UZUNYAYLA’DAN BİR KAFKASYA ÖYKÜSÜ – ЕДЫДЖЫПЩ

TEGULAN Yakup Temel (Тэгъулан Екъуб,Тыркум)

Жанхъуэт, тыркум и журналист ц1эры1уэхэм язым и щыкъуадэт. Илъэс 100 хуэдиз ипэ, 1900 гъэхэм и пэщ1эдзэхэм, Кавказым къи1эпхъук1ри, абы щыгъуэ Уэсмэн империем и къэлашхьэуэ щыт Истамбул къэк1уэгъат. Зы лэхъанэ, Едыджыпшк1э еджэуэ зы пщы гуэрэ щэ1эт. Езыр щ1алэ щхьэк1э зэп1эзэрыту, хахуэу, и хьэщ1эщ 1ухарэ жылэр сешхэ щефэу, хьэщ1э щигъэхьэщ1эу апхуэдэт. Зы махуэ гуэрэ, гупыр уэршэру и хьэщ1эщым щысхэс зэ, Едыджыпщыр, л1ыжхэм щ1ыхь хуищ1ти абдежым щыщ1эн къримгъэк1у зы 1уэху щхьэк1э хьэщ1эш 1уыжым щ1эк1ауэ, абы хэту зы л1ыж гуэр къэпсалъэри, ”Тхьэр со1уэ, и л1ыгъэк1эи, и 1ущагъэк1эи, и дэтхэнэ зык1эи Едыджыпщым къыщ1эхьэн мы хэгъуэгум имыс, сымлъэгъуа сэ” же1э.

Нэгъуэщ1 зы л1ыжи къыхопсэлъык1ри,

”Тхьэр сгъэпэжа, сэ сощ1эм абы хуэдэ зы, модэ мо хэгуэгум Бгъунжокъуэк1э еджэу зыл1 щопсори, ар мы Едыджыпщым къык1эрымхун” щыжи1эм, 1ужым дэт Едыджыпщым ар зэхэх. Хьэщ1э гупым къэхохьэж. Уэршэрыр зэф1эк1ри, ц1ыхухэр зыбгырык1ыжу нэху ща нэужъ,

”А сэ къыспащыта щ1алэр зэзымгъэлъагъуу мыхъуну” жери йожъэ. Йожъэри, аурэ хэгъуэгур ибгынэри гъуэгуф1 зэпича къудэуэ, зы мэлыхъуэ хозэ. Хозэри сэлам зэраха нэужъ йоуыпщ1,

”Дэнэ къуажэ мэл мыр?”

”Мо джабэм к1эрыт Бгъунжокъуэ и къуажэм и мэлщ”

”Хъарзынэщ, ныт1э сыт щыхъу сыт щыщ1э, сыт фылэжъ, сыт щыхъыбар фи къуажэ?” жери к1эщ1оупщ1ыхь,

”Хъан и къуэм и пхъур  яшэну къэк1уауэ, зы тхьэмахуэ лъандэрэ фызышэ гуп шы къэгъэджэгури зэхэтым. А хъыджэбзым бгъунжокъуэ пылъти, зыкъомым иригъэшэнкъым, хэти хузэф1эк1ынкъым жари ар я псалъэу щытым”. Едыджыпщми,

”Ныт1э узыншэу” жери йоуэри йозэж. Къуажэм нэсри, мэлыхъуэм а зэрижи1эм ещхьыуэ, фызышэ шухэр лъэныкъуит1 зэрищ1ык1ауэ шы къыщагъэджэгурт. Ф1охъус ярихри шууык1эм уыващ. Аурэ шыхэр къэгъэджэгум нагъэджэгуурэ зэхэту, ахэм ищхьэк1э къахэплъэу тес л1ыжхэм зыкъыхуагъэзэри,

”Иджы Бгъунжокъуэ, хьэщ1эу къэк1уэ  фызышэ шухэм я лъэк1 къэгъэнакъым, я хьэкъ ялэжъащ, зи чэзур дэращи ди жылэ хуэфащэу зыш къытхуэгъэджэгу. ”жа1э. Ар щыжа1эм, Бгъунжокъуэм зыкъызщ1ыкъуэщ, къэшэсщ, утыкум къихьэри а къэк1уахэм я нэхъ дэгъуэу шы къигъэджэгуащ. Абдежым, Едыджыпщыр шу мыц1ыхуу щытти, абык1э къы1улъадэри Бгъунжокъуэм къещыбгъэрыуащ. Къещыбгъэрыуэри,

”Уий уий уий, къысхуэгъагъу, си щыр схузтеубыдакъым”жи1эщ. Едыджыпщми,

”Ягъэк1ынкъым, абы хуэдэри мэхъу” жери абы ф1игъэк1акъым.

