mxuci nameçaps k̆oçepes guri çkinişi ç̆vini var uçkinan. Mitik nena muşi şeni mğoraps do becğups na, nenaşi ç̆vini na obecğapapseya var isimadepan, duşmanuri devletepek para meçams do emuşeni becğupsia zop̆onan. Rusyas ar Udmurt̆i k̆oçi kort̆u, Albert̆ Razini. Am badi k̆oçik, nena çkini ğurun edo vuşvelaten yado, ç̆eşidi mutxanepe ikipt̆u: ç̆arupt̆u, ik̆itxupt̆u, etkinluğepe dodgipt̆u, yani nenaşi akt̆ivist̆ik naqvasunon dulyape ikipt̆u. Amerik̆ak do Avrup̆ak para meçaps, dizenginu, duşmani ren, Rusyaşi ok̆opaşu gorups yado mu do mu va zop̆ont̆es am k̆oçi şeni. Ar ndğasti, 2019 ʒ̆anaşi 10 St̆aroşinas, Udmurt̆iaşi nananoğaşi, İjevsk̆işi meydanişa gamaxtu, xes p̆ank̆art̆i okaçut̆u rasul ham Zatovişi zit̆apeten: “Ç̆umen nena çkimi ğurasunon-na, ma andğa oğuruşen xaziri vore“ yado do Rusifik̆asyonişi k̆arşi, nena çkimi ğurun-na, mati bğuraminon yado, benzini goibu do ti muşi oiç̆u. Yani, sist̆emas aşo mutxani va aduşunen, nenaşi ʒ̆k̆una muk̆o monk̆a ren mitik va nagneps. K̆oçik ti muşi var oiç̆uşakis, mitik va icert̆u ç̆vini muşi.

Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti k̆aixeşa giçkinan, eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, 1921 ʒ̆anaşen 1991 ʒ̆anaşak Gurcistani Sovyeturi oxenʒaleşi doloxe rt̆u. Apxazetiti Gurcistanişi doloxe rt̆u aya p̆eriodis. Lazuri gazeta-ketabepe 1928 ʒ̆anaşen 1938 ʒ̆anaşak İskender ʒ̆it̆aşişi coxoten noğa Soxumis gamiçkvinu. Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, xolo artneri p̆eriodis, Lazuri ketabepe gamiçkvinu Gurcistanişi nananoğa Tbilisisti: Arnold Çikobavaşi “Ç̆anuri T̆ekst̆ebi” 1929 ʒ̆anas do İoseb Qipşižeşi “Lazuri t̆ekst̆epe” 1939 ʒ̆anas nananoğa Tbilisis gamiçkvinu. Beki artneri p̆eriodis gamiçkvineri majura Lazuri ketabepeti koren mara ma va miçkin. Mara ma k̆aixeşa komiçkin 1940-oni ʒ̆anapeşen 1970-oni ʒ̆anapeşak Gurcistanisti, Apxazetisti Lazuri ketabepe va gamiçkvinu. Ak̆ademiuri noçalişepeşen va molapşinap. “Lazuri T̆ekst̆epe” steri noçalişepeşen molagişinapt.  Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na,1940 ʒ̆anaşen 1970 ʒ̆anaşak Lazuri ketabepe muşeni va gamiçkvinu Gurcistanis? Mi ren vana miepe renan aya dulyaşi coğabinameçaps k̆oçi? 1970 ʒ̆anaşk̆ule xolo Lazuri ketabepe gamiçkvinu Gurcistanis: Guram K̆art̆oziaşi “Lazuri T̆ekst̆epe- 1” 1972 ʒ̆anas, İrine Asatianişi “Lazuri T̆ekst̆epe” 1974 ʒ̆anas, “Lazuri P̆aramit̆epe” 1982 ʒ̆anas do Guram K̆art̆oziaşi “Lazuri T̆ekst̆epe- 2” 1993 ʒ̆anas gamiçkvinu nananoğa Tbilisis.  Majurapeti ren na, ma va miçkin. Xes va miğun. Mara didopeten 1940 ʒ̆anaşen 1970 ʒ̆anaşak Lazuri ketabi va gamiçkvinu Gurcistanis. Muşeni?

Givi G. Karçava: Mu giʒ̆vat, tkva k̆aixeşa na žirit st̆at̆ist̆iği şeni ma çkar va viduşuni. Ma na bžiri dosyape çkimis, 1946, 1947, 1948 do 1949 ʒ̆anapes gamaxtimeri Margaluri birapapeşi not̆epe koren. Yani Margaluri birapaşi t̆ekst̆epe Margaluri nenaten do not̆epe ren, emuşen çkva daha va mažiru. Mu ptkva, ambari va miğun. Emorapes, ak̆ademiuri oxandupe kort̆u: Misali, Sergi Jğent̆işi “Ç̆anur- Margalurişi fonet̆iği” gamaxtu 1953-s, aʒ̆i nagomaşinu. Çkvapeti koren, ama ʒ̆anape do coxope va mşuns aʒ̆i do, ak̆ademiuri noçalişepe gamoşkvit do t̆ekst̆epe mo gamoşkumertyaşi mutu emri gamiçkvinui, eşo p̆olit̆ik̆a uğut̆esi am 30 ʒ̆anas, amuşi çkar ambari va miğun. Ak̆ademiuri gamoçkvat̆es-na, t̆ekst̆işi gamaçkvinuti ak̆ademiuri dulya ren, moro mu ren – ar nenamçkinacek oput̆eşa ulun do t̆ekst̆epe k̆orobups, uk̆açxe kit̆abis didi ar goʒ̆otkvala uxvenups do am t̆ekst̆epe gedumers. Qipşižeşi, K̆art̆oziaşi, Marişi, Jğent̆işi, Xubuaşi t̆ekst̆epe iri ak̆ademiuri noçalişepe ren, ma aşo domaʒ̆onen. Do 1940-1970 yasaği iʒ̆opxinuyaşi ne ambari miğun do mtini giʒ̆vat-na, ne viduşun. Margaluri do Lazuri k̆azet̆apeşi yasaği oʒ̆opxinu do Margaluri do Lazuri t̆ekst̆epeşi yasaği oʒ̆opxinu ar va ren. Aşo rt̆uk̆o-na, ambari domaqveet̆es. Edo, ambari navamiğun ondi şeni mutu va matkven, sp̆ek̆ulasyoni va maxvenen.

Ali ihsan Aksamazi:   Balt̆ik̆uri cumhuriyetepeşen ambari va miğun; aʒ̆i ak becititi va ren. K̆afk̆asyaşen molapşinapt do emuşeni. Mara, 1991 ʒ̆anaşa, mteli Sovyeturi cumhuriyetepeşi nenape K̆iriluri alboniten iç̆arinu. Mara Kortuli, Kortuli alboniten do Sumexuriti, Sumexuri alboniten iç̆arinu. K̆remlini xeʒalak aya siyasetiten mu noğira uğut̆u? Aya ren maartani k̆itxala. Majuraniti komiğun artneri p̆eriodişen: Kortuli nena artneri p̆eriodis ipukiru. 1918 ʒ̆anaşen 1921 ʒ̆anaşa do 1921 ʒ̆anaşen 1992 ʒ̆anaşa muk̆o Kortuli nʒ̆opula kort̆u Gurcistanis? 1938 ʒ̆anaşakis Apxazuri nena Latinuri alboniten iç̆arinet̆u.  1938 ʒ̆anaşen 1954 ʒ̆anaşakis Apxazuri nena muşeni Kortuli alboniten iç̆arinu. Edo xolo Apxazuri nena muşeni K̆iriluri alboniten iç̆arinu 1954 ʒ̆anaşen andğaneri ndğaşa? K̆remlini xeʒalak aya siyasetitenti mu noğira uğut̆u. Tkvan amuşeni mu izmont?

