Ali İhsan Aksamaz
(Ön açıklama: Sami Fitöz, Lazcayı yaşatmak için şiirler yazıyor, besteliyor ve seslendiriyor. Kendisiyle biyografisi ve kültürel çalışmaları üzerine konuştuk./ Goʒ̆otkvala: Andğaneri musafiri çkimi ren Sami Fitozi. Dido dulyamxvenu muzisyenepe çkinişen arteri ren Sami Fitozi. Udoxunu do udodginu Lazuri şiirepe ç̆arups do aya şiirepeşi bestepeti ikips Sami Fitozik. Xvala andğaneri dğalepeşen var, oşi ʒ̆ana ʒ̆oxleni çkineburi skidalaşenti molamişinapan Şiirepe muşik. Sami Fitozi k̆ala ar int̆erviu dop̆i ma. Muşi musik̆aluri noxvenepeşen molapşinit çkin. Edo ayati ren çkini int̆erviuşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi)
+
Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle biyografi tkvanişen bğarğalat, mu iqven! Skidala tkvanişen molamişinit! So do mundes yeçkindit, dibadit? Sonuri ret? Namu oput̆eşi skiri ret? Mi oğlepeşi ret? Mu dulya ikipt? Çileri reti? Berepe giqonunani? Aʒ̆i so skidut?
Sami Fitozi: Ma, 31.12.1956 ʒ̆anas, Arkabi/ P̆ot̆ocuri/ Nap̆latis dido mtviri na mtu ndğas, ʒ̆anağanis dobibadi . Çkunepe Fitozişi uʒ̆umernan. Ok̆itxus, P̆ot̆ocuris geboç̆k̆i. Turkuli va miçkit̆u. Dido golobuç̆vi. Mutute va domaguru. Vit ʒ̆aneyi bivişi, Ank̆araşa komopti . Nanak beres Turkuli va uçkin, hanʒ̆o mektebişa mo ulut̆as tkuşi, oxayi komobidvi, ma ok̆itxuşa mopti, vana bidare p̆ap̆uli k̆ala puci bocunare buʒ̆vişi, mektebişa medemoşkves. Nanak ağani potini emiç̆opu dort̆un. Onciyes dobşinaxi. Vuuu skiyi çkimi, haya hak mot şinaxu miʒ̆uşi; Nana, mobidvaşi dişiren, çorcili movidvare buʒ̆vi. Ankaras, A.D.M. M. A. -s muxendisluği doboçodini 1979 ʒ̆anas. Ma p̆ap̆uli çkimişi birapapete birdi. Hemuşeni Lazuri birapa k̆ayi domaʒ̆ont̆u. Mati Turkuli birapa Lazuri nenaşa gobokt̆amt̆i. “Çayelişen hekole, Mebulu xfala xfala. Komoxti do bigzalat. Kale bozo skank̆ala!” Universit̆es k̆at̆a dğas bilamt̆it do bikfasabut̆it. Hemuşeni birapape oxobuşkvi. Ma çiley bort̆i, otxo ʒ̆ana divu kogobiʒ̆k̆it. A bozo do ju biç̆i mionun. Bozo çkimiti İnşaat̆işi muxendisi divu. Majurapek ikit̆xuman. Haʒ̆i ma Ant̆alyas bore, guyi çkimi Lazonas yen.
Ali İhsan Aksamazi: Tkvan çkineburi mcveşi gvari kogiğuğan: Fitozi. Mu tkvala ren aya gvari? Solen mulun gvari tkvani? ʒ̆oxle ayati gk̆itxat!
Sami Fitozi: Coxo çkuni, Fitozi Lazuri nena yen. P̆ap̆uli çkimişi p̆ap̆ulik sum ʒ̆anas k̆oçepe k̆ala işiyudore, coxo çkuni gebidvare dore. A mcixi altuni meçudore do Fitozi konoç̆arapu dore. Fitozi, k̆itxeyi k̆oçis itkven. Batumişen Fitozişi berepe coxo gedveyi moxtes dore. Hekoni p̆ap̆ulik didi mektebis berepes ok̆itxapumt̆u dore. Hemuşeni ha coxo godves dore.
Ali İhsan Aksamazi: Namu nʒ̆opulapes igurit? Namu nenape giçkinan?