Бгъунжокъуэм егъэк1эрахъуэри егъазэж, л1ыжхэм деж мэк1уэжри яхот1ысхьэж. Л1ыжхэм яжре1э,

”тхьэ сгъэ1э, щууык1эм шу мыц1ыху гуэрэ къэк1уауэ щытмэ, и щыфэл1ыфэмк1эи и шы къэгъэджэгук1эмк1эи къэбэрдей шум ещхьым, шы къигъэджэк1уну зэ хуэв1уэху!”

Ягъэк1уэри щыжра1эм, Едыджыпщым,

”Сэ шы къэзгъэджэгуну абы сыщымы1э”жери яхуимыдэуэ л1ык1уэр къигъэк1уэжа щхьэк1э модрейхэм,

”Ик1ыи укъэбэрдей шууэ, ик1ыи шы къэгъэджэгук1э сщ1экъым жып1эуэ, ар зэик1 емышхь, ауэ ди хьэтыр къэплъагъумэ ди гуапэ хъунущ. ”щыжра1эм утыку къихьэри зыщ къигъэджэгуати, жып1эк1э пхунэмгъэсыну апхуэдэт. Арщхьэк1э, абы и шы къэгъэджэгук1эр, Бгъунжокъуэми, къэк1уа шу хьэщ1эхэми яф1э1уэхутэкъым. Едыджыпщым, шы къэгъэджэгунур иуха нэужъ, шууыпщэм деж щыт Бгъунжокъуэм жеж бгъэдолъадэри, езбы къызрищ1а щ1ык1эм ещхьыркъабзэу ебгъэрык1уащ. Т1эк1у къыпыгуф1ык1ыурэ,

”Къысхуэгъагъу, си шыр т1эк1у къызэпхъэшэк1ащи аращ!”же1э.

А зэманым гъо жа1эуэ зыгуэр утыкум къихьэт ягъэгуоти, ит1анэт жылэр щызэбгырык1ыжыр. А гъор утыкум къохьэри къогуо,

”Иджы зы тхьэмахуэ лъандэрэ мы хьэгъуэлыгъуэр йок1уэк1, хъарзынэуэи дызхэтащ, зыкъэмынэми (ПСОМИ) я хьэщ1эхэр ярешэл1эж, ауэ зыми я унэ уэздыгъэ щагъэблэну 1эмал и1экъым.”

Псоми я хьэщ1эхэр 1уашри езэжахэщ. Едыджыпщри ирагъэблэгъэну яужъ итахэ щхьэк1э,

”Хьэуэ сэ сгъуэгурык1уэщ” жери яхуидакъым. Езэжри, фызышэр здезэжыну лъэныкъуэмк1э къуажэ гунэм деж зы щ1ып1э и шыр щылъахъэри уывэ1эщ. Къуажэм хэплъэри, хъаным и уэздыгъэм ф1эк1а зырик1 блэртэкъым. Егъэщ1агъуэ. Жэшныкъуэ хухъу ежъэри,

”Мыр къызхэк1ыр сэ зэзгъэщ1энмэ”жери еуэри къуажэмк1э иунэт1ащ. Дэхьари, пэждыдэу, хъаным и уэздыгъэ закъуэрат блэр. А унэм игъунэгъу щыхъум, Бгъунжокъуэр, яшэну хъыджэбзым дэуэршэру щхьэгъубжэм 1уту елъагъу. Жа1эхэм ходэ1ухь,

”Дэнщэ1эт Бгъунжокъуэ, дэнщэ1эт зхужыд1эхэр, ди зэхуаку дэлъ лъагъуныгъэр, мыпхуэдизт пхэлъ л1ыгъэр, щхьэ пц1ы къысхуэбупса, л1о лей къыщ1ызэпхар?Уэр нэхърэ нэхъ л1ыгъэ схэлъщ сэ, ныжэбэ къыщ1эк1 жып1эмэ алыхь сыкъыщ1эк1ынмэ!”