Givi G. Karçava: Kortuli do Sumexuri nenape Sovyet̆uri p̆eriodişa 15 oşʒ̆anura Kortuli do Sumexuri alboniten iç̆arinet̆u do Sovyet̆uri oras çkva nam alboniten iç̆arinasunt̆u? Am nenapes oç̆aruşi didi adeti kuğut̆es, muşi albonepeti kuğut̆es do emuşeni am albonepeten iç̆arinu. Oç̆aruşi didi k̆ult̆ura vana çkar navaruğut̆es xalk̆epesti ağani albonepe uxvenes. Ma mk̆itxatna, ar nenak mç̆aralobas gyoç̆k̆aps-na, nam alboni emuşeni moxva iqven, eyaşi k̆arari nenamçkinacepek do xalk̆ik beraberi meçasunonan. Nenamçkinacepes kuçkinan, ar nenaşeni nam alboni daha memskvaneri do moxva iqven, xalk̆isti ar vara majurani alboniten onç̆aruşi p̆rakt̆iği kuğun, eya albonis gegaperi ren. Sovyet̆uri oras, bazi nenamçkinacepek obiekt̆uri meʒ̆k̆omiluten goşaʒxunupt̆es ç̆it̆a nenape şeni ağani albonepe, bazepekti siyaset̆uri meʒ̆k̆omiluten. Xolo, nam k̆ult̆uraşi, nam k̆ult̆uruli k̆onjonkt̆urişi doloxe ren ar nena, emuşi gyora didgenon ç̆aroni sist̆emi. Misali giʒ̆vat: Nenamçkinacepes uçkit̆es-ki Çeçenuri nenas andğaşakis sum alboni kixmarinu: Arap̆uri, Latinuri do K̆iriluri. Ama, 2020 ʒ̆anaşi ʒ̆ilvas, Çeçnetis, ar cameşi dolokverepeşi tude mcveşi ar kva kižiru, kvas mcveşi Kortuli alboniten mutxanepe nonç̆ars. Na nonç̆ars metini Çeçenuri nenaten nç̆areli ren, ama boncape Asomtavruli uğun. Ayak mu miʒ̆omenan – Çeçenepe Xrist̆iani rt̆esşi, onç̆aruşeni Asomtavruli alboni ixmart̆eenan. Ama, uk̆açxe Çeçenepe dimuslimanes do emuşeni Arapuri alboni uğut̆es, Sovyet̆uri xeʒala moxtuşi, aşo ç̆it̆a nenape şeni k̆iriluri albonepeşi oxvenuşi k̆arari niçinu do Çeçenuristi K̆iriluri alboni duxazires. Apxazuri albonişi mu giʒ̆vat: Ma namiçkin 1938 ʒ̆anas Soviet̆epes ar k̆anoni kogamaxtu, am k̆anonik zop̆ont̆uki, avt̆onomiapes naskidunan ç̆it̆a nenape şeni devletişi nena şeni naixmarinen alboni vixmarat minonania. Aşopeten, Apxazuri nena şeni Kortuli albonişi sist̆emişi oxaziru kogyoç̆k̆u. Nak̆otxani p̆roje kort̆u: Ak̆ak̆i Şanižeşi, Simon Canaşiaşi do Apxazepeşik̆ele Dimit̆ri Guliaşi do muş nihaşbaşi p̆rojepe. İri Kortuli albonişi sist̆emişi jin xveneri. Soğuni, Dimit̆ri Guliak, Simon Canaşiak do Ak̆ak̆i Şanižek ortaği p̆roje doteşkiles do eyaşi oxmarus kogyoç̆k̆es. 1954 ʒ̆anas, Dimit̆ri Guliak, muşi do Kortu p̆ap̆azi, Davit maç̆avarianiş xeşen 1892 ʒ̆anas xveneri K̆iriluri alboni goktinu. Zop̆onanki, Kortuli alboniten onç̆aru Beriaşi emri rt̆u do Beriak va ğuruşakis, Apxazepek zoriten Kortuli alboni ixmaresia. Nʒ̆opulapeşi ambari va miçkin, mutu va matkven. Namatkven eya ren-ki, andğa namiğunan nʒ̆opulapeşen didope Soviet̆uri orapes geidginu. Soviet̆uri orapeşa ek̆o nʒ̆opula va rt̆u. 1918-1921 ʒ̆anapesti, Okorturaşi Demok̆rat̆iuli Cumhuriyetik muk̆o nʒ̆opula gedgasunt̆u, seri do ndğaleri galeni do doloxeni p̆roblemepe k̆ala ibodert̆u.

Ali İhsan Aksamazi: Dido mcveşi tarixi ar k̆ele dido beciti ren majura k̆eleti ek̆onari beciti va ren. Ma aşo miçkin do aşo matkven. Aya bekiti p̆aradoksuli xali ren; mu miçkin?! Mtini giʒ̆vat na, xoloti tarixi beciti ren; aşo miçkin ma. Aʒ̆i ar k̆itxala komiğun tkvanda: Mtini giʒ̆vat na, aya k̆itxala aʒ̆işa akoni Çveneburi/ Gurci gamantanerepesti ar- jur fara p̆k̆itxi mara entepek nena va gemiktires. Muşeni, va miçkin. Aʒ̆i eya k̆itxala gk̆itxat: “Kartveli”, aya tkvala mundes yeçkindu?

Givi G. Karçava: Ma tarixişi didi p̆ropesioneli va vore, çkimi şeni vik̆itxup do bazi mutxanepeşe mignapun. “Kartveli” yano namoxtu ar etnonimi ren. Edo, viduşunep-ki, eya Okorturaşi oşkenani p̆rovinʒia Kartlişen do Kartlişi miletişen mulun. “Kartveli” do “Sakartvelo“  10. oşʒ̆anuraşi uk̆ule, bekiti XI- XII oşʒ̆anurapes yeçkindun do ekolendo andğaşakis mulun.

Ali ihsan Aksamazi:   Turkuli dudk̆anonişi ma-66 maddeten, Turkiyeşi Cumhuriyetişi k̆arta dobadonari Turki ren. Aya etnik̆uri var, p̆olit̆ik̆uri tarifi ren. Turkuli oxenʒalek ʒ̆oxleşen majura nenape va içinoptu. Mara aʒ̆i eşo va ren. Dobağine ren, va ren, majura nananepeti menoʒxune dersi ren Turkuli oxenʒales. Gurcistanisti dobadonaroba artneri reni? Gurcistanişi k̆arta dobadonaris Kartveli ucoxupani? Giçkinan, Gurcistanis Somexepe, Azerbaycanişi Turkepe, Suryanepe, Abxaz- Abazepeti skidunan. Antepesti Kartveli ucoxupani?  Vana xvala Lazi, Margali,  Svani do Kortupes Kartveli ucoxupani? Gurcistanik Apxazuri nena, Somxuri nena, Suryanuri nena, Azerbaycanuri Turkuli içinops, eşo miçkin. Edo aya nenanenapeşen Gurcistanişi dobadonarepes k̆ult̆uruli namtini hak̆epe kuğunan, eşo miçkin.  Gurcistanişi oxenʒalek Margaluri, Lazuri do Svanuri nenapesti k̆ult̆uruli hak̆epe meçapsi? İmendi giğunani? Tkvan mu izmont?

