Ali İhsan Aksamaz
“Sovyet Devrimi olmasaydı, dünya üzerinde Adigece diye bir dil kalmazdı!”
(Ön açıklama: Bugünkü misafirim Kuban Seauhmann. Kuban Seauhmann, circassiancenter.com adlı internet sitesinin kurucularından. Kuban Seauhmann ile biyografisi, çalışmaları, Çerkeslerin tarih, anadili, üretim ilişkileri, dini ile “21 Mayıs 1864 Büyük Çerkes Sürgünü”ne ilişkin konuştuk. Bu metin o söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz. 12 II 2020)
+
Ali İhsan Aksamaz: Kuban Bey, önce bize biyografinizden bahsedin de öyle başlayalım, olur mu?! Nerede ve ne zaman doğdunuz? Hangi okullarda öğretim gördünüz? Mesleğiniz nedir? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı? Şu anda nerede çalışıyorsunuz? Hangi dilleri biliyorsunuz? Biz kendinizden bahsedin, lütfen!
Kuban Seauhmann: Ankara’da, 1958 yılında Abzegh bir baba, Besleney bir anadan dünyaya geldim. Eskişehir Anadolu Üniversitesi, İletişim Bilimleri Fakültesi (1980-1981) ilk mezunlarındanım. Sinema yönetmeni ve televizyon yayıncısıyım. Evliyim. Setenay adında bir kızım, Kuban Jean adında bir oğlum ve Sosriqwa adında bir torunum var. Mesleğimden emekli oldum, şu an Amerika’da amatörce renevasyon işi yapıyorum. Orta derecede İngilizce ve iyi derecede Türkçe biliyorum. Anadilimi bilmiyorum!
Ali İhsan Aksamaz: “Çerkes” teriminin kökeni nedir? “Çerkes” terimi ilk olarak ne zaman, kimler tarafından ve kimleri tanımlamak için kullanıldı? Geçmişte “Çerkes” terimi ilk olarak belirli bir coğrafyada yaşayan bütün halkları tanımlamak için mi kullanıldı? Yoksa birbirlerine akraba belirli halkları işaret etmek için mi kullanıldı? Bu konuda siz ne düşünüyorsunuz?
Kuban Seauhmann: Çerkes terimi kökeni konusunda farklı iddialar var. Sonuçta bu ismi yabancılar koymuş. Greklerden (Yunan) Araplara, Türklerden Farslara (İran) kadar geniş bir yelpazeden bahsediyorum. Yani sizin adınız Ali İhsan ama ben sizi George olarak adlandırıyorum. Sonra tüm dünya sizi George olarak tanıyor. Durum aynen bu!
Kafkasya diye adlandırılan bölgenin tarihi, jeopolitik konumu nedeniyle dışarıdan bakıldığında çok karışıktır. Kendilerine ait olan tek şey yaşadıkları kültürleridir. Onun dışındaki her şey Rus’unun, Osmanlı’sının, Moğol’unun, Çinli’sinin yakıştırmalarıdır. Yani, herkes kendi meşrebince bir tarih ve isim yazmıştır burada yaşayan Adige halkı için.
Gerçek olan şudur: Çerkes ismi bizim ulusumuzun adı değildir. Bizim halkımızın adı Adige’dir!
Günümüzde bazı Adigeler, Çerkes sözcüğünü politik bir araç olarak kullanıyorlar. Yanlış yapıyorlar. Yani, Çerkes adı altına, orada yaşayan diğer halkları da ekliyorlar. Bu, diğer halklara (Abhaz, Wubıh, Oset, İnguş, Çeçen ve Dağıstan bölgesindeki halklar) yapılan büyük bir hakarettir! Bu ‘’Çerkes’’lerin kafasındaki hayal, Karadeniz’den Hazar’a ‘’Büyük Çerkesya’’dır! Yani bunlar, Türkiye’deki Türk faşistlerin ‘’Çerkes’’ versiyonudur.
Kafkasya’da yaşayan halkların birbirleriyle akrabalıkları bölgeseldir. Osetya bölgesinde yaşayan halklar arasında akrabalık vardır. Çeçen ve Dağıstan bölgelerinde de durum böyle. Ancak, Osetlerle Çeçenlerin zerre kadar akrabalığı yoktur. Adigelerin de bu halklarla (Abhaz ve Wubıhlar dışında) hiçbir akrabalığı yoktur. Yani Japonlar ne kadar Adigelerle akraba ise Çeçenler de o kadar akrabadır!
Bu ‘’akrabalık’’ bir dayatmadır ve aldatmacadır. Zaten bölgeye gittiğinizde bunun ne kadar saçma bir iddia olduğunu görürsünüz.
Ali İhsan Aksamaz: Günümüzde “Çerkes” denildiğinde, üç farklı tanım yapılıyor: (1). “Çerkes”, Karadeniz ile Hazar Denizi’ne kadar Kuzey Kafkasya topraklarında yaşayan “Yerli Halklar”ın ortak adı. Buna göre “Abhaz- Adige Halkları ile Nakho- Dağıstan Halkları”, “Çerkes” tanımı içinde. (2). “Çerkes”, yalnızca Adige-Abhaz- Ubıhlar’ın ortak adıdır. (3). Çerkes”, yalnızca Adigeler’in adıdır. Siz bu konuda neler söylemek istersiniz?
Kuban Seauhmann: Anavatanımızda böyle bir tanım karmaşıklığı yok. Çünkü vatanımızda ‘’Çerkes’’ kavramı yok! Yoldan birini çevirip sorsanız, ‘’Çerkes’im’’ diyen -numune niyetine- bir tek insan bulamazsınız. Aldığınız yanıt ‘’Adige’’yim olur! Verdiğiniz üç tanım Türkiye’de yaşayan ve Türkiye dış politikalarının güdümündekilerin ortaya döktüğü iddialardır.
Türkiye’de yaşayan Kafkas kökenli göçmenler yıllarca ‘Kafkas Türkleri’’ adı altında bir araya getirildi. Bu Türkiye Cumhuriyeti devleti açısından organize edilen bir şeydi. Çünkü, farklı halkları bir potada tutarak daha rahat sevk ve idare edebilirlerdi. Öyle ya; insanlar, kafasında kalpak, göğsünde sıralı fişeklik kimi görse ‘’Kafkas Türk’ü’’ deyip çıkıyordu. Bu açıdan baktığınızda Rus da, Kazak da, Gürcü de, hatta Azeri de ‘’Kafkas Türkleri’’ tanımının içine giriyordu. İletişim teknolojisinin gelişmesiyle çoğu insan kimlikleri konusunda daha fazla bilgiye sahip oldu. Böylece insanlar aynı halklardan gelmediklerini öğrendiler.
İlk uyananlar Osetler oldu ve bu ‘Kafkas Türkleri’’ saçmalığını bırakıp, kendi adlarıyla örgütlendiler. Ardından da Abhazlar!
Baktılar insanlar akıllanıyor, ‘’ Kafkas Türkleri’’ ismini ‘’Kuzey Kafkasyalılar’’la yer değiştirdiler. Beş-on yıl kullanıldı. Bu da tutmayınca, şimdilerin moda ismi ‘’Büyük Çerkesya!’’ kullanılmaya başlandı.
Sanıyorum bir 50 yıl sonra böyle saçmalıklar tümüyle ortadan kalkacak.
Sonuç olarak; Çerkes sözcüğü, herkesin kendi meşrebine göre kullanılıyor ve anlam kazandırılıyor. Benim bakış açıma göre ‘’Ben Çerkes değil Adige’yim!’’
Ali İhsan Aksamaz: Çerkeslerin hem Altın Ordu Devleti ile ve hem de sonrasında ortaya çıkmış diğer hanlıklarla olan ilişkilerinden kısaca bahseder misiniz? Aynı dönemlerde Çerkesler’in, Rus prenslikleri ile olan ilişkileri ne düzeydeydi? Sonraki dönemlerde Çerkesler’in, Kırım Hanlığı ve Osmanlı Devleti olan ilişkilerinden de kısaca bahsedin, lütfen!
Kuban Seauhmann: Tarihçi değilim. Ancak, söz ‘’tarih’’e gelince, öncelikle bir konuyu açıklığa kavuşturmamız gerek. Günümüzden yola çıkalım. Varsayalım ki, günümüzde internet yok, video kayıt siteleri yok, cep telefonu yok, fotograf makinası yok, sadece kağıt kalem var!
Ve tarihçiler günümüzü kayıt altına alıyorlar.
Sizce 2020 yılının Türkiye’si üzerine yazılmış tarih kitapları 150 yıl sonra elimize geçse, ne okurduk?