”Жып1эхэр пэжщ ауэ, зы тхьэмахуэ лъандэрэ мыпхуэдиз хьэгъуэл1ыгъуэ ек1уэк1ауэ, уащ1эзгъэк1уэсык1ыу ар сэ си л1ыгъэм къемк1ун, ауэ нэху щымэ еплъ, хъу1эмэ ар уэ плъагъунщ, А жып1эр сэри къызэмк1ун уэри къомк1ун!”

Хъыджэбзым щхьэгъубжэр къыхуищ1ыжащ, Бгъунжокъуэри еуэри езэжащ. А жа1э псори Едыджыпщым зэхихат. Шыр щилъэхъам деж къигъэк1эрахъуэри къэк1уэжщ гъуэлъыжри жейжащ. Къушлыкъум къэуышщ къэтэджри шым уанэ трилъхьари, ит1анэи фызышэм пэплъэу увыжащ. Куэд дэмык1ыуэ къэса фызышэм яхохьэ, шухэм ябгъэдохьэри,

”Фи тхьэмадэр датхэнэра?” жери щ1оуыпщ1э.

”Ди тхьэмадэр моращ” кърагъэлагъу.

”Уэ тхьэмадэ, фи гуф1эгъуэри тхьэм махуэ ищ1, мы къафшэ ц1ыхубзц1ык1ур си благъэщ, сэри езгъэшэну, схэтыну скъэк1уатэмэ арщхьэк1э, скъынэсыфакъым. Апхуэдэуэ щыхъук1э, хуит скъэпщ1мэ зэ зэзгъэлъагъунутэмэ. . ”

”Хъарзынэмэ, хъунщ ныт1э”

Едыджыпщыр хъыджэбзыр зэрыс щыгум бгъэдэхьащ, кърипхъуэтщ, и щыпл1эм къыдигъэтысхьэри еуэри езэжащ я шыи яшэи къыщ1эмэхьау!Яф1ыхьащ хъыджэбз ц1ык1ур. Фызышэ гупр хьэжэк1эпсым(гузэвэгъуэм)хэхуауа зэхэсу, Бгъужокъуэр ик1эщ1ып1эк1э къэсри къэхэхьэщ. Хьэр къахэжъауэ щысхэт.

Бгъунжокъуэм,

”Л1о къыфщыщ1ар къыпевгъэзэзыхыурэ фызхэси?” же1э.

”Къытщыщ1ам ущ1эмыпщ1э, дыгъуасэ щууык1эм щыта къэбэрдей шум, тшэ нысэри ирихьэжам, ди шыи ди шэи щ1эмхьэ, щык1уэжк1эи, Бгъунжокъуэм фызхущ1эупщ1эж, фыз лъыхъуэмэ сэ сыкъырегъуэт жэри, а къуэдзри къыткъуидзэри еуэщ абими мыбык1э к1уэжамэ!”

”Тхьэм фи 1уэхур дахэ ищ1, ар сэ къэзгъуэтыным”жери ежащ. Уэсыщ1эм уыщытеуывэм деж ищ1 лъэкъуамп1эм хуэдэу п1э иригъэщ1ыурэ к1уэт. Едыджыпщым к1элъыпхъэрри, зы махуэ к1уа махуит1 к1уа, зыдынэсам зы 1эхъуэшыхъуэ щыхуэзащ. ф1охъус зэраха нэужъ йоуыпщ1,

”Дэнэ къуажэ 1эщ мыр?”

”Едыджыпщым и къуажэ 1эщщ”

”Л1о фи пщым ищ1эр ныт1э?”

”Зы тхьэмахуэ ипэ зы хъыджэбз къихьамэ, жылэгъублри зэхуищэсри хъыджэбзри щыпхъу зыхуищ1амэ, и пхъуантэ дэлъри хузригъэпэщауэ, зейр къэк1уэмэ естынущ жери щысмэ”

”Дэгъуэщ, ныт1э сэ бысым хэт къысхуэхъун?”

”Едыджыпщыр къыпхуэхъунщ”

”Ар хъунщ ауэ сэ Едыджыпщым деж сек1уал1э хъунукъым.