Givi G. Karçava: Okorturas tkvanisteri va ren. Soviyet̆uri orapeşen doni 1999 ʒ̆anaşakis (vana 2000 ʒ̆anaşakis, aʒ̆i k̆ai va mşuns) p̆asap̆ort̆is iris etnisit̆e muşi kunç̆arut̆u. Somexis Somexi unç̆arut̆u, Azeris Azeri do aşo. Uk̆açxe moseles. Aʒ̆i, xvala “Sakartvelos Mokalake” nonç̆ars, yani “Okorturaşi Dobadonamşine“/ “Gürcistan Vatandaşı“. Am k̆anoni aşo gamamognapes: Devletişi doloxe çkva do çkva etnisit̆e iqven, ama irik xolo ar devletişi dobadonamşine voret. Ma mk̆itxat-na, aya normaluri k̆anoni ren. Am k̆anonik mʒudi mutu va zop̆ons – Si sumexi rena, ort̆i, ama Okorturaşi dobadonamşine re. Aya pakt̆i ren. Turkie steri, “ak naskidun iri Turki ren” oxvenu moro dido p̆at̆i iqvasint̆u.

Am k̆anonişi k̆arşi 20 ʒ̆anaşe dido ren, Kortu naʒionalist̆epe gamulunan – p̆asap̆ort̆işen etnisit̆e çkini mo ezdes, Kortu navoret mot va nç̆arupan, mcveşi adeti govoktinat do xoloti vonç̆arapat yado gamulunan.

Kartveli xvala Kortu, Lazi, Megreli, Svani do ʒ̆ova-Tuşepeşa icoxinen. Çkvapeşa var. Çkvapek K̆ebuli var ikipan, Kartveli voretya va zop̆onan, Mu na renan eya zop̆onan. Edo Sumexi Kartveli ren, Apxazi Kartveli ren, Azerbaicaneli Kartveli ren yado mitik va nokaçaps.

Okorturaşi anayasas jur devleturi nena işinen: Kortuli do Apxazuri (Apxazetişi let̆apes). Çkvanenapes – Sumexuri, Azerbaicanuli do Osuri nenapes çkva hak̆k̆epe kuğunan. Mesela, gazetape, mektebepe, tiat̆rope, devletişi t̆elevizionis p̆rogramepe. Çkar hak̆k̆i navaruğun nenape renan Margaluri, Şonuri, Lazuri. Yani, devletik am nenapeten ne gazeta gamaçkvinus, ne radios, ne tiat̆ros, ne mektebis, ne t̆elevizionis mxuci va meçaps. Am nenapeten mutu ixvenen-na, irixolo p̆rivat̆uli inisiat̆ifi ren. Devletik mxuci nameçaps xvala am nenapeşi ak̆ademiuri doguru ren.

Ama, ʒ̆oxleti ptkvi do aʒ̆iti bzop̆on – ora golulun do k̆oçepe iktirenan. Okorturasti ağani nesili mulun do entepeşi osimadu iktiren. Andğa, xvala Margali var do, dido Kortu k̆oçi miçkin, Margaluri, Şonuri, Lazuri nenapeşa st̆at̆u meçamu şeni, mektebepes am nenapeşi dersi meçamu şeni mxuci namomçapan, gamulunan do devletisti nobažgapan, am nenape gondinun do va gondinan şeni, çkin mutxanepe p̆atminonania. 15-20 ʒ̆ana ʒ̆oxle ma dido p̆esimist̆i vort̆i, muşeni-do, 15-20 ʒ̆anaʒ̆oxle eşo k̆oçepe dido va rt̆es, andğa daha gontaneri tolepet mevoxosar ç̆umandeli ndğa çkinis.

Ali İhsan Aksamazi: “Margali”, aya tkvala solen mulun? solen yeçkindu? Vogniki, “orgu”şen mulun. Eşo reni?!  Xolo vogniki, “Margali”ti naorgaps k̆oçişi coxoşen mulun. Eşoi? “Ma- rg(-v)ali”, naorgaps k̆oçişen mulun, eşo reni?

Givi G. Karçava: “Margali” orguşen namulun, eya p̆rimit̆ifi et̆imoloji ren. Margali Egrisişen mulun. Margalişi Kortuli coxo “M-egr-el-i”, Egr-is na skidun, Egr-işi miletis oxoʒ̆onapaps. Margaliti ayni domaʒ̆onen: M-arg-al-i. yani, “Arg-is” na skidunpe. Mcveşi orapes Margalepek let̆a mutepeşis “Arg-“ uʒ̆omert̆es-na, M-arg-al-i, 100 % ekolendo mulun. Apxazepek andğati агыруа || Aгруа(Agჷrua || Agrua) miʒ̆omenan. Sumexepek Egrisis եգեր (Eger) ucoxopt̆eenan do Egrisis naskidut̆u Margal-Lazepeşi p̆ap̆ulepe sեգերաց (Egeraʒ). Yani, M-egr-el-i, M-arg-al-i, Agrua do Eger-aʒ-işi semant̆ik̆a ayni ren, ayni k̆onst̆rukʒia uğunan.
Ama Şonepek Margalişen “imızan” zop̆onan, Margalepe şeni “Zanar”, Margaluri nenas “Luznu” uʒ̆omenan. Nenamçkinacepekti akolendo eç̆opes Lazuri do Margaluri şeni ayni hip̆otet̆uri coxo: “Zanuri”.

Naqonasunon…

+

ნოწილე 2

“ნენას მუკოთი ეცხერი ზიტაფე უღუნ, ეკოთი ხამფა დო მჯვეში, კულტურული ნენა ნა რენ მაძირენან!”

ალი იჰსან აქსამაზი: მარგალურ-ლაზური რენ სოვჲეთური პერიოდიში ირიშენ უბედინერი ნენა. მარგალ-ლაზი ხალკი რენ სოვჲეთური პერიოდიში ირიშენ უბედინერი ხალკი. ნუჶუსითენთი ჭიტა ვარ ტეს. სოვჲეთური ხეცალაქ მარგალ- ლაზეფეშენ დიდო ჭიტა ხალკაფეს კულტურული ავტონომი ქომეჩუ დო მარგალ- ლაზეფეს ვარ. ამკათა უბედინერი ხალკი მთელ დუნჲასთი ვა იძირენ. მუშენი აშო რტუ აჲა დულჲა?

გივი გ. ქარჩავა: მუ ფთქვა. არ მჯვე ნოთქვამე რენ – “იკვანდი დო მეგჩასენია.” ჩქინ, ლაზეფე დო მარგალეფექ ნენა ჩქინიში დო იდენტობა ჩქინიში კიმეთი ვა მიჩქინან, დიდო ფერფუ გოვნდინუფთ. ანდღა სოვჲეთური ორა ვა რენ, დემოკრატიაში ორა რენ, ირი ხოლო გონწკიმერი რენ, ამა ნენაში ოსქედინუ ნა გორუფან ნაკო კოჩი გიჩქინან ლაზეფეში დო მარგალეფეში ოშქენდას? დიდო ჭიტა. პრობლემი აჲა რენ. თი სქანიში კიმეთი სი გიჩქიტასინონ, ემორას ირიქ საჲგი გოღოდასინონ.