Eğer yazar, (popüler isimler üzerinden örnekleyeyim) Fesli Kadir’se cennet gibi bir dönem yaşanan bir Türkiye tarihi; yok eğer, Almanya’nın tanınmış tarih profesörü August Winkler yazmışsa cehennem gibi bir dönem yaşayan Türkiye tarihi okurduk.
Yani; tarih, kişi ve kurumların politik bakış açılarına göre yazılan sübjektif bir alandır. Herkes kendi meşrebine göre bir tarihi benimser!
Rus-Osmanlı savaşını, bir Rus tarihçilerinden bir de Osmanlı tarihçilerinden okuyun, aynı mı? Değil! Hangisine inanacağız?
Bu açıdan Adige tarihine bakacak olursak tam bir felaketle karşılaşırız. Çünkü, o dönemlerde bizim bir ‘’Fesli Kadir’’imiz bile yoktu. Tarihi ‘’kaynaklar’’ olarak Rus, Osmanlı ve Avrupalı tarihçilerinin yazdıklarıyla okuyabiliyoruz. Bu nedenle Adige tarihine ilişkin sorularda her zaman tedirginlik yaşıyorum. Çünkü, bizim yerli tarihçilerimiz olmadı. Kimin tarihine göre sorunuzu yanıtlayayım?
Yani tarihimizi anlatan o dönemde yaşamış bir tarihçimiz yok! O nedenle tarihe değil, günümüze ve Xabze’mize (Adigelerin yaşam biçimi) odaklanıyorum. Xabze’nin tarihimizden ipuçlarını verdiğini düşünüyorum.
Örneğin; Xabze’mize göre, evimize gelen konuk düşmanımız bile olsa evimizin sınırlarından çıkana kadar bizden her türlü saygıyı görür, ağırlanır ve güvenliği sağlanarak uğurlanır! Bu kuralı ülkeler bazında düşünürsek, hiçbir sınır komşumuzla didişmek, savaşmak gibi bir kültürümüz yok.
İhsan Aksamaz: Osmanlı Devleti’nin, Kırım Hanlığı üzerinde etkili olmasından önce ve sonra, Çerkes boylarından Abzehler, Besleneyler, Bjeduğlar, Yegerukuaylar, Kabardeyler, Mahoşlar, Mamhığlar, Natuhoylar, Kemirguveyler, Hatukoylar, Şapsığlar, Janeler’in kendi aralarındaki üretim, mülkiyet ve paylaşım ilişkileri nasıldı? Kırsal- kentsel gelişim hangi düzeydeydi? Dini inançları neydi? Hıristiyanlık ve Müslümanlık, Çerkes boyları arasında hangi düzeylerde kök salmıştı? Bu Çerkes boylarının birbirleriyle olan ilişkileri nasıldı; bölge dışı güçlere karşı ortak hareket ediyorlar mıydı?
Kuban Seauhmann: Adigelerde, Osmanlı öncesi ve sonrası, yani Sovyet Devrimi’ne kadar feodal yaşam hakimdi. Genellikle ovalık bölgelerde yaşarlar, tarım ve hayvancılıkla uğraşırlardı. Her feodal sistemde olduğu gibi ülkemiz irili ufaklı yüzlerce beyliklerden oluşuyordu. İnanç olarak da Tha adını verdikleri bir tanrıya tapıyorlardı. Hristiyanlık ve Müslümanlık Adige toplumu üzerinde çok etkili olamadı. Çünkü çok güçlü gelenekleri vardı. Günümüzde bile (diasporayı saymıyorum) anavatanda dinin hiçbir etkisi yoktur. Özellikle son yıllarda yoğunlaşan İslamcı terörün Adigeler arasında taraftar bulamaması da bunun en çarpıcı örneğidir.
Genellersek Mozdok Adigeleri Hristiyan, diğerleri Müslüman olarak nitelendirilirler.
Adigeler, nüfus bağlamında küçük bir halk olduğu için, tarih boyunca büyük nüfuslu devletlerin saldırısına uğradı. Bu saldırılar sırasında Adige toplulukları bir araya gelip savaştılar.
Her insan, mensup olduğu toplumun ‘’kahramanları’’ olmasını arzular. Biz Adigelerde de bu tür onlarca ‘’kahraman’’ adı sayılabilir. Ancak kahramanlık kavramı oldukça göreceli bir sözcüktür. Birçok hemşehrim, övünmek için şu klasik öyküyü anlatır. Adige komutan, Rus komutanın karşındadır. Avucundaki tuzu suya boşaltır. ‘’Biz sizinle savaşmazsak bu tuz gibi eriyip gideriz’’ der. Savaşırlar ve bizim kahraman kaybeder!
Ortadoğu insanı özeleştiriden hiç hoşlanmaz, kendini eleştirendense nefret eder! Günümüz -özellikle- diasporadaki Adige toplumu inanılmaz derecede asimile oldu! Ortadoğulu’dan daha katı Ortadoğulu oldu yani!
İşte bu kahramanlık öyküleri ve ‘’soykırıma uğradık’’ ağlaşmalarıyla bataklıkta gırtlağına kadar battı. Sanıyorum bir-iki kuşak sonra diasporada anadilini bilen (ki, diasporada kimi rakamlara göre 3, kimi rakamlara göre 5 milyon Adige yaşıyor) bir tek kişi kalmayacak. Bir tek kişi! Yani bir Norveç nüfusu kadar insan dilini unutacak. Korkunç bir durum bu.
İşte bu nedenle yukarda tuzu suya bırakıp ‘’savaşmazsak eririz’’ diyen kahraman benim kahramanım değil.
Oysa onlar kılıçlarla birbirine girerken ülkeler pıtrak gibi üniversiteler kuruyorlardı. Bizim ‘’kahramanlarımız’’ bunu düşünemediler.
Ali İhsan Aksamaz: Siz de isterseniz, şimdi de 19. yüzyıla gelelim! Çarlık Rusyası, Osmanlı İmparatorluğu, Büyük Britanya ve Fransa açısından Kırım Hanlığı ve Çerkesya’nın önemi neydi? Kırım Savaşı; Kırım Hanlığı ve Çerkesya açısından nasıl bir kırılma noktasıydı? Bu savaşta nasıl bir ittifak oluştu? Bu dönemde Çerkesler’in ; Çarlık Rusyası, Osmanlı İmparatorluğu, Büyük Britanya ve Fransa ile ilişkileri ne düzeydeydi?
Kuban Seauhmann: Her zaman alternatifli düşünmeden yanayım. Kendimize ve ülkemize eğer abartılı önemler atfedersek, sonraki gelişmelerde şaşkınlık yaşarız. Klasik laftır, Kafkasya Rusların Karadeniz’e inme yoludur, denir. Bunu duyan da sanır ki, Adige toprakları Trakya’dan başlayıp, Bulgaristan, Romanya, Ukrayna, taa Batum’da bitiyor. Yani Karadeniz’e kıyısı olan tek ülke Adigey! Oysa yok böyle bir şey. Ancak bu propaganda üzerinden topraklarımızın önemi ortaya konur. Dünya üzerinde bir tek ülke gösterin ki, bu anlamda önemsiz olsun!
Bulgaristan örneğin! Arnavutluk? Zimbabwe? Tunus?
Demek ki, sorun bizim nerede bulunduğumuz değil, nasıl hareket ettiğimiz!
Adigeler, Osmanlı-Rus savaşlarında taraf olmanın bedelini çok ama çok ağır ödediler. Neden taraf oldular? Çünkü onlara ‘’cennet’’ vadedildi. Bazı Adige beyleri Osmanlı Saray’ına boşuna ‘’Paşa’’ yapılmadı!
Özellikle 1864’deki facia tüm dünya halklarına ibret olacak düzeydeydi. Kıyılarda Osmanlı donanmalarını bekleyen Adigeler kırık dökük insan taciri gemileri görünce düştükleri durumu anladılar ama iş işten geçmişti. Osmanlı Sarayı’nda Adige paşalar bir elleri yağda, bir elleri balda ‘’Kafkas Tarihi’’ni yazarken, yüzbinlerce insan Karadeniz’in soğuk sularında kayboldu. Yüzbinlerce insan da Trabzon’dan Kefken’e kadar uzanan sahilin değişik yerlerinde susuzluk ve açlıktan ölüp gittiler.
Şimdi ‘’Ruslar soykırım yaptı’’ diyenlere bir sorun bakalım, kim yapmış soykırımı? Ruslar mı? Osmanlı-Bazı Adige beyleri koalisyonu mu?