”Ныт1э Сохъ и къуэм деж ек1уал1э.

”Хъунущ жери” жыхуи1эм ек1уал1эри ирагъэблэгъащ. И бысымым йоупщ1,

”Фи къуажэ хъер хъыбар сыт дэлъ?”

”Хъерщ, Едыджыпщым зы хъыджэбз къыхьри жылэр щыгъуазэу щыпхъу ищ1амэ, зейр къыкъуэк1мэ естыжынущ жери ар и унафэмэ.

”Езыр даурэ слъэгъуа хъуну?”

”Ар зэ ф1эк1а пхуэлъагъуфынкъым, ари, пшэдджыжым щха нэужъым щак1уэ мак1уэри щыдэк1 зэманращи абы зыхуэбгъэзэмэщ. Абы папщ1э, дэ нэхъ жуу1уэу ддэк1ынщи, къыщыдгъэзэжым абы и дэк1ыгъуэм зхуэдгъэзэнщ. Апдежым, шыжыв1эну1эмэ шыжыв1энщ.”

Зэгуро1уэри мэгъуэлъыжхэ. Нэху къок1ри жууэ мэзым дохьэхэ. Бгъунжокъуэри, пшэджыжым къэтэджщ, щхэри щак1уэ ежъащ. Къуажэм т1эк1у пэ1эщ1э хъуауэ щызрохьэл1эхэ. Ф1охъус шызрахри  Едыджыпщым,

”Неблагъэ”жи.”

”Еблагъэ куэд уыхъу, дынеблэгъэнщ”.

Йоблагэ.

”Уэ мы хэгъуэгум уримшу, дэнэ укъик1ами”.

Иц1ыхужатэкъым. Къигъэк1эрахъуэри к1уажэмк1э къыщыгъэзэжым,

”Тхьэм уигъэпсоу, сэ бысым си1эщ”. Идакъым Бгъунжокъуэм.

”Ит1э дэри яужък1э дынэк1уэнщ”.

Бгъунжокъуэр и бысым Сохъ и къуэм деж къэк1уэжащ. Едыджыпщри пщэхьэщхьэм къек1уэл1эжри хьэщ1элъагъу Сохъ и къуэм и хьэщ1эшым къэк1уащ. Аурэ псалъэхэурэ здэщысым, мобы къимц1ыхужып1эр и1энт, Бгъунжокъуэр къиц1ыхужат. Иужък1э, л1ыж тхьэмадэхэр зэхуэсри я нэкыхь ятхын мэхъу. Зы л1ыж гуэр къэпсалъэри,

”Уэлей Бгъунжокъуэ, мы Едыджыпщми уэуейм хуэдэу зы 1уху зэхэзэрхьэ и1эмэ”. щыжи1эм, Бгъунжокъуэм,

”Тхьэ ар сытми къызжевмыэ1уэ нэкыхь фэзымгъэтхын” же1э.

”Ныт1э ар къыбжет1энщ, мо къалэшхуэм зы пщы дэсщ, илэсит1 щы лъандэрэ иужъ итщи и пхъур къримыт, и дзэр лъэщщи Едыджыпщри пэмлъэщ, емзагъэ”.

”Ара?”

”Аращ.”

”Хъункъэ ныт1э, пщэдей Едыджыпщым къищэу зф1эф1 хэт щэ1эми, шу шэсыгъуэ хъух зэрегъэхьэзыр. Ар къэзмыхьауэ нэкыхь фэзмыгъэтхын”.

”Ар хъуащ” жари жылэр зэбгрык1ыжаш. Нэху къек1хэри, Едыджыпщымрэ Бгъунжокъуэмрэ Сохъ и къуэм яшхэм уанэ тралъхьэщ, арщхьэк1э, а пщым ц1ыхухэр 1ейуэ ф1эл1ык1 къыщ1эк1ынти, къуажэм нэк1уэну нэгъуэщ1 къыдэк1акъым. Къыщыдэмык1ым езы шууищыр еуэри къалэм к1уахэщ. Бгъунжокъуэм жери,