ალი იჰსან აქსამაზი:  ჩქიმი შენი დუნჲაში ხალკეფე ართნერი რენ. ედო ენთეფეში ნენაფეთ იარკარელი კიმეტონი რენ. კაჶკასჲაში მთელი ხალკეფეთი ეშო. კაჶქასჲაში კართა ხალკი დო ენთეფეში კართა ნენა არკარელი კიმეტონი რენ. ენთეფეთი, ნენაფე მუთეფეშითი კიმოტონი რენ ჩქიმდა. ემუშენიქი კართა ნენა კოჩინობაში შაჰიდი რენ. ედო არ ნენა ღურაში, კოჩინობათი ღურუნ. მა ეშო მიჩქინ. “თარიხიში შილჲაფეთენ მჯვეში ორაფეს, აწინერი ქორთუფეს, მეგრელეფეს, ლაზეფეს დო სვანეფეს არ ნენა უღუტესჲა, არ ხალკი რტესჲა” ზოპონან ნამთინი მათარიხეფექ? პოლიტიკური გაგნაფათენ ვარ, კოჩინობაში გაგნაფათენ გკითხუფთ მა: ეშორ ტუი? თქვან მუ იზმონთ? აჲა ნენაფე მუნდეს უკუიწკეს? დიდო მჯვეში ორაფეშენ ამბარონი არ ქეთაბი ქორენ. ეშო მიჩქინ: “ქართლის ცხოვრება/ ქართლიში სქიდალა”. აჲა ქეთაბიქ ამკათა თარიხეფეშენ ამბაეფე მომჩაფანი? ნენაფე ჩქინიშენთი ამბაეფე მომჩაფანი?!

გივი გ. ქარჩავა: “ქართლის ცხოვრებაქ” ამ ნენაფეში ოკოწკიმუ შენი მუთუ ვა ზოპონს, მუშენი დო, ამ ქითაბი ნა იჭარუ ორას, ნენაფე ოკოწკიმერი ქორტუ აჩქვა. ოთხი ხოლო ნენა არ ნენაშე ნა გამულუნ, ეჲა მცუდი ვა რენ. ეშო რენ. ოქორთურაში დო დუნჲაში დიდი ნენამჩქინაჯეფექ აშო გამაჩხიკეს, დიგურეს დო სოღუნი აშო დოჭარეს. ხვალა ჩქინი ნენაფე ვარ დო, კართა ნენა ეშო ვა რენი? მისალი, ანდღა თურქული, თურქმენული, აზერბაიჯანული, გაგავუზური, უზბეკური დო ჩქვა ნენაფე ოში დო ოში წანაფეში წოხლე არ ნენა ვა რტესი? ხოლო, რუსული, ბულგარული, სერბული, ჩეხური დო ჩქვა სლავური ნენაფე? მთელი ნენაფე ეშო რენან. აშოქი, ამ თეორი წორი რენ დო მა ეჲა შივიჯერ.

ალი იჰსან აქსამაზი: კართა ნენას დიალექტეფე ქუღუნ. თურქული ნენასთი დიალექტეფე ქუღუნ. რუსული ნენასთი დიალექტეფე ქუღუნ. ქოორთული ნენასთი დიალექტეფე  ქუღუნ. ლაზური ნენასთი დიალექტეფე  ქუღუნ. აჲა დიდო ნორმალი რენ. თქვან აჲა თემაშენ მუეფე გათქვენან? აჲა რენ მაართანი. მაჟურათი ქორენ: კართა ნენას მაჟურა ნენაფეშენ ეცხერი ზიტაფე ქუღუნ. ანდღანერი ნდღას დუნჲაში კართა ნენას მაჟურა ნენაფეშენ ეცხერი ზიტაფე ქუღუნ. აჲათი დიდო ნორმალი რენ. თქვან მუ იზმონთ?

გივი გ . ქარჩავა: მორო მუ! აჲა დიდო ნორმალი რენ. ბაზი კოჩეფეს, ნოსი ნა ვარ უღუნან კოჩეფეს აჲა ონჯღორონი მუთხანი დაწონენან, მარა აშო ვა რენ. მისალი, ბაზი მარგალეფე ქომიჩქინ, თის ჟურ მჯიხი ნოსი ვარ უღუნან დო ეტიმოლოგიაშენ “იჩალიშეფან”. მარგალური ნენას ეცხერი ზიტაფე მოთ უღუტასია დო, აღანი ზიტაფე მოინგონაფან, ვანა-თი, დაჰა მენდრა ნა ულუნანფეთი ქორენ დო მარგალურის ჩქარ ეცხერი ზიტაფე ვარ უღუნ, ჩქვა ნენაფექ მარგალურიშენ ეჭოფესია ზოპონან. წოხლე დო წოხლე ენთეფე კალა ოკოვაკიდეტით, აშო მო იქიფთ მა ვუწუმერტი, მარა აწი მევაშქვი დო მუთუ ვარ.
ამ ონდი აშო გამამასვარენან: არ ნენას მანძაგერი ნენაფეშენ ეცხერი დიდო ზიტაფე უღუნ-ნა, აჲა მოწირამან-ქი, ამ ნენა ნა ღარღალაფს ხალქის მანძაგერეფე კალა დიდო აქტიური კონტაქტი უღუტუ: გამაჩამუ-ეჭოფინუ, ოხთიმუ-მოხთიმუ, კიკინაფე, ართიკართი კალა ოჩილუ დო ოქომოჯუ. ამაზონიში ღალიში მტკაფეს ნა მეშახენან ჭიტა ხალქეფე ქორენ, ენთეფეს uncontacted peoples უწუმენან, მუშენიქი, ანდღაშაქის ტეტელი გულუნან, გოღო სქიდალათენ სქიდუნან, მითიკალა კონტაქტი ვარ იქიფან დო დუნჲას მუფე იყვერენ, ეჲაში ჩქარ ამბარი ვარ უღუნან. ენთეფეში ნენაფე რენ სტერილური ნენაფე – ეცხერი ზიტაფე ჩქარ ვარ უღუნან დო ქუღუნანნათი-ნა – დიდო მციქა. ამუთენ მუ ფთქვამინონ: ნენას მუკოთი ეცხერი ზიტაფე უღუნ, ეკოთი ხამფა დო მჯვეში, კულტურული ნენა ნა რენ მაძირენან. მარგალური ნენა დიდო მჯვეში დო ზენგინი ნენა ნა რენ, ამუთენთი ბძიროფთ: ნენა ჩქინიში დოლოხე არ კელე სუმეხურიშენ, არაბულიშენ, ჶარსულიშენ, ბერძემულიშენ, ქორთულიშენ, ოსურიშენ, თურქულიშენ, აფხაზურიშენ, სვანურიშენ ეცხერი ზიტაფე დიდო იძირენ დო მაჟურა კელე მარგალურიშენ ეცხერი ზიტაფე ოფშუნ ქორთული, აფხაზური, სვანური, ჭერკეზული დო ჩქვანენაფეს. მისალი: სუმეხური ճանճ (ჭანჭ) მჯვეში ორას, მარგალურ-ლაზურიში პაპული ნენაშენ ეცხერი რენ: მარგალეფექ ანდღათი ჭანჯი ვუწომერთ, ლაზეფექ მჭაჯი. მარა, მარგალური გორდ-ი, (მაყაყი), სუმეხური գորտ-შენ (გორტ) ეჭოფინერი რენ. აფხაზური დო სვანური ნენაფეშა ხრისტიანული ტერმინოლოგიაში დიდო მარგალურიშენ ამახთეენ, მუშენი დო ამ ლეტაფეს მჯვეში ორას მარგალური ჰეგემონი ნენა ორტუ დო ხრისტიანობა დო ხრისტიანული ტერმინოლოგია მარგალურიშენ ულუტუ მანძაგერი ჭიტა ხალკეფეშა.

