HOTKO Samir ve AGRBA Bella
kawkaznews. net
CC – Literature and History Department
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız

İsp evlerinin çoğu Çerkes “adası” (“хыгъэхъунэм”) kıyıları boyunca,  biraz daha fazla olmak üzere güneye doğru yayılarak, Abhazya’ya kadar olan bir alanda bulunurlar. Sırası gelmişken belirtmeliyiz, Osetya, Çeçenya, Dağıstan ve Gürcistan’da İsp evleri (Dolmenler) bulunmuyor. Sözü edilen yerlerde tek tük megalitlerle karşılaşılabiliyor, bunlar görünüm ve yapılış biçimleriyle kuzeybatıdaki dolmenlere benzemezler. 1960-1970 yılları arasındaki araştırmalara göre, Kuzeybatı Kafkasya’da
(-Çerkesya’da-) 2 bin 208 dolmen saptanmıştı.

Bunlardan 2 bin 014 adedi levhalar halinde kesilmiş biçimde, kalanı da az rastlanan bir biçimde inşa edilmiş bulunuyorlar (üst üste getirilmiş ve su yalağına benzer bir biçim). MÖ II. Bin yılda İsp evleri inşa ediliyordu.

Bunlara en çok Maykop Kültürü’nün gelişmiş olduğu bir alanda rastlanıyor. 19. yüzyılda Kuban oblastı (Пшызэ шъолъыр) arkeologu Felitsın, Çarski (Царский) stanitsasında (Novosvobodnıy) 262 İsp evi saptamıştı. Felitsın’ın yazdığına göre, ”henüz gidemediğim yüz kadar yer daha kaldı. Bu yerlere Kazaklar ‘yiğitlik gücü’ bulunan yaylalar (“батыр кIуачIэ” зиIэ шъоф) diyorlar”. Kizinka Irmağı kıyısında, Bagovski stanitsası yakınında 564 İsp evi bulundu. Kamennomostski yöresinde de tahrip edilmiş 270 kadar kalıntı bulunduğu saptandı. Karadeniz kıyısındaki Shapsughya’da da çok sayıda İsp evi bulunuyor. Dört tür İsp evi içinden kesilmiş taş levhalarla yapılmış olan türü Abhazya’da görmek olanaklı. Dolmen Kültürü’nün geliştiği çağda Abhazya’da da  İsp evleri inşa edilmiştir.

En eski İsp evlerinin  kuzey yamaca (1) “Maykoplular” tarafından inşa edilmiş oldukları görüşü kabul ediliyor. Markovin şöyle yazıyor: ”Novosvobodnenski tipini andıran eşyaların çıkarıldığı İsp evleri, en eski mezarlar durumundalar. Abhaz İsp evlerinin kuruluşunu ele alacak olursak, bunlar en eski örnekleri oluşturmuyorlar. Oluşum sürecine göre, Maykop Kültürü, Dolmen (İsp evi) Kültürü’nden türemiştir ve yayılma alanı da Çerkes “adası” sınırlarıyla sınırlıdır.

Doğrusunu söyleyelim, Kafkasya Dolmen Kültürü’nü sırf Adigelere bağlama gibi bir iddianın peşinde değiliz. Bunun bir Maykop Kültürü ve bir Abhaz-Adige mirası olduğunu söylüyoruz. Ancak bu uzak geçmişi Çerkes “adası” deyimiyle tanımlıyoruz, bu deyimi de Kuzeybatı Kafkasya’nın Abhaz-Adige topluluklarını kapsayıcı bir anlamda kullanıyoruz. Uzunca bir süreç içinde Kuzeybatı Kafkasya bir Adige toprağına dönüşüyor, Abhazca konuşan topluluklar ise, daha çok güneye yöneliyorlar.

Dolmen Kültürü, Maykop Kültürü’nün temelidir ve iki bin yıl boyunca yaşamıştır. İsp evleri Kuzeybatı Kafkasya’yı Kafkasya bütününden uzaklaştırıyor, ayırıyor ve Çerkes “adasını” Akdeniz devletlerinin “adalarına” yakınlaştırıyor. Baskların devletinden başlayarak Çerkesya’ya uzanan bir sahada İsp evlerinin bulunduğu, biliminsanı Marr’ın kuramıyla da doğrulanıyor. Marr şöyle diyor:

“Günümüzün Kafkas dilleri eski ulusal toplulukların dillerinden türemiştir. Yafetik-Kafkas halkları (этносхэp) Akdeniz’in kuzeyinde ve Avrupa taraflarında geniş bir alana yayılmışlardı. Hititoloji’nin kurucularından Berdjih Grozni’nin (Берджих Грознэм) görüşüne göre, Protohattiler (проттохетхэр), Sümerler, eskiden Sibirya ve Kafkasya’da yaşamış olanlar, Kafkas ulusal dillerinin doğu koluna (къутамэ) bağlı idiler. Kuzeybatıdaki İsp evlerinin doğuşu sorununu çözmek için birçok bilim adamı Marr’ın görüşlerine başvuruyorlardı.