”Иджы сэ хуит скъэфщ1мэ зыгуэр къывжез1энущ, мы 1уэхур дэвгъэгуэш. Псоми тщ1эн 1уэхур зэхэхауэ 1энэм къытедывгъэлъхьэи, зым зыр дыщымгугъуу щхьэж езбы и 1уэху еплъынщ. Мы къэлэм дэхьаныр сэ сипщэм дэлъщ, къалэм сэ сыдэхьанщ,  хъыджэбзри къыдэсхынщи Сохъ и къуэм естынщ, Едыджыпщыр уэри пхъэрыр къытк1элъык1уэмэ пэуыв. ”

”Хъунщ” жа1э. Едыджпщым,

”Мыбы хъыджэбзит1 дэсщи, я к1ыхьэгък1и я щыгъынк1и, я зэхуэпэк1эк1эи пхузхэмхунум хуэдэуэ зэщхьыркъэбзэщ. А т1ур зызакъуэк1э зэщхьэщок1ыр, дэ дкъызтек1уыхьэ хъыджэбзым и жъэгъум зы анэл хэлъщ. Хуэсакъ, АБЫ  ф1эк1а нэгъуэщ1 зэхэгъэк1ып1э и1экъым.” жери Бгъунжокъуэм жре1э.

Яужъым къуажэм дохьэхэри, Бгъунжокъуэ а зрижы1эм хуэдэуэ хъыджэбзыр къигъуэтщ, е1эщ епхъуэри шым къытыридзэри къеуэри къезэжащ. Пхъэрыр къэк1элъык1уа щхьэк1э, Едыджыпщыр япэуващ, ахэр къимгъэк1уэурэ зыкъомрэ пэщ1эта нэужък1э, хамэ хэгуэгум къик1ыжхэри я хэгъуэгу къихьажахэщ. А лъэхъэнэм, уи хэгъуэгу укъихьэжмэ пхъэрыр къыпк1элъык1уэжтэкъым.

”Дыщ1эшынэжын щэ1эжкъым, иджы тэк1у зыдгъэпсэхунщ, тэк1уи дедзэкъэнщ, мы хъыджэбз ц1ык1уми т1эк1у жы зыщ1ырегъэхуэ” жари зэтоувэ1эхэри Едыджыпщымрэ Бгъунжокъуэ йопсых. Хъыджэбз къэхьэри щ1ак1уэ яуыбгъури абы трагъэуывэ. Сохъ и къуэри епсыхыну хуежа щхьэк1э и куэ лъэныкъуэр къхуте1этык1акъым. Еплъмэ, къык1элъыпхъэрахэр сагъындакък1э къеуэхэщ, шабзэшэр и куэм къызпхырык1ри уанэ пхъэфэм к1риу1уыл1ат. Абы къэсыху ищ1атэкъым. Къе1эщ къыхичри шым къепсыхащ.

”Тхьэм и ц1эк1э со1уэ, у1эгъэ стелъым”

”1эхъу! даурэ птелъу” жари абы хэту, хъыджэбз ц1ык1ур зэф1эту утыкум иту къэпсэлъари,

”Алыхь, ди пщы хъыджэбзыр, си аталыкъ хъыджэбзыр яхьэщ жи1эурэ гъуейурэ щыс къыщ1эк1ыным”шыжи1эм, Бгъунжокъуэ хъыджэбзхэр зэрызхигъэзэрхьэр къыгур1эщ.

”Тхьэ со1уэ, уэщыдзэ миныр 1удгъэуамэ!ауэ мыр сэ сыхьыуэ сымк1уэжын”

”Хьэуэ, хъунур хъуащ, ди насып зэхэлъыр мыра къыщ1эк1ынщ” жа1э щхьэк1э яхуидакъым.

”Уэлей сымк1уэжын сэ ар къэзмыхьауэ, е си хьэдэр абы шезгъэ1этыным е къэзхьынмэ!”

Едыджыпщымрэ Бгъунжокъуэрэ, Сохъ и къуэм и куэр япхэщ хъыджэбзым къыбгъэданэри езы т1ур къалэм трагъэзэжщ, мурад зыхуащ1а хъыджэбзри къэхьри къэк1уэжахэщ. Ипэм къэхьэ хъыджэбзыр Сохъ и къуэм иратащ, къуажэм къэгъзэжри щыми я нэкыхь хуатхащ. Абы къыщыщ1эдзауи я ныбжэгъуагъэр илъэс куэдк1э ирагъэк1уэк1ащ.