ალი იჰსან აქსამაზი: სოვჲეთური ხეცალაში იფთინერი წანაფეს, ეშო ფთქვათ ნა, აშო ფთქვათ ნა, მეგრელეფესთი, ლაზეფესთი ამციქა ნარტუ ნათი კულტურული ავტონომია ქუღუტეს. აჲა ხილაჶი ვარ, წორი რტუ. გაზეთაფე ქუღუტეს. ნწოფულაფე ქუღუტეს. აჲა რენ მცხადე. აჲა რენ მცხადე თარიხი. აჲა კაიხეშა მიჩქინან. მარა ეჲა თარიხიშენ მუთუ ვა გკითხამინონან. აჩქვა გლობალიზასჲონიში ოშწანურა რენ. ინტერნეტიქ სინორი ვა იჩინოფს. თქვან მუ იზმონთ? 21. ოშწანურას ლაზური ნენა სქიდასიონი? მეგრული ნენა სქიდასინონი? აღანი სინორეფეშენ დო სეპარატიზმიშენ მუთუ ვა გკითხუფთ. ხოლო ოთქვალუში ვორე. ხოლოთი გკითხათ: ექონი- აქონი ნამთინი გამანთანერეფექ “მეგრელი დო ლაზი ნანა- ბაბაფექ ბერეფე მუთეფეშის მეგრული/ ლაზური   ვა ოგურეს დო ემუშენი მეგრული/ ლაზური ნენაფე  ღურუნჲა” ზოპონან. აჲა ხილაჶი ვა რენი?  ნანა- ბაბაფე კაბაეტონი რენან. ეშოი?! ემორაფეში პოლიტიკური იკლიმი კაბაოტონი ვა რენი? ასიმილასჲონისტური პოლიტიკაფე კაბაეტონი ვა რენი? ნანა- ბაბას კაბაეტი მოკიდუ ონჯღორე ვა რენი? ბუნჯინალური ენტეგრასჲონიშენ ვარ,  ექონი- აქონი ოხანცალეფეში ხილაფი პოლიტიკაფეშენ მოლაფშინაფ.

გივი გ. ქარჩავა: მორო. ნანა დო ბაბაშა ხვალა კაბაეტი ვარ მუიკიდენ. ენთეფეში კაბაეტითი ქორენ, მორო, მარა ხვალა ენთეფეში კაბაეტი ვა რენ. ენთეფეში კაბაეტი მუ რენ ეჲა ფთქვამინონ აწი: ჩქიმი გომთის დიდო კოჩი ვიჩინოფ, მარგალეფე დო ლაზეფე, ნენა შენი გური ნა აწკუნენან, ლაზური დო მარგალური შენი მაღალა ნენაფე ნა თქუმენან დო ბაზი ნენაში აქტივისტითი ქორენ. მარა, ამ კოჩეფეშენ დიდოფექ ბერეფეს ხოლოთი ვარ უღარღალნან მარგალური. სებები მუ რენ? სებები რენ თქვან ნა თქვით ონდეფე: პოლიტიკური იკლიმი, ასიმილასჲონისტური პოლიტიკაფე. აჲა ხვალა ჩქინი დევლეთეფეში პრობლემი ვა რენ, დუნჲაში პრობლემი რენ. მარა, ავრუპაში დევლეთეფექ დო ხალკეფექ ქოხოწონეს-ქი, ლინგვისტური დო ეთნიკური ზენგინობა ოშქურინონი ონდი ვა რენ, კაი ონდი რენ, ედო ეჲალეთლუღი დევლეთიში დოლოხე ნა სქიდუნ ხალკეფეს დო ნენაფეს, კულტურაფეში ჭეშიდობას გჲამპონენ. ემუშენი რენ ქი, ავრუპაში დევლეთეფექ დიდო ფარა ხარჯუფან დო მო გონდინუტას ჲადო, ჭიტა ნენაფეს ნუშველაფან. ოქორთურას ანდღაშაქის სოვჲეტური ოსიმადუში გალე ვა გამალუ, ნენა შენი კოჩიქ მუთუ თქვას-ნა, ემედენი სეპარატიზმი დო დუშმანობა დაწონენან, რუსჲაშკელე კითი მეგიღირაფან დო რუსიში კოჩი რეჲა გიწომენან, აფხაზეთიში დო ცხინვალიში ამბარეფე გოგოშინაფან, ბაზეფექ, მარგალური, შონური დო ლაზური ნენა ნა ჯოხონს ეშო მუთუ ვა რენ, ხვალა ქორთული ნენა რენ დო ირი ემუში დიალექტი რენია ზოპონან. ამუთენ მუ იქთირენ? ნენა ჩქიმის გინონ დიალექტი უჯოხი, მუთუ გინონ უჯოხი, ეჲა ჩქიმი შენი ხოლოთი ნენა რენ დო შური დო გური ჩქიმიში დოლოხე დაჩხირი სთერი გზუნ დო იჭვენ. ედო მა ვა ბღურაშა, ემ დაჩხირი მუთუს დო მითის ვა ასქურინენ. თურქიესთი ამციქა ჩქვანერი ხალი უღუნ. თურქიე ანატოლიას ნა სქიდუნან ხალკეფეში დევლეთი ვარ დო ეთნიკური თურქეფეში დევლეთი რენ. სერტი სისტემი ნა უღუნ არ დევლეთი რენ. თურქი ემ ლეტაფეშა მოხთიმერი ნა რენ, ემუში ისტორიული გონოშინე ქუღუნ მილლეთის დო ემუშენი აშქურინენან, ლაზეფეს, ქურდეფეს, ქორთუფეს, სუმეხეფეს, სურიანურეფეს, ბერძემეფეს ნენაში ჰაკეფე მეფჩათ-ნა, ჭუმანი ოტონომი მაკვანდასუნონან, გენდღანითი გამახთასუნონან დო თურქიე ოკიფაშასუნონიაი დუშუნნან. ემუშენი, დემოკრატიული გონწკიმერობა იადო, არ ხეთენ ჭიტა-ჭიტა დიკაში კაკალეფე დუბღაფან მილეთის კვინჩეფე სთერი, მაჟურა ხეთენ ასიმჲლასიონიში თუფეღი ნოღირამან დო ისთომერნან. ვარ უჩქინანქი, ინტერნეტიში ორას კოჩიშა მუთუ ვა გამფულენ. ხოლო არ მუთხანი ქორენ. სისტემა დო სისტემას მხუჯი ნა მეჩაფს კოჩეფეს გური ჩქინიში ჭვინი ვარ უჩქინან. მითიქ ნენა მუშიშენი მღორაფს დო ბეჯღუფს ნა, ნენაში ჭვინი ნა ობეჯღაფაფსეჲა ვარ ისიმადეფან, დუშმანური დევლეთეფექ ფარა მეჩამს დო ემუშენი ბეჯღუფსია ზოპონან. რუსჲას არ უდმურტი კოჩი ქორტუ, ალბერტ რაზინი. ამ ბადი კოჩიქ, ნენა ჩქინი ღურუნ ედო ვუშველათენ ჲადო, ჭეშიდი მუთხანეფე იქიფტუ: ჭარუფტუ, იკითხუფტუ, ეთქინლუღეფე დოდგიფტუ, ჲანი ნენაში აქტივისტიქ ნა ყვასუნონ დულჲაფე იქიფტუ. ამერიკაქ დო ავრუპაქ ფარა მეჩაფს, დიზენგინუ, დუშმანი რენ, რუსჲაში ოკოფაშუგორუფს ჲადო მუ დო მუ ვა ზოპონტეს ამ კოჩიშენი. არ ნდღასთი, 2019 წანაში 10 სტაროშინას, უდმურტიაში ნანანოღაში, იჟევსკიში მეჲდანიშა გამახთუ, ხეს პანკარტი ოქაჩუტუ რასულ ჰამ ზათოვიში ზიტაფეთენ: “ჭუმანი ნენა ჩქიმი ღურასუნონ-ნა, მა ანდღა ოღურუშენ ხაზირი ვორე” ჲადო დო რუსიფიკასჲონიში კარში, ნენა ჩქიმი ღურუნ-ნა, მათი ბღურამინონ ჲადო, ბენზინი გოიბუ დო თი მუში ოიჭუ. ჲანი, სისტემას აშო მუთხანი ვა ადუშუნენ, ნენაში წკუნა მუკო მონკა რენ მითიქ ვა ნაგნეფს. კოჩიქთი მუშო ვარ ოიჭუშაქის, მითიქ ვა იჯერტუ ჭვინი მუში.