Markovin’in görüşlerinde Marr’ın etkilerini görebiliyoruz. Bask Ülkesi, Sardinya, Korsika, Balkanlar ve Kuzeybatı Kafkasya gibi yerlerde bulunan İsp evleri arasında görülen ortak özellikleri belirliyor.

Rokniya mezarlarından (2) bazılarında bulunan eşyalarla, Kuzeybatıdaki İsp evlerinde bulunanlar birbirlerine benziyorlar, Markovin bu benzerliği açığa çıkarmış bulunuyor.

Kuzeybatı Kafkasya’da İsp evlerinin inşa edilmeleri işi deniz yoluyla Bask Ülkesi’nden (Басконием) gelmiş olmalı. İsp evlerinin kurulmaları anlayışı niçin denizyoluyla gelmiş olmalıdır, niçin öyle düşünüyor olabiliriz?

Georgiyev’in belirlemesine göre, Kuzeybatı Kafkasya ve Balkanlar’da yaşayan Yafetik toplulukların İsp evleri inşaatına başlamalarından yüz ya da yüz elli yıl önce Basklar İsp evlerini yapıyorlardı. Basklar sık sık Karadeniz’e de geliyorlardı, Çerkesler de Akdeniz’in batısına gidiyorlardı. Bu nedenle İsp evi inşa tekniğinin deniz yoluyla Basklar aracılığıyla buraya getirildiği, Adigelerin de o tekniği oralardan öğrenip  getirdikleri düşünülebilir.

Lavrov’un yapıtında şöyle yazılıyor: ”Kuzeybatı Kafkasya’da İsp evlerinin yapılmaları ticaret ve deniz taşımacılığına bağlı bir olgudur. İnsan ve eşya dışında, akla gelebilecek değişik şeyler de gemilerle taşınıyordu. Kafkasya halklarının İsp evlerini inşa etmeleri, dış ülkelerden gelen avcıların bir ürünü  imiş gibi kabul edilemez. İsp evlerini yapmak için ustaların benzeri şeyleri gözleriyle görmeleri gerekirdi. Aklımızın kabul edebileceği ana düşünce Kafkas halklarının deniz seferlerine çıkmakta oldukları düşüncesidir.

İsp evlerinin yapılış biçimi

İnsanlar yeryüzünde belirdikleri dönemden başlayarak değişik eşya ve aletler, odundan tapınaklar (тхьэлъэIупIэхэр) ve taş işleme İsp evleri yapıyor, üretiyorlardı. Bu tür yapıları da belirlenmiş yerlerde inşa ediyorlardı. İsp evleri belli bir estetiği (теплъэ) ve inşa tekniği olan eski sanat yapıtlarıdır (IэшIагъэх). Araştırmalar sırasında, birçok İsp evinde insan iskeletleri de bulunmuştur.

İsp evlerinin inşa ediliş biçimi şöyledir: “п” Kiril harfine benzer bir biçimde taş bloklar hazırlanıyor. Bunlar iri ve ağır taş bloklardır. Beş ya da altı taş levha bir İsp evi yapmak için yeterlidir. Dördü dik dikilir, beşincisi üste yatay konur, altıncısı da evin tabanı (temeli) olur. Taşlardan birinin deliği bulunur, delikler çoğunlukla üç köşe ya da dört köşe biçimlerindedir. İsp evlerinin yapı taşları (malzemeleri) insanların yaşadıkları yerlerin  taşlarıdır: Dolmenler granit (sert kaya) ya da kireç taşından (мыжъоф) yapılırdı

DİPNOTLAR

(1) Kuzey yamacı Çerkesya’nın kuzeye (şimdiki Adigey) ve Karadeniz’e bakan (şimdiki Şapsığya) bakan dağ yamaçları olmalı. -HCY.

(2) Roknia, Cezayir’de aynı adlı bölgede bulunan mezarlar, dolmenler. -HCY

Not: Bu yazı daha genişçe  ve Rusça olarak ‘kawkaznews. net’  sitesinde HOTKO Samir ve AGRBA Bella imzalarıyla yayınlanmış bulunuyor. -HCY