Şimdi sorunuza döneyim izninizle: ‘’Kırım Savaşı; Kırım Hanlığı ve Çerkesya açısından nasıl bir kırılma noktasıydı? Bu savaşta nasıl bir ittifak oluştu? Bu dönemde Çerkesler’in ; Çarlık Rusyası, Osmanlı İmparatorluğu, Büyük Britanya ve Fransa ile ilişkileri ne düzeydeydi?’’
İşte yukarıda anlattığım düzeydeydi!
Adige halkının o dönemdeki önderleri yanlış ata oynadılar. Gerçek tarih bu. Diğer yazılanların tümü yalnızca kitap sayfaları! Oku, oku, oku! Seç, beğen, inan!
Ali İhsan Aksamaz: Şeyh Şamil’in direnişi Dağıstan ve Çeçenistan’da etkili oldu; Çarlık Ordularına çeyrek yüzyıl direndi. Bunun sırrı neydi? Ne var ki, Şeyh Şamil, Çerkesler arasında etkili olamadı. Neden? Bunun sırrı neydi? Çerkesler’in, Şeyh Şamil’i desteklememelerinin sebebi nedir?
Kuban Seauhmann: Şeyh Şamil, günümüzün Bağdadi’siydi (IŞİD lideri). Yani Kafkasya’yı şeriatla yönetilen bir bölge haline getirmek istiyordu. Türk toplumuna hep, Kafkasya coğrafyasında yaşayan halkların kültürlerinin, dinlerinin hatta dillerinin aynı olduğu empoze edildiği için, herkes Şeyh Şamil’i Kafkasya’nın özgürlük direnişçisi sandı. Oysa uzaktan yakından alakası yok. Adam bildiğiniz kafa kesen, onlarca karısı yüzlerce cariyesi olan, ele geçirdiği yerlerden ganimet toplayan tipik bir şeriatçıydı.
Parantez açarsak; bir Oset’le bir Lak’ın, bir Abhaz’la, bir Çeçen’in uzaktan yakından alakası yoktur.
Örneğin; Oset ve Abhaz halkı Hristiyandır, Çeçen ve İnguş halkı Müslüman!
Dillerini hiç yazmayayım! Bir Adige, Çinli’yi zorlasa belki anlar ama bir Oset’i anlama olasılığı sıfırdır! Oradaki halkların dilleri bu denli farklıdır!
Kültür de faklıdır! Yemekleri de!
Dans da farklıdır! Yunan Sirkati ile Türk Zeybek dansı, bilmeyen için aynıdır. Bilen için alakası yoktur!
İşte Şeyh Şamil bunları kavrayamadı! Başka neyi kavrayamadı? Xabze’yi! Çünkü, Şamil Avar kökenli bir Dağıstanlıydı! Xabze’yi ne bilsin!
Xabze’yi bilen ve uygulayan birinin şeriat kurallarına göre yaşama şansı sıfırdır! İkisinden birini tercih etmek zorundadır! Basit bir örnek vereyim. Adige genç kızları ile Adige delikanlıları sabahlara kadar aynı yerde oyunlar oynayıp, birlikte dans ederler. Hangi şeriat ülkesinde bunu yapabilirsiniz? Şamil, Adige toplumun köküne kibrit suyu dökmeye çalıştı ama Adigeler buna izin vermediler… Anavatanımdaki Adigelerin Müslüman olanları hala ‘’Bismillah’’ diyerek votka kadehi kaldırır! O denli İslamiyet’e ayak diretirler yani!
Xabze ve şeriat yüz seksen derece iki farklı yaşam biçimidir…
Şamil bu nedenlerden ötürü yalnız Adige topraklarında değil, Abhaz ve Oset topraklarında da kendine taraftar bulamadı. Belirttiğiniz gibi ancak Çeçen ve Dağıstan bölgelerinde palazlanabildi.
Ali İhsan Aksamaz: Çarlık Rusyası’nın, savaştan galip çıkması ve yaşanan kanlı olaylardan sonra, 21 Mayıs 1864’te Çerkesler topraklarından sürüldü; sürgün yollarında trajediler yaşadılar ve çeşitli ülkelere dağıtıldılar. Çerkesler, günümüzde hangi ülkelerde yaşıyorlar? Sayıları nedir? Çerkesler, bugün yaşadıkları ülkelerde anadillerini yaşatabiliyorlar mı?
Kuban Seauhmann: Sürgün olayı çok karmaşık ve uzun bir konu. Yine soğukkanlı ve akılcı değerlendirmeler yapmak gerekir. 1864 trajedisinin üç ana sorumlusu vardı! Birincisi Ruslar, ikincisi Osmanlılar ve en önemlisi yani üçüncüsü, bazı Adige beyleri! Yüzbinlerce insanın ölümünden bu üç grup sorumludur.
Özellikle Türkiye Adige diasporası, yıllardır Türkiye devletinin de desteğiyle ’’Rus düşmanlığı’’nı pompalıyor. Daha açık anlatımla, Türkiye’nin Rusya politikasının piyonluğunu yapıyor. Yani, atalarımızın 1860’larda yaptığı hatayı 2020’de Türkiye’deki STK’lar yineliyor.
Kamuoyundan kaçırılan, dile getirilmeyen bir konudur: 1864’de sürülen nüfusun 10 katı, 1900’lardan sonra -kendi isteğiyle- cennete gidiyoruz diyerek, mızıka çala çala Türkiye gelmiştir. Ancak bunlar hiç dile getirilmez. Çünkü bunun Rus düşmanlığına hiçbir katkısı yoktur!
Oysa Adige diasporasının çok ciddi sorunları var. Bizde sülale adları çok önemlidir. Bin yıldır kullanıyoruz. Kendimden örnek vereyim, mahkemelere başvurmama karşın adımı da sülale adımı da bana vermediler. Hala resmi işlemlerde Türk ad soyadımı kullanmak zorunda kalıyorum.
Türkçe okunduğunda kulağa ters gelmeyen soyadlarında sorun çıkmıyor. Örneğin; Duman, Kip, Kas, Yağan, Tok vb. Ancak yazıldığında ve okunduğunda yabancı olduğu hemen anlaşılan soyadları daha başvuru dilekçenizde ret ediliyor. Örneğin; Belcetuque, Haguare, Gubj, Apejıgh, Wunaşe, Melgosh vb.
Türkiye’deki Adigeler yoğun bir ‘’mahalle baskısı’’ altındalar. Ben Adige soyadımı almak istiyorum dediğinizde en yakın Türk arkadaşınızın tepkisi ‘’sen de mi bölücüsün’’ oluyor! Alelade bir insanın bu tehdit karşısında ‘’evet bölücüyüm kardeşim’’ deyip yine de soyadını değiştirmeye gücü yeter mi? Zaten tepemizde ‘’Hain Çerkes Ethem’’ kılıcı sürekli sallandırılıyor, kim gider mahkemeye?
Kimse gitmez! Nitekim gitmiyor da…
Türkiye Adige diasporası Rus büyükelçilikleri önüne taşınacağına, soyadını almak için mahkemelerin önüne gitmeli. Soyadın yoksa sen kimsin! Sarı çizmeli Mehmet ağa!
Adigeler dünyanın her yerindeler, ne yazık ki! En büyük nüfus Türkiye’de. Ardından Ürdün ve İsrail geliyor. Amerika’da küçük bir nüfus var. Avrupa’nın değişik ülkelerinde de yaşayan hemşehrilerimiz var.
Ali İhsan Aksamaz: Sovyet Rusya ve SSCB döneminde, Anavatan Kafkasya’daki Çerkesler hangi toplumsal süreçleri yaşadılar?
Kuban Seauhmann: Sovyet Devrimi olmasaydı, dünya üzerinde Adigece diye bir dil kalmazdı diye düşünüyorum. Salt dil değil, hiçbir alanda Adigelik kalmazdı. Şu anki edebiyatımızın varolmasındaki en büyük etken Ekim Devrimi’dir. Rus Çar’ının yıktığı evimizin tuğlalarından yeni bir ev yapmamızı sağladı Sovyet sistemi.
Ekim Devrimi’nin en önemli toplumsal süreci, feodal sistemin ortadan kaldırılması oldu. Adigeler, bilimde, sanatta ve edebiyatta büyük bir sıçrama yaşadılar.
Ali İhsan Aksamaz: SSCB’nin yıkıldığı 1991’den günümüze, Rusya Federasyonu’ndaki Çerkesler’in toplumsal gelişimi konusunda neler söyleyebilirsiniz?