ალი იჰსან აქსამაზი: თქვანთი კაიხეშა გიჩქინან, ეშო ფთქვათ ნა, აშო ფთქვათ ნა, 1921 წანაშენ 1991 წანაშაქ გურჯისთანი სოვჲეთური ოხენცალეში დოლოხერ ტუ. აფხაზეთითი გურჯისთანიში დოლოხე რტუ აჲა პერიოდის. ლაზური გაზეთა-ქეთაბეფე  1928 წანაშენ 1938 წანაშაქ ისქენდერ წითაშიში ჯოხოთენ ნოღა სოხუმის გამიჩქვინუ. ეშო ფთქვათ ნა, აშო ფთქვათ ნა, ხოლო ართნერი პერიოდის, ლაზური ქეთაბეფე გამიჩქვინუ გურჯისთანიში ნანანოღა თბილისისთი: არნოლდ ჩიქობავაში “ჭანური ტექსტები” 1929 წანას დო იოსებ ყიფშიძეში “ლაზური ტექსტეფე” 1939 წანას  თბილისის გამიჩქვინუ. ბექი ართნერი პერიოის გამიჩქვინერი მაჟურა ლაზური ქეთაბეფეთი ქორენ მარა მა ვა მიჩქინ. მარა მა ქაიხეშა ქომიჩქინ 1940-ონი წანაფეშენ 1970-ონი წანაფეშაქ გურჯისთანისთი, აფხაზეთისთი ლაზური ქეთაბეფე ვა გამიჩქვინუ. აკადემიური  ნოჩალიშეფეშენ ვა მალაფშინაფ. “ლაზური ტექსტეფე” სთერი ნოჩალიშეფეშენ მოლაგიშინაფთ.  ეშო ფთქვათ ნა, აშო ფთქვათ ნა,1940 წანაშენ 1970 წანაშაქ ლაზური ქეთაბეფე მუშენი ვა გამიჩქვინუ გურჯისთანის? მი რენ ვანა მიეფე რენან აჲა დულჲაში ჯოღაბინამეჩაფსკოჩი? 1970 წანაშკულე ხოლო ლაზური ქეთაბეფე გამიჩქვინუ გურჯისთანის: გურამ კარტოზიაში “ლაზური ტექსტეფე- 1” 1972 წანას, ირინე ასათიანიში “ლაზური ტექსტეფე” 1974 წანას, “ლაზური პარამიტეფ”” 1982 წანას  დო გურამ კარტოზიაში “ლაზური ტექსტეფე- 2” 1993 წანას გამიჩქვინუ ნანანოღა თბილისის.  მაჟურაფეთი რენ ნა, მა ვა მიჩქინ. ხეს ვა მიღუნ. მარა დიდოფეთენ 1940 წანაშენ 1970 წანაშაქ ლაზური ქეთაბი ვა გამიჩქვინუ გურჯისთანის. მუშენი?

გივი გ. ქარჩავა: მუ გიწვათ, თქვა კაი ხეშა ნა ძირით სტატისტიღი შენი მა ჩქარ ვა ვიდუშუნი. მა ნა ბძირი დოსჲაფე ჩქიმის, 1946, 1947, 1948 დო 1949 წანაფეს გამახთიმერი მარგალური ბირაფაფეში ნოტეფე ქორენ. ჲანი მარგალური ბირაფაში ტექსტეფე მარგალური ნენათენ დო ნოტეფე რენ, ემუშენ ჩქვა დაჰა ვა მაძირუ. მუ ფთქვა, ამბარი ვა მიღუნ. ემორაფეს, აკადემიური ოხანდუფე ქორტუ: მისალი, სერგი ჟღენტიში “ჭანურ-მარგალურიში ფონეტიღი” გამახთუ 1953, აწი ნა გომაშინუ. ჩქვაფეთი ქორენ, ამა წანაფე დო ჯოხოფე ვა მშუნს აწი დო, აკადემიური ნოჩალიშეფე გამოშქვით დო ტექსტეფე მო გამოშქუმერთჲაში მუთუ ემრი გამიჩქვინუი, ეშო პოლიტიკა უღუტესი ამ 30 წანას, ამუში ჩქარ ამბარი ვა მიღუნ. აკადემიური გამოჩქვატეს-ნა, ტექსტიში გამაჩქვინუთი აკადემიური დულჲა რენ, მორო მუ რენ – არ ნენამჩქინაჯექ ოფუტეშა ულუნ დო ტექსტეფე კორობუფს, უკაჩხე ქიტაბის დიდი არ გოწოთქვალა უხვენუფს დო ამ ტექსტეფე გედუმერს. ყიფშიძეში, კარტოზიაში, მარიში, ჟღენტიში, ხუბუაში ტექსტეფე ირი აკადემიური ნოჩალიშეფე რენ, მა აშო დომაწონენ. დო 1940-1970 ჲასაღი იწოფხინუჲაში ნე ამბარი მიღუნ დო მთინი გიწვათ-ნა, ნე ვიდუშუნ. მარგალური დო ლაზური კაზეტაფეში ჲასაღი ოწოფხინუ დო მარგალური დო ლაზური ტექსტეფეში ჲასაღი ოწოფხინუ არ ვა რენ. აშო რტუკო-ნა, ამბარი დომაყვეეტეს. ედო, ამბარი ნა ვა მიღუნ ონდი შენი მუთუ ვა მათქვენ, სპეკულასჲონი ვა მახვენენ.

ალი იჰსან აქსამაზი:   ბალტიკური ჯუმჰურიჲეთეფეშენ  ამბარი ვა მიღუნ; აწი აქ ბეჯითითი ვა რენ. კაჶკასჲაშენ მოლაფშინაფთ დო ემუშენი. მარა, 1991 წანაშა, მთელი სოვჲეთური ჯუმჰურიჲეთეფეში ნენაფე კირილური ალბონითენ იჭარინუ. მარა ქორთული, ქორთული ალბონითენ დო სუმეხურითი, სუმეხური ალბონითენ იჭარინუ. კრემლინი ხეცალაქ აჲა სიჲასეთითენ მუ ნოღირა უღუტუ. აჲა რენ მაართანი კითხალა. მაჟურანითი ქომიღუნ ართნერი პერიოდიშენ: ქორთული ნენა ართნერი პერიოდის იფუქირუ. 1918 წანაშენ 1921 წანაშა დო 1921 წანაშენ 1992 წანაშა მუკო ქორთული ნწოფულა ქორტუ გურჯისთანის? 1938 წანაშაქის აფხაზური ნენა ლათინური ალბონითენ იჭარინეტუ.  1938 წანაშენ 1954 წანაშაქის აფხაზური ნენა მუშენი ქორთული ალბონითენ იჭარინუ. ედო ხოლო აფხაზური ნენა მუშენი კირილური ალბონითენ იჭარინუ 1954 წანაშენ ანდღანერი ნდღაშა? კრემლინიში ხეცალაქ აჲა სიჲასეთითენთი მუ ნოღირა უღუტუ. თქვან ამუშენი მუ იზმონთ?

