Ömer Şen
Karalahana.Com, Kasım 2014
- 1 yüzyılda Osmanlı topraklarına köle ihraç eden önemli bölgelerden biri de Kafkasya’ydı. Buradan çıkarılan Gürcü, Çerkes ve Abaza asıllı köleler Müslüman tacirler tarafından deniz yoluyla Karadeniz liman şehirleri ve İstanbul’a taşınıyordu. “Çerkes Celebleri” adıyla da anılan bu tüccar, spesifik tarifeye göre İstanbul Emtia Gümrüğü’ne köle başına “amediye” vergisi öderdi.
Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına yönelik kitlesel göçler, 1855 yılından sonra başladı. Bu göç hareketi, köle ticaretinin kaldırılmaya çalışıldığı dönemde gerçekleşti. 1857 yılında, zenci köle ticaretini yasaklayan karar alınırken, Çerkesya’dan gelen göçmen köleleri bu kapsam dışında tutuldu. (1)
Göçmen köle ticaretinde köle fiyatları tarifelere göre değil, piyasanın talebine göre belirleniyordu. Dolayısıyla devlet, fiyatları belirlemede etkili olamazken gümrüklerde alacağı vergiyi cari fiyatlar üzerinden tespit edebiliyordu. (*)
GÖÇMEN KÖLELERİN EKONOMİK DEĞERİ
Kölenin fiyatı, birçok faktörün etkisine bağlı olarak değişiyordu. Doğal olarak fiyatın oluşmasında en önemli etken piyasanın arz ve talep konumuydu.
Göç sırasında çok sayıda kölenin göçmenlerle birlikte Osmanlı topraklarına gelişi, köle piyasasındaki fiyatları düşürdü.
Göçmen köle ticaretinde, gerek göçmen köle sahipleri ve gerek Osmanlı vatandaşı olan Müslüman köle tüccarı etkiliydi. Köle sahibi göçmenler veya köle tüccarı ile müşterileri arasında resmi mukaveleler olan satış “ilamları” düzenleniyordu. Bu ilamlardan, köle satın alan kişileri ve kölelerin piyasa değerini öğrenmek mümkündür. Tablo I, 1867 ile 1872 yılları arasındaki köle fiyatlarını ve müştereliıe ile ilgili vergileri gösterir. (2)
Tablodan da anlaşılacağı gibi “köle ve cariye” fiyatları, bu tarihlerde 2 bin 750 Kuruş ile 6 bin Kuruş arasında değişiyordu. Bilindiği gibi piyasada kölenin fiyatı, yaşı, cinsiyeti, kadınlar için güzellik ve zerafet, erkekler için fiziki güç, hüner ve kabiliyete bağlı olarak değişiyordu. (3)
(Tabloyu büyük görmek isterseniz üzerine tıklayınız.)
Yukarıdaki tabloda görülen köle fiyatları ile 1817 ve 1846 yıllarındaki köle fiyatlarını karşılaştırmak yararlı olacaktır. 1817 yılında Çerkes ve Abaza kölelerinin piyasa fiyatı 250 Kuruş ile 5 bin Kuruş arasında değişiyordu. (4)
1846 yılında ise “sagir” (küçük) ve “kebir” (büyük) Çerkes köleleri için gümrükte biçilen değer 8 bin Kuruş’tu. Bu gümrüğün belirlendiği resmi bir fiyat değil, piyasadaki en düşük fiyattı. Oysa köle tüccarı, bu köleleri talebe göre aynı tarihte, 8 bin kuruştan az olmamak üzere 15 bin kuruşa kadar müşterisine satabiliyordu. (5)
1817 yılında, “Çerkes ve Abaza Diyarı”ndan esir getiren bir tüccar gemisi fırtınaya yakalanmış ve Kırım’ın Kefe limanına yanaşmak zorunda kalmıştı. Ruslar tüccara ait 60 köleye ve emtiaya el koymuştu. Tüccar, bir araya gelerek şikâyetlerini bir rapor halinde Osmanlı hükümetine sunar. Bu rapora göre değişik özelliklere sahip kölelerin fiyatlarıyla köle tüccarının isimleri Tablo II’de gösterilmiştir. (6)
(Tabloyu büyük görmek isterseniz üzerine tıklayınız.)