Kuban Seauhmann: Anavatanımız, Sovyet dönemimin kazanımlarını Rusya Federasyonu’nda kaybetmedi. Yani ikinci bir Çarlık darbesi yemedik. Elbette artık nispeten daha modern bir çağda yaşamamızın bir avantajıydı bu. Anavatanıma iki kez gittim. Uzun soluklu kaldım. İlk gördüğüm şey, anavatandaki Adigelerin edebiyattan spora, sanattan bilime diasporadan yüz kat daha iyi olduklarıydı. Şehirleri, sokakları müthişti. İnsana ve hayvana saygı inanılmazdı. Arabalar ve binalar eskiydi ama harika bir düzen vardı. Bu düzen oradaki Adigelerin daha da gelişmesini sağlamış. 150 bin (2012 sayımına göre) nüfuslu başkentlerimizden Maykop her yıl sporda dünya şampiyonları çıkarıyor. Müzik, dans zaten dünyaca biliniyor.
Ali İhsan Aksamaz: “Türkiye’deki Çerkeslerin Latin temelli bir alfabeye de sahip olduğunu biliyorum. Bazı Çerkes Aydınları, Latin temelli Çerkes Alfabesine reaksiyon gösteriyor. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?”
Kuban Seauhmann: Adige dili dünyanın en zor dilleri arasında sayılıyor. 64 harfle (Batı Adigece) seslendirilen bir dil! Latin alfabesine geçiş, diaspora Adigeleri arasında çokça konuşuldu. Ancak böyle bir kararı zaten diaspora veremez. Nasıl versin? Adigece eğitim veren okulları mı var? Adigece günlük gazeteleri, dergileri, ders kitapları, edebiyat yapıtları mı var? Nerede kullanacaklar Latin harflerini? Laf olsun, torba dolsun durumu yani! Zaten konuşmakta kaldılar. İki kuşak sonra diasporada Adigece konuşan bir kişi olmayacak. Latin yapsanız ne olur yapmasanız ne olur. Sokakta konuşamadığımız dil ölüme mahkum dildir.
Kişisel düşüncemi aktarmadan geçmeyeyim. Kiril’de kalınmasından yanayım. İki nedenle; birincisi, anavatanımızdaki literatür tümüyle Kiril alfabesiyle oluşturulmuş, (yüz binlerce kaynaktan sözediyorum) bunların Latin’e çevrilmesi diaspora Adigelerince imkansız! Güneşi batıdan doğmasını sağlamak kadar zor! İkinci, kullanacağınız harfler hangi Latin olacak?
Örneğin Адbıге (Adige) sözcüğünü Latin’le nasıl yazacağız?
Adığe yazsanız Türkçe bilmeyen Adigeler ‘’ı’’ ve ‘’ğ’’yi nasıl okuyacak? Diğer harfler ç, ş, ü, ö ne olacak? Örneğin size sorayım; ‘’Ê’’ harfini nasıl okursunuz? Eğer Çek dilini bilmiyorsanız bu harfi seslendirmeniz olanaksız! Ayrıca klavyesi Türkçe olmayanlar bu harfleri nasıl yazacak? Bir de bunlardan binlerce sözcük olarak düşünün.
Kısacası Latin alfabesinde ısrar, dilin ölümünü hızlandırmaktan öte işe yaramayacak! Nitekim yaramadı da.
Ayrıca, Kiril alfabesini ‘’normal zekada’’ bir insan üç-beş günde öğreniyor. Adigece bilmememe karşın Kiril alfabesini öğrendim ve rahatlıkla okuyor, yazıyorum. Bu yolla birçok metni anneme okuyup Türkçe ne anlama geldiğini öğrendim.
Ali İhsan Aksamaz: Kuban Bey, size çok teşekkür ediyorum. Başka sorum yok. Ancak sizin bahsedeceğiniz başka bir konu varsa, lütfen söyleyin! Ümit ederim, ilerde başka bir söyleşi daha yapabiliriz. Sağlıcakla kalın!
Kuban Seauhmann: Kültürümüzü ve tarihimizi daha geniş kitlelere tanıtma çabanız için asıl ben size çok teşekkür ediyorum.
Son olarak, Türkiye’de yaşayan tüm halkların gençlerinin bilime, sanata ve spora yönelmelerini diliyorum. Kültürünü korumanın en etkili yolunun bu olduğunu düşünüyorum. Savaş kışkırtıcıları ve taraftarlarından kendilerini uzak tutmalarını rica ediyorum. Bizim gibi küçük nüfuslu halkların kendilerini en iyi bu şekilde koruyabileceğine inanıyorum.
Sevgilerimle…
K̆uban Seauhmannik Ğarğalaps:
“Sovyeturi Gektala va yeçkindu k̆onna, Adiguri Nena va skidasunt̆u!”
(Goʒ̆otkvala: Andğaneri sumari çkimi ren K̆uban Seauhmanni. K̆uban Seauhmanni ren circassiancenter.com coxoni vebsait̆işi magedginepeşen. K̆uban Seauhmanni k̆ala biyografi muşi, noçalişepe muşi, Çerkesepeşi Tarixi, Nananena, omralobaşi artikartisoba, cera do “21 Mayisi 1864 Didi Çerkesuli Uçva”şen bğarğalit. Aya noç̆are ren int̆erviu çkinişi. Ali İhsan Aksamazi. 12 II 2020)
+
Ali İhsan Aksamazi: K̆uban Begi, ʒ̆oxle tkvani biyografişen molamişinit do eşo gevoç̆k̆at, iqveni?! So do mundes dibadit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? Çileri reti? Berepe giqonunani? Aʒ̆i so içalişept? Namu nenape giçkinan? Dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!
K̆uban Seauhmanni: Nananoğa Ank̆aras, 1958 ʒ̆anas dovibadi, Abzeghi baba, do Besleneyi nanaşen dovibadi. Eskişehir- Anadolu Universit̆et̆işi, K̆omunik̆asyoniş Çkinobapeşi Fak̆ult̆et̆işi (1980-1981) iptineri mezunepeşen vore. Sinemaş rejisori do t̆elevizyoniş maç̆andine vore. Çileri vore. Edo Setenay coxoni ar k̆ulani bere, K̆uban Jeani coxoni ar biç̆i bere komiqonun; Sosriqwa coxoni ar mota komiqonun. Mesleği çkimişen t̆ek̆audi doviqvi. Mara amat̆oruli renevasyonişi dulya vikip Amerik̆as. Oşke dereceten İngilisuri Nena do k̆ai dereceten Turkuli Nena komiçkin. Nananena çkimi va miçkin!
Ali İhsan Aksamazi: “Çerkesi”, aya t̆erimişi cinci mu noren? Aya t̆erimi ipti mundes, miepeş k̆elen do miepe şeni ixmarinu? Mcveşi orapes aya t̆erimi, “Çerkesi” ipti meçkineri coğrafyas skideri mteli xalk̆epe şenii ixmarinu? Varna artimajuranişa mzaxali namtini xalk̆epe şenii ixmarinu? Tkvan mu izmont aya xali şeni?
K̆uban Seauhmanni: “Çerkesi”, aya t̆erimi şeni çkvadoçkva idiape koren. Aya coxo geodveren xark̆ik. Grek̆epeşen Arabapeşa, Turkepeşen Farsepeşa ar ambarişen molapşinap. Tkvani coxo ren Ali İhsani, mara ma Giorgi gicoxatşi, majurapekti aya coxoten giçinopasunonan. Uk̆ule mteli kianak aya ağani coxoten giçinopasunon. Çkineburi xaliti eşo ren!
Galendon, K̆afkasya coxoni muxurişi tarixi, jeop̆olit̆ik̆uri xali ren dido oxokteri do mğireri; eşo ižiren. Xvala k̆ult̆uri mutepeşi mance renan do mutu var. Amuş gale k̆arta şeyi ren Urusişi, Alosmanişi, Moğolişi, Çinurişi memskvanapu. Eşo giʒ̆vat; k̆artayik muşi meşrebiten ar tarixi doç̆areren Adigepe şeni.
Mtini aşo ren: Çerkesi va ren çkini miletişi coxo. Çkini coxo ren Adige!
Andğaneri ndğas, namtini Adigepek ixmarnan aya zit̆a, Çerkesi, p̆olit̆ik̆uri gagnapaten; xilafi ikipan. Eşo giʒ̆vat; ekoni xalkepeti Çerkesi şinapan. Aya ren hak̆areti majura xalk̆epe şeni (Apxazi, Vubixi, Osi, İnguşi, Çeçeni do Dağistanişi muxurepes skideri mteli xalk̆epe şeni)! Aya ren “Çerkesepeşi” fant̆azi, Uçamzoğaşen Xazarişa “Didi Çerkesya” ren aya fant̆azi! Eşo giʒ̆vat; amk̆ata k̆oçepe renan Turkiyeşi Turkuli faşist̆epeşi “Çerkesuli” versiyoni.