Sami Fitozi: Nena; Lazuri, Turkuli, İngilisuri do Arabuli nenape miçkin.
Ali İhsan Aksamazi: Ma komiçkin, tkvan Lazuri şiirepe ç̆arupt. Aya Lazuri şiirepeşi besteti ikipt. Udodginu do udoxunu Lazuri şiirepe ç̆arupt, Lazuri bestepe ikipt do aya birapape tkvanişi k̆lip̆epeti xazirupt. Xemboşi va doxedurt. Çkineburi mcveşi skidalaşan ambaroni birapape xazirupt do ibirt. Aya dulya, para mogapu do coxo tkvani ognapu şeni va ikipt; aya komiçkin ma. Açkva Lazuri nenaşi ç̆k̆onepeşen arteri ret andğaneri ndğas. Muşeni Lazuri ç̆arupt, beste ikipt do ibirt?
Sami Fitozi: Turkiyes do gale biçalişi. Haʒ̆i dulya varen do oxoyis elapxe. K̆ayiti ivu. Mati birapape p̆ç̆ari ham oras. Lazuri nena ğurun. Çku bğurat şk̆ule, çkuni k̆ala nena çkuniti ğurase. Hemuşeni. Mu miçkin, nak̆o miçkin. K̆at̆a xolo dop̆ç̆arat do doptkvat. Berepe çkunik diguran nena çkuni minon.
Ali İhsan Aksamazi: Muk̆o Lazuri birapa giğunan? Muk̆o Lazuri şiiri giğunan? Xoloti Lazuri şiirepe ç̆arupti?
Sami Fitozi: Nena çkimite bibiram. Va gaxenen miç̆ves, vitoxut (15) birapa dop̆ç̆ari; çkaris mitişi nena va bixmayi. Çkimi birapape izmoce steyi na gomaşinu, p̆ap̆uli çkimişi, Lazepe çkinis na goç̆k̆ondu birapape yen. Birapapeşi Lazuri nenati, ma na Lazuri domoguru, p̆ap̆uli çkimişi nena yen.
“Orç̆ayişa eşaptate/
Mjora extase/
Tulumiti buç̆andate/
Guri t̆k̆ʒase/
Bibitate, bisterate!/”
Lazona çkimis Lazonaşi mjora, Lazepe çkimi yen. Çku Lazonas va boret na, çkuni mjora va yulun. Haya bzop̆om hak.
Ali İhsan Aksamazi: K̆lip̆epe tkvanişen komiçkin; tkvan xvala git̆ari gelaçapt. Eşo miçkin ma. Mundes geoç̆k̆it git̆arişi gelaçamus? Majura musik̆aluri alet̆epeti gelaçapti?
Sami Fitozi: Ma nena do k̆aide ar p̆ç̆rum. Mu gomaşinu. Ebzdim git̆ari, ak̆ele bucandum, a k̆ele nena mebumskvanam. İçodaşi, k̆aydeti içoden. 20 (eçi) ndğa divu, izmoce (45) jureneçi ʒ̆ana oğineşi orepeyi çkimi bžiri. Dğaleyi kodobikaçi git̆ari. Ju ndğa do seyis doboçodini. İzmoces ma si gžiri. Xfla xfala nulut̆i. Taikeyi mekçişi. Didoti gemzuliti. Doxedi do ibgayi. Guyis kelemank̆anu. “Oropeyi Çkimiti”, ağani na p̆ç̆ari, “Oropa mik yoçkini” k̆ala vitoxut (15) birapa divu. ju ʒ̆ana do gveyis na p̆ç̆ari. Ma ʒ̆oxle miʒ̆vatina, hamtepe na p̆are. Dido biʒižamt̆i. Çkuni Lazepe git̆ayis gegapeyi va renan . Mati a haya maç̆anden Tamo-tamo kogages. Açkva tulumi, kemençe kort̆una, mupe bikom hemoras mžiri!
Ali İhsan Aksamazi: Mundes geoç̆k̆it Lazuri şiiri oç̆arus? Edo mundes geoç̆k̆it Lazuri bestepe oxvenus?
