TEVU Aslan
Rusya Gazeteciler Birliği Üyesi
Adigey Onursal Kültür Emekçisi
Adige Mak, Nisan 2014
Çeviri: AÇUMIJ Hilmi
Genç birisine nasihat edilirken atasözlerininde söylendiği çıkıyor. Bunlardan birisi ‘бэщ цIыкIур уапэ рагъэуцуагъэми, едэIу – Önüne konulmuş olan ufak sopayı da dinle‘. Bu atasözü uzun zamandır insanların dilinde. Atasözünün ilk oluşduğu dönemlerde yüklenmiş olduğu anlam ile günümüzde ki anlamı arasında kayma var, günümüzde, atanan yönetici, idareci kim olursa olsun söylediklerini dinlemen gerçekleştirmen gerekir gibi bir anlamda yüklenmiş halde.
Daha önceleri milletimiz kendisinin oluşturduğu gelenek-göreneklerimiz doğrultusunda birlik, yardımlaşma ve kolektif çalışma içerisinde olma huyuna sahipti.
En ufak yerleşkeden millete kadar her zaman çözümlenmesi gereken şeylerle karşı karşıya kalınıyor. Bunların gerçekleştirilmesi aşılması için gereken şeyleri insanlar toplanarak ne yapılması gerektiğine karar vererek çözümlüyorlardı. Eskiden yapılan toplantı ve kongrelere (Zefes) akıllı insanlar, yaşamdan tecrübeler edinmiş nahıjlar katılıyorlardı.
Belirli, köy – ülke xaselerinin toplanma yerleri, dua edilen yerler vardı. Böylesi toplantıları (ТхьэчIэгъ – Tanrı altında) Tanrı’nın açık alanlarında yapıyorlardı. O dönemlerde Adigelerin sahip olduğu dini inançları doğrultusunda toplandıkları yerin ortasına bir sopa çakılıyordu. Bu sopa herhangi bir şekilde soyulmuş düzeltilmiş bir sopa değildi, üst tarafında dal ayrımları bırakılıyordu.
Çoğu zaman tanrılarından birisini sembolize eder şekilde insan veya hayvan başını andıran kumaştan nesne veya bayrak benzeri bir kumaş asılırdı.
Toplanılan dua, mahkeme, xase alanının ortasına bunların derin köklere sahip olmasını sembolize eder şekilde sopanın ucu sivriltilerek, sivri bir demir parçasıda ilave edilerek yere saplanırdı. İşte bu çakılan şeye’de ‘XASE- ÇAKMA’ denilirdi.
Çok tanrılı zamanlarda toplantıya katılanlar o sopaya ‘bir nevi toteme’ yaklaşıp ellerini sırayla üzerine koyup yemin ederlerdi.
Böyle antik dönemlerden kök bulan gelenek sonraki dönemlerde uygulanmaya devam edegeldi. Adigeler 5. yüzyıldan sonra Hıristiyan dini üzerine yaşamaya başlamışlardı. Hıristiyanlık Bizans üzerinden gelmiş Rumların mezhebi üzerineydi. Atalarımız bu dine bin yıldan biraz daha uzun süre inanmışlardı. Adigeler İslam dinini 1717’lerden itibaren aldılar.
Milletimiz hangi dine girmiş olursa olsun, hangi dinde olursa olsun Xase geleneği olmaya devam etti. Toplantıya katılan herkes antik dönemlerdeki gibi meydana çakılan sopanın yanına gelir yemin ederdi.
Hıristiyanlık süresince bu sopaya İncil’in asıldığını varsaymamız mümkün. Ama Müslüman olduktan sonra bu sopaya Kuran asmaya başladılar. Xase’de çalışacak olan herkes birer birer Kuran’a el basar üzerinde konuşulacak konu hakkında adalet ve doğruluk üzerine karar vermek üzere yemin ederdi. Kuran’a el basarak yemin etmek günümüze kadar ulaştı.
YÖNETİCİYE TABİ OL
‘Бэщ цIыкIур уапэ рагъэуцуагъэми, едэIу – Önüne konulmuş olan ufak sopayı dahi dinle‘ denildiğinde anlatılan şey kim olursan ol Xase’de alınan verilen kararlara beğensen de beğenmesen de uymak zorundasın. Başında yemin edilen bu sopaya değer verildiğini atasözümüzde kanıtlıyor. Xaselerle alakalı olarak destanlarımız, Nart eposu pek çok nüveyi barındırıyor. Xase ve zefes ile alakalı pek çok atasözümüz var. ‘’Evinde kendini geliştirdikten sonra Xase’ye katıl’’, ‘’Xase’nin buyruğu kanun, kanunun buyruğu ölçüttür’’.
Nartlarda Heğegu Zefes – Ülke Kongresi’ne sahiplerdi. Xase’nin toplandığı yer tarihi Adigeya’nın tam merkezinde Nart Alec’in evinin bulunduğu yer. Eski anlatılarda yer aldığına göre Pşışe nehri sahilinin sağ tarafında Dencıvu Bjap olarak isimlendirilen yer. Ğobekuaye’nin doğu tarafından Pşışe nehri üst tarafına doğru beş kilometre kadar çıkıldığında bu yere ulaşılır. Günümüzde burası Krasnodar Eyaletine bağlı topraklar arasında yer alıyor. Devletimizin sınırları Pşışe’yi geçinci bitiyor. Alec Yivunej Nartların Xaselerini topladıkları yerdi. Kendisi de onlara Thamadelik yapardı. Jıvuç’ Xase (yaşlı olanların öldürülme zamanının geldiğine karar veren Xase) de burada toplanırdı. Nı Xase ‘Anneler Xasesi’ de burada toplanırdı. Nı Xase’nin thamatesi ise Alec’ın eşi Bet’ın dı.
Belirttiğimiz gibi Xase Beş – Xase sopasına asılan din kitaplarına el basarak yemin ederlerdi. Antik dönemlerden kalan bu geleneği veya benzerlerini pek çok ülke günümüzde de gerçekleştiriyor. Örneğin ülke başkanları, yöneticileri seçildiklerinde büyük bir toplantı düzenlenerek toplanmış kalabalık insan kitleleri karşısında bu makama gelmiş kişi elini anayasanın üzerine koyarak yemin ediyor.
Bizde günümüzde, kanun koyucu organ olarak Adige Cumhuriyeti Devlet Konseyi -Xase’yi, toplumsal hareket ‘Adige Xase’ ve yurt dışında yaşamak durumuna düşmüş Adigelerin farklı pek çok ülkede kurdukları Xase’lere sahibiz. Her birinin tüzükleri var. Kongre katılımcılarının daha önceden olduğu gibi bu tüzüklere el basarak söz verecek olurlarsa alacakları kararların daha adil olacağına kanaatim var.