KÖLE FİYATLARI İLE ÜCRET VE TAŞINMAZ FİYATLARININ KARŞILAŞTIRILMASI
Önceki bölümde gösterilen köle satış bedelinin bir anlam taşıması bakımından, aynı dönemdeki maaş, konut inşa maliyeti, asgari aylık harcamalarla sair fiyatlar Tablo IlI’te gösterilmiştir. (7)
(Tabloyu büyük görmek isterseniz üzerine tıklayınız.)
1867 ile 1872 yılları arasındaki köle fiyatlarının 2 bin 750 Kuruş’tan 6 bin Kuruş’a kadar olduğu dikkate alınırsa, 1846 tarihindeki köle fiyatlarından gayet düşük olduğu anlaşılır. Doktor veya eczacının, 3 aylık maaşının toplamı ile bir köle satın alması mümkündü. Bir öğretmenin en ucuz köleyi satın alabilmesi için 20 aylık maaşını feda etmesi gerekirdi. Göçmenler için yaptırılan vasat bir evin inşa maliyeti 1.000 Kuruş olarak kabul edilirse, en ucuz kölenin değeri, 3 vasat eve karşılık gelirdi. Bu tarihlerde 2 adet öküzün bedeli 1.000 Kuruş olarak kabul edilirse, en ucuz kölenin değeri 6 öküz fiyatıyla aynı idi.
1863-1866 yıllarında Trabzon vilayetinde görevli memurlara verilen aylık ücretin 40 bin Kuruş (maksimum) ve 50 Kuruş (minimum) olduğu düşünülürse (bak. Tablo IV) köle fiyatlarının ücretler karşısındaki durumu açıkça anlaşılacaktır. (8)
SONUÇ
1817, 1846 ve 1867-72 yıllarına ait verilere göre köle fiyatlarını müşterinin talebi belirliyordu. Piyasaya arz edilen köle sayısının azlığı ya da çokluğu da fiyatlar üzerinde doğmdan etkiliydi. 1817’de, köleler âdeta bir yatırım aracı olarak kabul ediliyordu. 1846 yılında İstanbul piyasasındaki köleler, çok yüksek fiyatlarla satılıyordu. Bu tarihteki fiyatlar, 1817’ye göre yaklaşık 5 kat artmıştı. 1867 ile 1872 yılları arasında tespit edilen köle fiyatları tekrar 1817’deki fiyatlara geri dönmüştü. Bu tarihte fiyatların düşmesinde en önemli etken, göç hareketiyle birlikte Osmanlı piyasasına çok sayıda kölenin girmesiydi. Esir pazarlarında satılan kölelerin fiyatları önemli ölçüde düşerken bu ticaret alanı, Os- manlı toplumsal yaşantısında yaygınlık kazandı. Osmanlı hükümetinin kölelerin “azad” edilmesi ko-
nusunda ısrar etmesinden sonra, bu ticaret cazip bir sektör olmaktan çıktı.
Belgelerin Osmanlıcası:
KAYNAKÇA:
1) Ömer Şen, “19- Yüzyılda, Osmanlı Devleti ndeki Köle Tica-retinde Kafkasya Göçmenlerinin RöKi”, Toplum ne Ekonomi Dergisi, Sayı 6 (Mayıs 1994), s. 171-192.
2) (AD, No: 934, S. 1, Gurre-i Muharrem 1283/1867), (AD,
No: 931, S. 38, 17 Rebiyiil’l- Iıir 1285/1869), (Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), No:
190, S. 357, 26 Muharrem 1282/1866),
3) (AD, No: 931,S. 70, 24 Rebiyii’l-Evvel 1286/1870), (AD, No: 931,
S. 74, 20 Cemaziye’l-Evvel 1286/1870, (AD, No: 931, S.
67, 20 Safer 1286/1870),
4) (AD, No: 934, S. 31, 17 Re- biyü’l- Evvel 1285/1869),
5) (AD, No: 1141, S. 153, 3 Re- biyii’l- lıir 1288/1872),
6) (AD,No: 931, s. 48, 18 Cemazi- ye’l- hir 1285/1869), (AD,No: 931, S. 1, 13 Safer 1284/1868), (AD, No: 931, S. 3, 28 Safer 1289/1868), (AD, No: 931, S. 7, 26 Rebiyii’l- hir 1284/1868).
7) Halil Sahillioğlu, “15. yy. Sonu ile 16. yy’ın Başında Bur- sa’da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 1979-1980 özel sayısı, s. 111.
8) BOA, Hattı Hümayun, (H.H), No: 46236, Şaban 1233/1817. BOA, Cevdet Maliye (CM), No: 24408, 17 Muharrem 1262/1846.