K̆afkasyas skideri xalk̆epeşi artimajuraşa mzaxalobape ren muxuruli. Osetis skideri xalk̆epes mzaxaloba uğunan. Çeçeni do Dağistanişi muxurepes skiderepeti eşo. Mara Osepes do Çeçenepes çkar mzaxaloba va uğunan. Adigepesti Apxazi do Vubixepe k̆ala mzaxaloba kuğunan, mara majurape k̆ala çkar mzaxaloba va uğunan. Eşo giʒ̆vat; Jap̆onepe k̆ala Adigepes muk̆onari mzaxaloba uğunan na, Çeçenepe k̆ala ek̆onari mzaxaloba miğunan!
Aya “mzaxaloba” ren mebažgeri mʒudi do mileti moğerdinu. Eya ren çaçkveri, asti muxurişa idatşi, mtinoba k̆aixeşa gažirenan.
Ali İhsan Aksamazi: Andğaneri ndğas “Çerkesi” itkvinaşi, sum goçkvaneri gza memogorupan: (1). “Çerkesi”, Uçamzoğaşen Xazariş mzoğaşa Oçildre K̆afk̆asyaşi dixapes skideri mteli “Svalyari Xalk̆epeşi” oşkaruli coxo. Amutenti “Apxazi- Adigepe do Naxo- Dağistanişi Xalk̆epesti “Çerkesi” uʒ̆umernan. (2). “Çerkesi”, ren xvala Adige-Apxazi- Ubixepeşi oşkaruli coxo. (3). Çerkesi” ren xvala Adigepeşi coxo. Tkvan mu gažitenan aya megorupe şeni?
K̆uban Seauhmanni: Nanadixas çkinis amk̆ata oxokteri meguru va ren. Nanadixas “Çerkesi yado ar t̆erimi va ren do emuşeni! Gzaşen ar k̆oçis k̆itxatşi, “Ma Çerkesi vore” yado çkar mitik nena va gegiktirasunon; emk̆ata k̆oçi va gažirenan. “Ma Adige voreya” giʒ̆vasunon em k̆oçik do mutu var! Tkvani eya meguru ren Turkiyes skideri mantini k̆oçepeşi do Turkiyeşi galeni p̆olit̆ik̆apeşi k̆udelepeşi mʒudi.
Turkiyes skideri K̆afk̆as-cinconi mohacirepe, ‘K̆afk̆as-Turkepe” yado molişinu. Aya rt̆u Turkiyeş Cumhuriyetişi oxenʒaleşi organizasyoni. Çkvadoçkva xalk̆epe ar pot̆as molaxunu do oktalu ren perpu do emuşeni. Miletik žiropt̆u p̆ap̆axi- getveri do fişek̆luği- dolokuneri k̆oçepe do entepes “K̆afk̆as-Turki” uʒ̆umert̆es. Eşo iquşiti, P̆ap̆axi- getveri do fişek̆luği- dolokuneri Urusuti, K̆azak̆iti, Gurciti, xolo Azeriti “K̆afk̆as-Turkepeşen” rt̆u. K̆omunik̆asyonişi tek̆nolojişi meşveluten, dido k̆oçis minoba muşişen dobağine ambari aqu. Aşotenti k̆oçepes oxvaʒ̆unes; artneri xalk̆epeşen vardo çkvadodoçkva xalk̆epeşen renan.
İpti Osepe gok̆uʒxes do naşkves aya “K̆afk̆as- Turkoba”. Edo mtini coxo do minoba mutepeşiten ok̆oibğes. Ek̆uleti Apxazepe gok̆uʒxes!
K̆oçepe nosişa komoxtes; aya kozires. Ek̆uleti “K̆afk̆as-Turkepeşi” coxo “Oçildre K̆afkasyurepeşa” goktires. Aya coxo ixmarinu xut-vit ʒ̆anaş morgvalis. Mara aya coxoşa nç̆elati dvark̆inu. Aʒ̆it” “Didi Çerkesya!”, moda iqu. Aya coxo ixmarinen aʒ̆i. Jure neçi do vit ʒ̆ana şk̆ule, amk̆ata çaçkveri nenape va doskidasen; ma eşo vizmon. Ginže nenaşi mk̆ule; K̆artayik meşrebi muşiten ixmars aya t̆erimi, “Çerkesi”. Çkimi notkvaleten, “Ma Çerkesi var, Ma Adige vore!”!
Ali İhsan Aksamazi: Çerkesepes hemi Altin Ordaş Oxenʒale k̆ala, hemiti uk̆açxeni orapes yeçkinderi xanoba k̆ala mu munasepet̆epe uğut̆es? Entepeşi aya munasebet̆epeşen molamişinit mu iqven? Artneri orapes Çerkesepes Urusi mapaskirobape k̆ala mu munasebetepe uğut̆us? Uk̆açxeni oşʒ̆anurapes Çerkesepes, K̆irimişi Xanoba do Alosmanişi Oxenʒale k̆ala mu munasebet̆epe uğut̆es? Entepeşi aya munasebetepeşenti molamişinit, mu iqven!
K̆uban Seauhmanni: Ma ist̆orik̆osi va vore. Mara “tarixişen” molapşinapt, ʒ̆oxle ar dulya mskvaşa oxovoʒ̆onat. Andğaneri ndğaşen ambari mepçat. Ptkvat, int̆ernet̆i va ren, videoşi sait̆epe va ren, mobiluri t̆ilifoni va ren, suretiş mak̆ina va ren, mara xvala kart̆ali-k̆alemi koren! Edo ist̆orik̆osepek andğaneri ambarepe ç̆arupan. 2020 ʒ̆anaşi Turkiyeşen ambaroni tarixişi ketabepe, çkin 150 ʒ̆anaşk̆ule vik̆itxatşi, mu iqvasunt̆u? (Andğaneri ndğalepeşen misali mekçat) Aya tarixi Fesoni K̆adirik ç̆araşi, cenneti steri Turkiyeşen molaşinasunt̆u;
Alamanyaşi çinoberi tarixiş p̆rofesori Ogust̆ Vink̆lerik ç̆araşi, cehennemi steri Turkiyeşi tarixişen molaşinasunt̆u;çkinti entepeşi aya noç̆arepe eşo vik̆itxamint̆es.
Eşo giʒ̆vat; k̆oçepe do muessesepeşi toliten, tarixi ren subjekt̆uri spero. K̆artayik meşrebi muşiten ar tarixi ç̆arups do eşoti eya doloç̆areli tarixi oxoʒ̆onaps! Urus-Alosmanişi lima, ar Urusi ist̆orik̆epeşi ketabişen, arti Alosmanuri ist̆orik̆epeşi ketabişen ik̆itxit, artneri reni? Var! Namus quci mepçaten?
Adigepeşi tarixi eşo vik̆itxatşi, ar k̆at̆ast̆rofi kobžiraten. ʒ̆oxleni orapes çkinti “Fesoni K̆adiri” va miqount̆es do emuşeni. Tarixuri “odudepe’’ ç̆areli renan Urusi, Alosmanuri do Avrup̆uri ist̆orik̆osepeşi noçalişepeşen. Emuşeniti entepeşi noç̆arepe vik̆itxaşi, miletik Adigepeşi tarixişen mk̆itxaşi, tedirgini doviqver. Çkin svalyari ist̆orik̆osepe va maqves do emuşeni. Mişi tarixişa moxva, nena gegiktira ma aʒ̆i?
Tarixi çkinişi emindroneri oras skideri ist̆orik̆osi va miqounan! Emindros doloç̆areli tarixi va miğunan. Emuşeniti emindroşi tarixis vardo, andğaneri ndğa çkinis do Xabze çkinis (Adigepeşi mcveşi oskidus) becitoba mepçap. Xabzek tarixi çkinişen mç̆ipaşa ambarepe momçapan; ma aşo vizmon.
Eşo giʒ̆vat; Xabze çkinis k̆oçinuri k̆anonepe kuğun, nt̆eri oxori çkinişa moxtaşi, açkva nt̆eri çkini va ren sumari çkini ren; dixa çkinişi doloxe mtelo sumari çkini ren nt̆eri çkiniti. Oxori çkinişi doloxe, dixa çkinişi doloxe nt̆eri çkiniti sumari çkini, manebra çkini işinen. Çkin amk̆ata adetepe komiğunan. Majura dobadonape şeniti, aya gagnapa komiğunan; manžagere dobadonape k̆ala niza oxvenu do ok̆ok̆idinuşi k̆ult̆uri va miğunan çkin.