გივი გ. ქარჩავა: ქორთული დო სუმეხური ნენაფე სოვჲეტური პერიოდიშა 15 ოშწანურა ქორთული დო სუმეხური ალბონითენ იჭარინეტუ დო სოვჲეტური ორას ჩქვა ნამ ალბონითენ იჭარინასუნტუ? ამ ნენაფეს ოჭარუში დიდი ადეთი ქუღუტეს, მუში ალბონეფეთი ქუღუტეს დო ემუშენი ამ ალბონეფეთენ იჭარინუ. ოჭარუში დიდი კულტურა ვანა ჩქარ ნა ვარ უღუტეს ხალკეფესთი აღანი ალბონეფე უხვენეს. მა მკითხათ-ნა, არ ნენაქმჭარალობას გჲოჭკაფს-ნა, ნამ ალბონი ემუშენი მოხვა იყვენ, ეჲაში კარარი ნენამჩქინაჯეფექ დო ხალკიქ ბერაბერი მეჩასუნონან. ნენამჩქინაჯეფეს ქუჩქინან, არ ნენაშენი ნამ ალბონი დაჰა მემსქვანერი დო მოხვა იყვენ, ხალკისთი არ ვარა მაჟურანი ალბონითენ ონჭარუში პრაქტიღი ქუღუნ, ეჲა ალბონის გეგაფერი რენ. სოვჲეტური ორას, ბაზი ნენამჩქინაჯეფექ ობიექტური მეწკომილუთენ გოშაცხუნუფტეს ჭიტა ნენაფე შენი აღანი ალბონეფე, ბაზეფექთი სიჲასეტური მეწკომილუთენ. ხოლო, ნამ კულტურაში, ნამ კულტურული კონჟონქტურიში დოლოხე რენ არ ნენა, ემუში გჲორა დიდგენ ონჭარონი სისტემი. მისალი გიწვათ: ნენამჩქინაჯეფეს უჩქიტეს-ქი ჩეჩენური ნენას ანდღაშაქის სუმ ალბონი ქიხმარინუ: არაპური, ლათინური დო კირილური. ამა, 2020 წანაში წილვას, ჩეჩნეთის, არ ჯამეში დოლოქვერეფეში თუდე მჯვეში არ ქვა ქიძირუ, ქვას მჯვეში ქორთული ალბონითენ მუთხანეფე ნონჭარს. ნა ნონჭარს მეთინი ჩეჩენური ნენათენ ნჭარელი რენ, ამა ბონჯაფე ასომთავრული უღუნ. აჲაქ მუ მიწომენან – ჩეჩენეფე ხრისტიანი რტესში, ონჭარუ შენი ასომთავრული ალბონი იხმარტეენან. ამა, უკაჩხე ჩეჩენეფე დიმუსლიმანეს დო ემუშენი არაფური ალბონი უღუტეს, სოვჲეტური ხეცალა მოხთუში, აშო ჭიტა ნენაფე შენი კირილური ალბონეფეში ოხვენუში კარარი ნიჩინუ დო ჩეჩენურისთი კირილური ალბონი დუხაზირეს. აფხაზური ალბონიში მუ გიწვათ: მა ნა მიჩქინ 1938 წანას სოვიეტეფს არ კანონი ქოგამახთუ, ამ კანონიქ ზოპონტუქი, ავტონომიაფეს ნა სქიდუნან ჭიტა ნენაფე შენი დევლეთიში ნენაშენი ნა იხმარინენ ალბონი ვიხმარათმინონანია. აშოფეთენ, აფხაზური ნენა შენი ქორთული ალბონიში სისტემიში ოხაზირუ ქოგჲოჭკუ. ნაკოთხანი პროჟექორტუ: აკაკი შანიძეში, სიმონ ჯანაშიაში დო აფხაზეფეშიკელე დიმიტრი გულიაში დო მუშნიჰაშბაში პროჟეფე. ირი ქორთული ალბონიში სისტემიში ჟინ ხვენერი. სოღუნი, დიმიტრი გულიაქ, სიმონ ჯანაშიაქ დო აკაკი შანიძექ ორთაღი პროჟე დოთეშქილეს დო ეჲაში ოხმარუს ქოგჲოჭკეს. 1954 წანას, დიმიტრი გულიაქ, მუში დო ქორთუ პაპაზი, დავით მაჭავარიანიშ ხეშენ 1892 წანას ხვენერი კირილური ალბონი გოქთინუ. ზოპონანქი, ქორთული ალბონითენ ონჭარუ ბერიაში ემრი რტუ დო ბერიაქ ვა ღურუშაქის, აფხაზეფექ ზორითენ ქორთული ალბონი იხმარესია.

ნწოფულაფეში ამბარი ვა მიჩქინ, მუთუ ვა მათქვენ. ნა მათქვენეჲა რენ-ქი, ანდღა ნა მიღუნან ნწოფულაფეშენ დიდოფე სოვიეტური ორაფეს გეიდგინუ. სოვიეტური ორაფეშა ეკო ნწოფულა ვა რტუ. 1918-1921 წანაფესთი, ოქორთურაში დემოკრატიული ჯუმჰურიჲეთიქ მუკო ნწოფულა გედგასუნტუ, სერი დო ნდღალერი გალენი დო დოლოხენი პრობლემეფე კალა იბოდერტუ.

ალი იჰსან აქსამაზი: დიდო მჯვეში თარიხი არ კელე დიდო ბეჯითი რენ მაჟურა კელეთი  ეკონარი ბეჯითი ვა რენ. მა აშო მიჩქინ დო აშო მათქვენ. აჲა ბექითი პარადოქსული ხალი რენ; მუ მიჩქინ?! მთინი გიწვათნა, ხოლოთი თარიხი ბეჯითი რენ; აშო მიჩქინ მა. აწი არ კითხალა ქომიღუნ თქვანდა: მთინი გიწვათ ნა, აჲა კითხალა აწიშა აქონი ჩვენებური/ გურჯი გამანთანერეფესთი არ- ჟურ ჶარა პკითხი მარა ენთეფექ ნენა ვა გემიქთირეს. მუშენი, ვა მიჩქინ. აწი ეჲა კითხალა გკითხათ: “ქართველი”, აჲა თქვალა მუნდეს ჲეჩქინდუ?

გივი გ. ქარჩავა: მა თარიხიში დიდი პროფესიონელი ვა ვორე, ჩქიმი შენი ვიკითხუფ დო ბაზი მუთხანეფეშე მიგნაფუნ. “ქართველი” ჲანო ნა მოხთუ არ ეთნონიმი რენ. ედო, ვიდუშუნეფ-ქი, ეჲა ოქორთურაში ოშქენანი პროვინცია ქართლიშენ დო ქართლიში მილეთიშენ მულუნ. “ქართველი” დო “საქართველო”  X. ოშწანურაში უკულე, ბექითი XI- XII. ოშწანურაფეს ჲეჩქინდუნ დო ექოლენდო ანდღაშაქ ისმულუნ.

