İnsanlar, her zaman  için ilkbaharın/Mart ayının (*) gelişini  bir  güç, bir umut, bir sevinç ve bir mutluluk olayı/ilkbahar mevsiminin muştusu olarak karşılamışlardır. Bir önceki yıl elde edilemeyen bereketin bu yıl olsun elde edilmesi için Tha’ya (Tanrı’ya) yalvararak toprağa tohumu atarlardı.

İlkbaharın toprağa katmış olduğu güce Adigeler büyük bir anlam/önem  yüklüyorlardı. 22-23 Mart gününü birleştiren bir gece-bir gündüz sürecinde, “yaz ile kışın ayrıldığına” (гъэрэ кIырэ зэхэкIэу) ve “yazın-yaz mevsiminin- kışa üstün geldiğine” (гъэр кIым щы­текIоу) inanırlardı. O gün “toprağın yeniden canlandığı” (чIыгум псэ къы­хилъхьажьэу) (**) söylenirdi. Adigeler, herhalde bu nedenle  ilkbaharı/Mart ayını  yeni yılın başlangıcı olarak görürlerdi.

Çemışo Ğazıy ile Bırsır Abdulah’ın birlikte çıkardığı “Adige takvimi”nde anlatıldığına göre, Karadeniz kıyısında yaşayan Adigeler ilkbahara “Dıjıh” (Дыжъыхь) diyorlardı. Bundan,  Mart ayının yaşlı, güçsüz canlıları, yırtıcı hayvanları telef eden bir ay olduğu anlamı çıkıyordu. Bunu İsrailli Adigelerden Shapsugh olanların Mart ayına/ilkbahara halen “adıjıh” (адыжъыхь) demelerinden de kanıtlayabiliyoruz.

İlkbahar başka  adlarla da çağrılabiliyordu. Örneğin “Zınıkoğe-zınıkobjıh” (Зыныкъогъэ-зыныкъобжыхь;bir yarısı kış, bir yarısı yaz) da deniyordu. Bununla Mart ayının ilk yarısının kış, son yarısının da yaz olduğu anlatılmak isteniyor. Bu nedenle Mart ayına “kış ile yazın ayrıldığı” (гъэрэ кIырэ зэхэкIэу) ay diyorlardı.

Eski/kadim Adigeler (Пэсэрэ адыгэхэр) doğanın gücünü uyandırmak için değişik gösteriler (шIыкIэ зэфэшъхьафхэp) düzenliyorlardı. Sonunda da bu ayinler oyun (dans ve gösteri) biçimlerine (джэгукIэ) dönüşüyorlardı. Bunlardan biri de Bereket Tanrısı Thağelıg’e (Тхьэгъэлыдж) adanmış olan tapınma biçimidir. Çift sürmeye başlanacağında, gençler el ele verir, bir halk oluşturur ve hep birlikte Tha’ya yakarırlardı. Tarla sürücüleri grup grup ayrılıp kıra giderlerdi. Onlara “zetseyler” (зэцэйхэр) ya da “zetseyeğular” (зэцэегъухэр) denirdi. Sürücü kulübesinin (пщыпIэ) önüne de bayrak dikilirdi. Bayrağı kaldırarak, indirerek dinlenme, yemek yeme ve çalışma vakitleri  sürücülere bildirilirdi. Çift sürme mevsiminde, haftada bir gün, Pazar günü (тхьаумаф) dinlenirlerdi. Ardından, İslam dini benimsenince, dinlenme gününü, Cuma gününe (бэрэскэ­шхо)  alınmıştı.

Uzak geçmişten esintiler. Pek de uzak olmayan tarihi bir geçmişte, Mart ayında yaşanmış  gün ve olaylar  vardır. Sözgelişi 13 Mart 1733’te, yazıları Fransız edebiyatı içinde altın değerinde yer etmiş olan Şarlotta-Elizabet (Ayse) (Bkz.  Charlotte Elizabeth Aisse-Vikipedi) Paris’te ölmüştü. 14 Mart Bersey Vımar, ilk Adigece Okuma Kitabı’nı (Букварь) Tiflis’te bastırmıştı. 25 Mart 1864’te,  Wubıh önderi Şerendıko Hac-Berzeg (Щэрэндыкъо Хьадж-Бэрзэдж), 1840 yılında Karadeniz kıyısındaki Rus kalelerini yıkan   Degumıko Hac-Berzeg’in (Дэгумыкъо Хьадж-Бэрзэдж) zafer anısı olarak  taşıdığı bir kılıcı, Rus generali Geyman’ın önüne koymuştu.

Yakın tarihe ilişkin olarak da, 8 Mart  1923’te “Adige Mak” (Адыгэ макъ/Adige Sesi) gazetesinin ilk sayısı yayınlandı. 10 Mart tarihinde Adigey Cumhuriyeti’nin ilk Anayasası, Yasama Meclisi (Хэбзэгъэуцу Хасэ) tarafından kabul edildi. 24 Mart 1994’te Adige Cumhuriyeti Meclisi (Апшъэ­рэ Совет) AC’nin Devlet bayrağını, Devlet armasını ve Devlet marşını kabul etti.

Görüldüğü gibi, Mart ayı bir çok olaya tanık olmuş bir aydır.
 

(*) Adigeler ilkbahara “ğathe” (гъатхэ), Mart ayına da ğeth’ape (гъэтхапэ;ilkbahar öncesi, ilk baharın başladığı ay) derler. -HCY.

(**) Bu olay Balıkesir (Manyas, Gönen, Bandırma, vb) yöresi Adigeleri, dahası yöredeki Türk Manavlar arasında da bilinir, buna “Çerkes Yazı” denir. -HCY.