Ali İhsan Aksamazi: Alosmaniş Oxenʒales tesiri kuğut̆u K̆irimi Xanobaşa. ʒ̆oxle do aya tesiri şk̆ule, Çerkesuli t̆omepeşen Abzexepe, Besleneyepe, Bjeduğepe, Yegeruk̆uayepe, K̆abardeyepe, Maxoşepe, Mamxiğepe, Nat̆uxoyepe, K̆emirguveyepe, Hat̆uk̆oyepe, Şapsiğepe, Janepe; entepeşi doloxe aya t̆omepes mu suverepe uğut̆es gamamala, mancoba, ok̆ortuşi speros? Oput̆e- noğaş rdala mu xalis rt̆u? Mu cera uğut̆es ? Krist̆ianobak do İslamobak, Çerkesuli t̆omepeşa mu tesiri oğodu? Aya t̆omepes mu munasebet̆epe uğut̆es artimajura k̆ala? Galeni nt̆erişa nodgitinu şeni xes xe meçameri rt̆es?
K̆uban Seauhmanni: Alosmanişen ʒ̆oxleti, ek̆uleti; Sovyeturi gektalaşakis, Adigepes kuğut̆es feodaluri skidala. Didopeten zenişi muxurepes skidut̆es; xaçka do maçxomobaten skidut̆es. K̆arta feodaluri sist̆emis steri, Adigepes didi- ç̆it̆a oşepeten begobape kuğut̆es. “Tha” coxoni ar Ğormotiten xvamupt̆es Adigepek. Krist̆ianobakti do İslamobakti tesiri va oğodu Adiguri lamtinalaşa. Dido k̆ap̆et̆i lamtinaluri adetepe kuğut̆es do emuşeni. (Diasp̆oraşen va molapşinap) andğaneri ndğasti, nanadixaşa tesiri va oğodaps cerak. Didopeten çodinuri ʒ̆anapes yeçkinderi İslamist̆uri t̆erorik tesiri va oğodu Adigepeşa do emuşeniti entepeşi doloxeşen emk̆ata t̆erorist̆epe va gamaxtu; aya ren dido beciti nişani aya speros.
Didopeten Mozdok̆işi Adigepe Krist̆iani, majurapeti Muslimani renan; eşo içkinen.
Maxorobaten Adigepe ç̆it̆a xalk̆epeşen renan. Emuşeniti dido maxoroboni oxenʒalepek udodginu Adigepeşi dixapeşa nank̆apes do raxat̆i va meçes. Adigepekti xes xe meçameri galeni nt̆erepeşa nodgites.
K̆arta k̆oçis unon lamtinala muşişi “guramepe”. Adigepesti amk̆ata vit̆epeten “guramepe” komiqounan. Mara aya t̆erimi, “guramoba” ren epto izafuri. Dudi mutepeşi omʒkvu şeni, Ardido dobadonamşine çkinik ar k̆alsik̆uri p̆aşuraşen molaşinaps. P̆aşura eşo ren: Adige k̆omut̆ani ren Urusi k̆omut̆ani k̆ala. Adige k̆omut̆anik ʒ̆k̆aris cumu uk̆ateps. Edo cumu ndğulun: Adige k̆omut̆anik eşo zop̆ons: “Hele ar moʒ̆kedi, ziropi? Cumu dondğulu. Çkinti cumu steri voret. Tkvani k̆ala va ok̆ovak̆idatşi, çkinti ʒ̆k̆aris cumu steri viqvert.” Ok̆vak̆idinen, gurami çkini icginen!
Oşkeyulvaşi k̆oçepek ot̆ok̆rit̆ik̆is va qoropan. Dudi muşi ok̆irit̆ik̆uşen ink̆raxi kuğun Oşkeyulvaşi k̆oçis! Andğaneri ndğalepes, -didopeten- diasp̆oraşi Adigepe asimilasyon-oğoderi renan! Emuşeniti Oşkeyulvaluri k̆oçepeşen dido Oşkeyulvaluri renan!
Amk̆ata guramobaşi p̆aşurape do “genosidi moğodes” yado omgaruten, aʒ̆i dido p̆at̆i xalis renan. (Diasp̆oras ar k̆oroʒxaten sum milyoni, ar çkva k̆oroʒxaten xut milyoni Adige skidun) mara ar-jur nesili şk̆ule, nananena muşişi mğarğalu çkar miti va doskidasunon diasp̆oras; eşo vizmon ma. Nananena muşişi mğarğalu çkar k̆oçi va doskidasunon! Eşo giʒ̆vat; andğaneri Norveç̆işi maxoroba k̆onari k̆oçis nananena gundunasunon Aya ren dido guriş meç̆voni.
Emuşeniti “ʒ̆k̆ari -cumuşi” gurami va ren çkimi goʒ̆oncğoneri. “Çkini guramapek” k̆iciten nt̆eri k̆ala ok̆vak̆idet̆es, mara kianaşi dobadonapek uk̆oreʒxu universit̆et̆epeti kidupt̆es. “Çkini guramapes” aya dulyapeşen ambari va uğut̆es.
Ali İhsan Aksamazi: Ginonan na, aʒ̆iti komoptat 19. oşʒ̆anuraşa! ʒarobaşi Rusya, Alosmanişi İmp̆eria, Didi Brit̆anya do Fransa şeni, K̆irimişi Xanobas do Çerkesiyas mu becitoba uğut̆u? K̆irimişi Limak hemi K̆irimişi Xanobaşa do hemi Çerkesiyaşa mu tesiri oğodu? Miepeşi ittifak̆epe yeçkindu? Emindros, ʒarobaşi Rusya k̆ala, Alosmanişi İmp̆eria k̆ala, Didi Brit̆anya k̆ala do Fransa k̆ala Çerkespes mu munasebet̆epe uğut̆es?
K̆uban Seauhmanni: İrote alt̆ernat̆ifoni osimaduşa toli komiğun ma. Dudi çkinişen do dobadona çkinişen gondginuten molapşinatşi, ek̆uleni mtini ambarepes govişaşaten. K̆lasik̆uri notkvale ren; Urusepe şeni K̆afkasya ren Uçamzoğaşa gextimuşi gza; eşo itkven. Aya dulyapeşen uambare k̆oçikti “Adigepeşi dixape T̆rak̆yaşen Bulgaristanişa, Romanyaşa, Uk̆raynaşa, taa Batumişakis ren” yado isimadeps; “Uçamzoğaşa xvala Adigeyis zoğap̆ici uğun!” yado isimadeps. Mara dulya eşo va ren. Mara aya p̆ropagandaten dixape çkinişi becitoba moʒ̆irapan. Kianas k̆arta dobadonas becitoba muşiten renoba kuğun; çkar dobadona ubecitoni va ren kianas! Bulgaristanişen molapşinat! Arnavudistanii? Zimbabvei? Tunusii? So voret, aya beciti va ren, mara mu vikipt, aya ren beciti!
Urus-Alosmanişi limapeşi orapes, Alosmani k̆ala dodgites; emuşeniti aya dodgitaşi pasi dido monk̆a meoʒxes Adigepek.Adigepek muşeni Alosmanis numxvaces? Adigepes “cenneti” ikadinu do emuşeni. NamtiniAdige begepe “paşa” iʒxunu do aya mʒudişi va rt̆u!
Didopetenti 1864 ʒ̆ana şk̆uleni k̆at̆ast̆rofi rt̆u didi ibreti majura xalk̆epe şeni. Adigepe, Alosmanişi limanepeşa oxtimu şeni Alosmanişi armadaşi k̆aravape çumert̆es, eşo omudi ikipt̆es Alosmanişa. Mara Alosmanişi armadaşi k̆aravape vardo k̆oçiş tacirepeşi mot̆axeri k̆aravape kožiresşi, Adigepes mtini dulya k̆aixeşa oxvaʒ̆ones. Mara dido yano rt̆u. Alosmani Sarayis skideri Adige paşape dido k̆ai xalis t̆es. Am gvaneri do korbala paşapek ar k̆ele luqu imxort̆es, majura k̆ele topuri. “K̆afk̆asyaşi Tarixi” iç̆arinet̆u do oşşilyapeten k̆oçi dişkvidu qini Uçamzoğas do gondines. Noğa T̆amt̆raşen K̆efk̆enişakis, zoğap̆icişi çkvadoçkva svalepes uʒ̆k̆areli- ugyareli- umenceli- xarmeli doskides do eşo doğures.