ალი იჰსან აქსამაზი: თურქული დუდკანონიში მა-66 მადდეთენ, თურქიჲეში ჯუმჰურიჲეთი კართა დობადონარი თურქი რენ. აჲა ეთნიკური ვარ, პოლიტიკური თარიჶი რენ. თურქული ოხენცალექ წოხლეშენ მაჟურა ნენაფე ვა იჩინოფთუ. მარა აწი ეშო ვა რენ. დობაღინე რენ, ვა ენ, მაჟურა ნანანეფეთი მენოცხუნე დესი რენ თურქული ოხენცალეს. გურჯისთანისთი დობადონარობა ართნერი რენი? გურჯისთანიში კართა დობადონარის ქართველი უჯოხუფანი? გიჩქინან, გურჯისთანის სომეხეფე, აზერბაჲჯანიში თურქეფე, სურჲანეფე, აბხაზ- აბაზეფეთი სქიდუნან . ანთეფესთი ქართველი უჯოხუფანი?  ვანა ხვალა ლაზი, მარგალი,  სვანი დო ქორთუფეს ქართველი უჯოხუფანი? გურჯისთანიქ აფხაზური ნენა, სომხური ნენა, სურჲანური ნენა, აზერბაჲჯანური თურქული იჩინოფს, ეშო მიჩქინ. ედო აჲა ნენანენაფეშენ გურჯისთანიში დობადონარეფეს კულტურული ნამთინი ჰაკეფე ქუღუნან, ეშო მიჩქინ.  გურჯისთანიში ოხენცალექ მარგალური, ლაზური დო სვანური ნენაფესთი კულტურული ჰაკეფე მეჩაფსი? იმენდი გიღუნანი? თქვან მუ იზმონთ?

გივი გ. ქარჩავა: ოქორთურას თქვანი სთერი ვა რენ. სოვიჲეტური ორაფეშენდონი 1999 წანაშაქის (ვანა 2000 წანაშაქის, აწი კაი ვა მშუნს) პასაპორტის ირის ეთნისიტე მუში ქუნჭარუტუ. სომეხის სომეხი უნჭარუტუ, აზერის აზერი დო აშო. უკაჩხე    მოსელეს. აწი, ხვალა “საქართველოს მოქალაქე” ნონჭარს, ჲანი „ოქორთურაში დობადონამშინე“/ “Gürcistan Vatandaşı”. ამ კანონი აშო გამამოგნაფეს: “დევლეთიში დოლოხე ჩქვა დო ჩქვა ეთნისიტე იყვენ, ამა ირიქ ხოლო არ დევლეთიში დობადონამშინე ვორეთ”. მა მკითხათ-ნა, აჲა ნორმალური კანონი რენ. ამ კანონიქ მცუდი მუთუ ვა ზოპონს – სი სუმეხი რე ნა, ორტი, ამა ოქორთურაში დობადონამშინე რე. აჲა ფაქტი რენ. თურქიესთერი, “აქ ნა სქიდუნ ირი თურქი რენ” ოხვენუ მორო დიდო პატი იყვასინტუ.

ამ კანონიში კარში 20 წანაშე დიდო რენ, ქორთუ ნაციონალისტეფე გამულუნან – პასაპორტიშენ ეთნისიტე ჩქინი მო ეზდეს, ქორთუ ნა ვორეთ მოთ ვა ნჭარუფან, მჯვეში ადეთი გოვოქთინათ დო ხოლოთი ვონჭარაფათ ჲადო გამულუნან.

ქართველი ხვალა ქორთუ, ლაზი, მეგრელი, სვანი დო წოვა-თუშეფეშა იჯოხინენ. ჩქვაფეშა ვარ. ჩქვაფექ კებული ვარ იქიფან, ქართველი ვორეთჲა ვა ზოპონან, მუ ნა რენან ეჲა ზოპონან. ედო სუმეხი ქართველი რენ, აფხაზი ქართველი რენ, აზერბაიჯანელი ქართველი რენ ჲადო მითიქ ვა ნოქაჩაფს.

ოქორთურაში ანაჲასას ჟურ დევლეთური ნენა იშინენ: ქორთული დო აფხაზური (აფხაზეთიში ლეტაფეს). ჩქვა ნენაფეს – სუმეხური, აზერბაიჯანული დო ოსური ნენაფეს ჩქვა ჰაკკეფე ქუღუნან. მესელა, გაზეთაფე, მექთებეფე, თიატროფე, დევლეთიში ტელევიზიონის პროგრამეფე. ჩქარ ჰაკკი ნა ვარ უღუნ ნენაფე რენან მარგალური, შონური, ლაზური. ჲანი, დევლეთიქ ამ ნენაფეთენ ნე გაზეთა გამაჩქვინუს, ნე რადიოს, ნე თიატროს, ნე მექთების, ნე ტელევიზიონის მხუჯი ვა მეჩაფს. ამ ნენაფეთენ მუთუ იხვენენ-ნა, ირიხოლო პრივატული ინისიატიჶი რენ. დევლეთიქ მხუჯი ნა მეჩაფს ხვალა ამ ნენაფეში აკადემიური დოგურუ რენ.

ამა, წოხლეთი ფთქვი დო აწითი ბზოპონ – ორა გოლულუნ დო კოჩეფე იქთირენან. ოქორთურასთი აღანი ნესილი მულუნ დო ენთეფეში ოსიმადუ იქთირენ. ანდღა, ხვალა მარგალი ვარ დო, დიდო ქორთუ კოჩი მიჩქინ, მარგალური, შონური, ლაზური ნენაფეშა სტატუ მეჩამუ შენი, მექთებეფეს ამ ნენაფეში დერსი მეჩამუ შენი მხუჯი ნა მომჩაფან, გამულუნან დო დევლეთისთი ნობაძგაფან, ამ ნენაფე გონდინუნ დო ვა გონდინან შენი, ჩქინ მუთხანეფე პათმინონანია. 15-20 წანა წოხლე მა დიდო პესიმისტი ვორტი, მუშენი-დო, 15-20 წანა წოხლე ეშო კოჩეფე დიდო ვა რტეს, ანდღა დაჰა გონთანერი თოლეფეთ მევოხოსარ ჭუმანდელი ნდღა ჩქინის.

ალი იჰსან აქსამაზი: “მარგალი”, აჲა თქვალა სოლენ მულუნ? სოლენ ჲეჩქინდუ? ვოგნიქი, “ორგუ”-შენ მულუნ. ეშო რენი?!  ხოლო ვოგნიქი, “მარგალი”-თი “ნაორგაფს კოჩი”-ში ჯოხოშენ მულუნ. ეშოი? “მა- რგ(-ვ)ალი”,” ნაორგაფს კოჩი”-რენ მულუნ, ეშო რენი?

გივი გ. ქარჩავა: “მარგალი” ორგუშენ ნა მულუნ, ეჲა პრიმიტიჶი ეტიმოლოჟი რენ. მარგალი ეგრისიშენ მულუნ. მარგალიში ქორთული ჯოხო “მ-ეგრ-ელ-ი”, ეგრ-ის ნა სქიდუნ, ეგრ-იში მილეთის ოხოწონაფაფს. მარგალითი აჲნი დომაწონენ: მ-არგ-ალ-ი. ჲანი, არგ-ის ნა სქიდუნფე. მჯვეში ორაფეს მარგალეფექ ლეტა მუთეფეშის არგ- უწომერტეს-ნა, მ-არგ-ალ-ი, 100 % ექოლენდო მულუნ. აფხაზეფექ ანდღათი агыруа ||агруа (აგჷრუა|| აგრუა) მიწომენან. სუმეხეფექ ეგრისის եգեր (ეგერ) უჯოხოფტეენან დო ეგრისის ნა სქიდუტუ მეგრელ-ლაზეფეში პაპულეფე სեգերաց (ეგერაც). ჲანი, მ-ეგრ-ელ-ი, მ-არგ-ალ-ი, აგრუა დო ეგერ-აც-იში სემანტიკა აჲნი რენ, აჲნი კონსტრუქცია უღუნან. ამა შონეფექ მარგალიშენ იმჷზან ზოპონან, მარგალეფე შენი ზანარ, მარგალური ნენას ლუზნუ უწომენან. ნენამჩქინაჯეფექთი აქოლენ დოეჭოფეს ლაზური დო მარგალური შენი აჲნი ჰიპოთეტური ჯოხო: ზანური.

ნაყონასუნონ…