Namtinepek “Urusepek genosidi qvesya” tkumernan, aʒ̆i amk̆ata k̆oçepes pk̆itxat: Mik qu genosidi? Urusepeki? Alosmanik do namtini Adige begepeşi k̆oalisyoniki?
Mu iqven, gza momçit do aʒ̆iti tkvani k̆itxalaşa komopta: “K̆irimiş Limak do K̆irimiş Xanobak Çerkesyaşa mu beciti tesiri oğodes? Aʒ̆iti aya dulyaşa komoptat! “Mu ittifak̆epe yeçkindu aya limaşi oras? Emindros, ʒarobaşi Rusya k̆ala, Alosmanişi İmp̆eria k̆ala, Didi Brit̆anya k̆ala do Fransa k̆ala Çerkespes mu munassebet̆epe uğut̆es?”
Giʒ̆vit, eşo rt̆u, eya xalis t̆u!Adigepeşi emindroneri goʒ̆oncğonerepek xilafi mencelis numxvaces. Aya ren mtini tarixi. Majura noç̆arepe ren xvala ketabişi but̆k̆ape! Ginon ik̆itxi, ginon var; ginon ʒxuni, ginon var; ginon mok̆ʒ̆ondas, ginon var; icer, ginon var!
Ali İhsan Aksamazi: Şeyx Şamilişi nodgita tesironi rt̆u Dağistani do Çeçenistanişa. Edo Şeyx Şamilik ʒarobaşi armiaşa nodgitu eçi ʒ̆anaş morgvalis; eşo matkven. Mu rt̆u aya dulyaşi şinaxa? Mara Çerkesepeşi doloxe tesironi va rt̆u. Şeyx Şamili. Muşeni? Mu rt̆u aya dulyaşi şinaxa? Çerkesepek Şeyx Şamilis va numxvaces. Muşeni?
K̆uban Seauhmanni: Şeyx Şamil rt̆u andğaneri ndğaşi (İŞİD-işi goʒ̆oncğoneri) Bağdadi. Mteli K̆afkasya şeriatiten oktalu unt̆u Şeyx Şamilis. Turkuli lamtinalas irote K̆afkasyas skideri mteli xalk̆epeşi k̆ult̆uri, cera, nena artneri ren; eşo ogures. Emuşeni Şeyx Şamili ren K̆afkasyaş oxoşkvinaşi malime yado iceru k̆oçepek. Mara dulya eşo va ren. K̆oçik miletis dudi kanok̆vatu; vit̆epeten çili uqount̆u; oşepeten cariye uqount̆u; xe gedveri muxurepeşi ganimet̆iten skidut̆u; amk̆ata maşeriate rt̆u.
Xolo giʒ̆vat; ar Osis ar Lak̆is, ar Apxazis, ar Çeçenis mengapinoba va uğun. Osepe do Apxazepe Krist̆iani renan, Çeçenepe do İnguşepeti Muslimani! Nenape mutepeşişen va molapşinaminon. Ar Adiges ar Çinuri k̆ala eşo-aşo ağarğalen, mara ar Osi k̆ala var! Ekoni xalk̆epeşi nenapeti dido goçkvaneri ren! K̆ult̆uri mutepeşiti artneri var, goçkvaneri ren! Oç̆k̆omalepe mutepeşiti eşo! Xoronepe mutepeşiti goçkvaneri ren! Yunanuri Sirt̆ak̆i do Turkuli Zeybek̆uri xoroni, uçkine k̆oçi şeni artneri ren. Çkinerk̆oçis aya dulya k̆aixeşa oxvaʒ̆onen!
Şeyx Şamilis aya çkvanerobaşen ambari va uğut̆u, emuşetini va oxvaʒ̆onu mtinoba! Çkva muepe va oxvaʒ̆onu emus? Va oxvaʒ̆onu Xabze! Şamili rt̆u Avar-cinconi ar Dağistanuri! Solen açkinas Xabze! Xabzeşen ambaroni do aya gagnapaten skideri k̆oçi va skidun şeriatişi k̆aidepeten! Entepeşen ariten skidasunon, çkva gza va uğun! Adige ağanmordale biç̆epek do k̆ulanepek artneri svas ç̆umanişakis deli steri xoronapan do ibiran. Namu şeriatiş dobadonas aya dulya gaxvenenan? Şamilik Adiguri lamtinala mek̆arbinu şeni gzalepe gorupt̆, mara, Adigepek emus gza va meçes. Dobadona çkimis Muslimani Adigepekti “Bismillahiten” dğaginža şeni vot̆k̆a şupan! İslamobaşa Şamili steri toli va uğunan; aya aşo giçkit̆an! Xabze do şeriat̆işi skidalape anksi ren artimajuraşa. Emuşeniti xvala Adigepek var, Apxazepekti do Osepekti va numxvaces Şamilis. ʒ̆oxleşenti giʒ̆vit, eşo, Çeçenepeşen do Dağıstanişi muxurepeşen numxvaces.
Ali İhsan Aksamazi: ʒarobaşi Rusyaşi armiapek Alosmanişi armiapes geocginu do skideri diʒxironi oğodape şk̆ule, 21 Mayisi 1864 ʒ̆anas Çerkesepe geit̆k̆oçinu dixape mutepeşişen; uçvaşi gzaleps Çerkesepes t̆rajedepe aqves. Edo Çerkesepe doşibğes. Andğaneri ndğas namu dobadonapes skidunan? Muk̆o maxoroba uğunan? Nena mutepeşi oskedinuşi xali uğunani andğaneri ndğas?
K̆uban Seauhmanni: Uçva ren dido oxokteri do ginže dulya. Xoloti qini diʒxironoba do nositen, aya dulyaşen molaşinu domaç̆irnan. 1864 ʒ̆anaşi t̆rajedis sum didi nena- gemktiru kuğun! Arteri ren ʒarobaşi Rusya; majura ren Alosmanişi Oxenʒale; irişen beciti masumani ren Adigepeşi begepe! Oşşilyapeten k̆oçişi ğuraşen aya sumi ren nena- gemktiru.
Didopeten Turkiyes Adigepeşi diasp̆orak urusepeşa nt̆eroba ikipan dido ginže ʒ̆anapeş morgvalis; Turkuli oxenʒaleşi meşveluten ikipan aya nt̆eroba. Mtini giʒ̆vat; Turkiyeşi Rusya p̆olit̆ik̆aşi p̆ionoba ikipan entepek. Eşo giʒ̆vat; p̆ap̆ulişp̆ap̆ulepe çkinik xilafi doqveret̆es 1860-oni ʒ̆anapes, Turkiyes NGO-epekti artneri xilafi ikipan 2020 ʒ̆anas.
Ambari va momçes do va momçapan mara, ma ambari komiğun mtini dulyaşen: 1864 ʒ̆anas uçveri maxorobaşen vit fara dido maxoroba Alosmanişa komoxtu 1900-oni ʒ̆anape şk̆ule; entepes moxtimu unt̆es do emuşeni. “Cennetişa mevulurtya” zop̆ontes; eşo xoroneri-bireli komoxtes Alosmanişa. Mara mitik aya ambarişen va molaşinaps. Aya ambarik Urusepeşi nt̆erobas va numxvacups do emuşeni!
Mara k̆aixeşa miçkit̆an, Adiguri diasp̆ora kuğun seriozuli p̆roblemepe. Sulalepe çkinişi coxope dido beciti ren. Vit̆oşi ʒ̆anaşen doni vixmart aya coxope. Dudi çkimişen giʒ̆vat; maxk̆emepes arzuxali komepçi, mara xoloti sulale çkimişi coxo resmuri oxmaruşa gza va momçes. Resmuri dulyape şeni xoloti Turkuli gvari oxmaru domaç̆irs.
Turkuli nenaşa moxva gvarepe p̆roblemi va ren. Eşo giʒ̆vat; Duman, K̆ip, K̆as, Yağan, T̆ok̆ steri gvarepe. Mara oç̆aru do ok̆itxuten Turkuli nenaşa xark̆i gvarepeşa çkar gza va meçapan, maxk̆emes arzuxali meçatşi, aya k̆abuli va ixvenen; aya dulya aşo ren. Belcetuque, Haguare, Gubj, Apejıgh, Wunaşe, Melgosh steri gvarepes gza çkar va meçapan.
Turkiyeşi Adigepes çkar k̆ult̆uruli gza va meçapan. Adiguri gvari miğut̆an ya ptkvat na, Turki menabre çkimikti astaxolo reaksiyoni momçaps: “Siti sep̆arat̆isti rt̆iia!” Aşo k̆ibiri moʒ̆iraps manebra çkimik. Ar k̆oçis “ho, Cuma çkimi, ma sep̆arat̆isti voreya” atkveni? Xoloti gvari goktiru şeni am k̆oçis menceli aqveni? Asti “xain Çerkes Etemi” şeni xveneri uca p̆ropagandaten pskidurt çkin; mik maxk̆emes arzuxali meçasunon? Çkar mitik! Va meçaps mitikti!
Turkiyes Adiguri diasp̆orak Urusişi didelçobaşi ʒ̆oxle p̆rot̆est̆ope ikips, aya vardo Çerkesuli gvarepeşi yezdimu şeni maxk̆emepeş ʒ̆oxle gza ogoru çkva pelaperi ren. Mcveşi gvari va giğut̆aşi, si mi re! Sari çekmaloni Memed Ağa! Eşo va reni?
Adigepe skidunan kianaşi k̆arta svas; aya ren guriş meç̆voni ambari, mara aşo! Maxaroba mutepeşi dido ren Turkiyes. Ek̆ule Urduni do İsrailis skidunan. Ç̆iç̆ita maxorobaten Amerik̆asti skidunan. Avrup̆aşi çkvadoçkva dobadonapesti skidunan.
Ali İhsan Aksamazi: Sovyeturi-Rusya do Sovyetistanişi oras, Nanadixa K̆afkasyaşi Çerkesepek namu lamtinaluri p̆rosesepe aqves? Muepe gatkvenan?
K̆uban Seauhmanni: Sovyeturi Gektala va yeçkindu k̆onna, Adiguri Nena va skidasunt̆u; ma aşo vizmon. Xvala nena var, Adigoba va doskidasunt̆u çkar speros. Gumaşi gektalak Adiguri mç̆araloba komomçes. Urusi ʒarik oxorepe ok̆omixves, mara Sovyet̆uri sist̆emik memişveles tuğulaten ağani oxori ok̆idus; feodaluri sist̆emi nik̆arbinu. Çkinoba- maxeşnoxvene- nçaroloba do majura speropes dido gecgineri diqves Adigepe.
Ali İhsan Aksamazi: Sovyetistani dilixvu 1991 ʒ̆anas; emindroşen andğaneri ndğaşakis Rusya Federasyonis skideri Çerkesepes mu lamtinaluri rdala aqves? Muepe gatkvenan?
K̆uban Seauhmanni: Nanadixa çkinis va gundunu Sovyeturi oraşepen genomskide mogapape Rusyaşi Federasyonişi doloxe. ʒarobaşi oras steri, majura ar darbe va gemçes. Ho, açkva izafuro çkva modernuri ar kianas pskidurt; aya ren skidala çkinişi avant̆aji. Ho, jur fara; nanadixa çkimişa mendapti. Dido ginže oraş morgvalis ek pskidi. İptinero muepe kobžiri nanadixas, entepeşen molapşinaminon aʒ̆i: Ekoni Adigepe dido k̆ai xalis renan nç̆aralobaşen sp̆ort̆işa, maxeşnoxvenobaşen çkinobaşa; diasp̆oraşi Adigepeşen oş fara k̆ai xalis renan; ma eşo kobžiri. Noğape mutepeşi, kuçape mutepeşi modernuri xalis t̆u. K̆oçişa hurmet̆i oğodapan ekoni Adigepek. Skindinaşa hurmet̆i oğodapan ekoni Adigepek. Arabape dido mcveşi rt̆u, mara dido memskvaneri kuçape, gzalepe kuğunan. Dido memskvaneri sist̆emi uğunan. Edo eya sist̆emikti ekoni Adigepeşi omordinus nuşveleren. (2012 ʒ̆anaşi resmuri maxorobaten) 150 vit̆oşi k̆oçi skidun nananoğa çkini Mayk̆opis. K̆arta ʒ̆anasti Kianaşi şamp̆iyonepe gamulunan nananoğa çkinişen sp̆ort̆işi speros. Musik̆i do xoronişen çkar mutu va molapşinap; asti eya mteli kianas k̆aixeş uçkin.
Ali İhsan Aksamazi: Turkiyeşi Çerkesepes kuğunan Latinuri Albonişen yeçkindineri ar alboni; aya komiçkin ma. Namtini Çerkesi Gamantanerepek nodgitupan Latinuri Albonişen yeçkindineri aya Çerkesuli Albonişa. Namtini gamantanerepek reak̆siyoni meçapan. Aya xali şeni tkvan mu izmont?
K̆uban Seauhmanni: Adiguri Nena ren dido meç̆ireli nenapeşen arteri mteli kianas; eşo işinen. Guelvaluri Adiguri Nenas k̆uğun 64 bonca! Diasp̆oraşi Adigepek Lat̆inuri Albonişen dido molaşines; doğarğales. Miçkit̆an; aya dulya şeni diasp̆oras nenaş gektiruşi menceli va uğun; umçane va ren. Muç̆o axvenen diasp̆oras? Diasp̆oras Adiguri nʒ̆opulape reni? Adiguri gazetape, jurnalepe, dersiş ketabepe, nç̆aralobaşi eserepe reni? Eya Lat̆inuri Alboni so axmarenan? Aya pelaperi dulyapeşen va ren! Asti doğarğales do eşo elaskidu eya alboni. Jur nesili şk̆ule Adiguri Nenaşi mğarğalu miti va doskidasen diasp̆oras. Lat̆ini iqvaşi, va iqvaşi, mu iqvasunon. Kuças aya nena va iğarğalinen, emuşeniti ğurasunon.
Ma eşo vizmon: K̆iriluri Alboni ixmarinas. Jur mizezi komiğun ma. Maartani: Nanadixa çkinişi lit̆erat̆uri K̆iriluri Albonişen yeçkindu. (oş şilyapeten gamiçkvineri odude koren; amtepeşen molapşinap ma) Amtepe Lat̆inuri Abonişa goktiruşi menceli va uğun diasp̆oras. Mjoraşen, Yulvaşeni do Geulvaşen ambari va uğunan. Majurani: Namu Lat̆inuri boncape iqvasion? Адbıге (Adige) muç̆o iç̆arinasunun Lat̆inuri Alboniten?
“Adığe” ç̆arupt na, Turkuli nenaşen uambare Adigepes muç̆o ak̆itxenan “ı” do “ğ” ? Majura boncape; “ç”, “ş”, “ü”, “ö” mu iqvasion? Aʒ̆i gk̆itxat; ‘’Ê’’ muç̆o gak̆itxenan tkvan? Çexuri Nena va giçkinan na, aya bonca va gak̆itxenan! Edo xolo K̆arta k̆oçis Turkuli k̆lavye va uğun; emk̆ata k̆oçis aya boncape muç̆o aç̆aren? Zit̆apunape mu iqvasunon; ayati miçkit̆an
Ginže nenaşi mk̆ule, Lat̆inuri Albonis omxvacu ren Adiguri Nenaşi ğuras omxvacu! Aʒ̆işakis Lat̆inuri Albonişen çkar mutu va yeçkindu.Edo K̆iriluri Alboni meç̆ireli va ren; ar-jur dğaşi doloxe aguren ar k̆oçis. Adiguri Nena va miçkin, mara K̆iriluri alboni ar-jur ndğalaşi doloxe maguru ma. Edo mskvaşa vik̆itxup do p̆ç̆arup ma. K̆iriluri Alboniten ç̆areli Adiguri t̆ekst̆epe vik̆ixti do nana çkimik Turkuli muşi emedeni miʒ̆u. Aşotenti ç̆it̆a- ç̆it̆a viguri mati.
Ali İhsan Aksamazi: K̆uban Begi, dido şukuri giʒ̆umert. Çkva k̆itxala va miğun. Tkvan otkvaluşi çkva nena giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven! Pimpili dixaşa!
K̆uban Seauhmanni: Ma şukuri giʒ̆umert, k̆ult̆uri do tarixi çkinişi ambarepe miletis ognapapt do emuşeni. Aʒ̆i çodinuri mesaji komiğun ma: Turkiyes skideri mteli xalk̆epeşi ağanmordalepes toli aqvan çkinobaşa, maxeşnoxvenobaşa, sp̆ort̆işa. Aya ren irişen mencoloni gza k̆ult̆uri oçvalu şeni. Limaş ajit̆at̆orepeşen do entepeşi uğnose k̆elenarepen omendarnuşi gzalepe goran ağanmordalepek; entepes aya vak̆vandep ma. Çkini steri ç̆it̆a maxoroboni xalk̆epes dudi mutepeşi aşoten k̆aixeşa oçvaluşi menceli aqven; ma aşo vicer. Cumaloni qoropaten …