Sami Fitozi: Oç̆aru do birapapes sum ʒ̆ana oğine, p̆ap̆uli çkimişi birapape gomaşinuşi, geboç̆k̆i. Git̆ayiti k̆ayi va miçkit̆u, hamtepe na maxenaşiti va miçkut̆u. Oropa vareni, oropa?! Lazepe çkimişi do Lazuri nena çkimişi oropa! Hamuk moxenapu. Lazepe çkuni, gemzuli t̆eşi, xeleyi t̆eşi, oropeyi t̆eşi. Lazuri nenate ibiramt̆es, mitişi nenate va. Mati hemtepe steyi p̆i. Birape çkimis xark̆işi nena va bixmam.
Ali İhsan Aksamaz: Tkvan şurdoguriten Lazuri şiirepe ç̆arupt. Bestepe ikipt do k̆lip̆epe xazirupt. Ağani Lazuri birapape oxaziruşa toli giğunani?
Sami Fitozi: Ğormotik ora komomçu na, haʒ̆iş k̆ule Lazuri birapape p̆ç̆araye.
Ali İhsan Aksamazi: Tkvanti ginonan na, aʒ̆i voçodinat aya int̆erviu! Mara tkvan otkvaluşi çkva mutu çkva giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven! Bere-bari k̆ala p̆anda ixelit! Pimpili dixaşa gegixtan!
Sami Fitozi: Ma ju ʒ̆anaşa, P̆ot̆ocurişa bidare do hek dobixfare. Na domoskidi ora, Lazuri Nena do Birapape şeni bşinaxare. P̆ot̆ocur/ Nap̆lat̆is oğoyi miğunan. He oxoyi, “Lazepeşi Oxori” p̆are domaxenuna . Hek bibirate, bisterate Lazepe çkimi k̆ala . Hak Pucepe k̆ala bibiri. Pucepek. ʒ̆ingi do Tongote k̆aide ves.
“Açkva mjora extu/
ndğa dotanu Lazona çkimis/
Da çkimi sore, cuma si sore?/
Nek̆na çkuni genk̆oleyi./
Oxobuşkvit do gzas kogebdgitit./
So bidate so bidate, so bidate çku./
Xfala- xfala gebgitit do./
So bidate çku./
Nena çkuniti, nana çkuniti oxobuşkvit do bigzalit./
Let̆ape çkunis, Lazepe çkuni, Lazona çkuni./
Va maluna ma P̆ot̆ocurişa,/
va maluna ma p̆ep̆erdixaşa, dobğurina, kodomoxfan Lazona çkimis./
Dobğurina kodomoxfit let̆ape çkimis./
Şuyi çkimik şuri meças Lazona Çkimis./”
Hak p̆ç̆ari. K̆ayi ivit, k̆ayi bivat. Lazuri Nenate bivat!
Sami Fitöz’ün Eserleri: https://www.youtube.com/channel/UCrfbXnKoarmWINO2bqII47g/videos
+
“ბერეფე ჩქუნიქ დიგურან ნენა ჩქუნი მინონ!”
(გოწოთქვალა: ანდღანერი მუსაфირი ჩქიმი რენ სამი Фითოზი. დიდო დულჲამხვენუ მუზისჲენეფე ჩქინიშენ ართერი რენ სამი Фითოზი. უდოხუნუ დო უდოდგინუ ლაზური შიირეფე ჭარუფს დო აჲა შიირეფეში ბესთეფეთი იქიფს სამი Фითოზიქ. ხვალა ანდღანერი დღალეფეშენ ვარ, ოში წანა წოხლენი ჩქინებური სქიდალაშენთი მოლამიშინაფან შიირეფე მუშიქ. სამი Фითოზი კალა არ ინტერვიუ დოპი მა. მუში მუსიკალური ნოხვენეფეშენ მოლაფშინით ჩქინ. ედო აჲათი რენ ჩქინი ინტერვიუში ტექსტი. ალი იჰსან აქსამაზი)
+
ალი იჰსან აქსამაზი: წოხლე ბიჲოგრაфი თქვანიშენ ბღარღალათ, მუ იყვენ! სქიდალა თქვანიშენ მოლამიშინით! სო დო მუნდეს ჲეჩქინდით, დიბადით? სონური რეთ? ნამუ ოფუტეში სქირი რეთ? მი ოღლეფეში რეთ? მუ დულჲა იქიფთ? ჩილერი რეთი? ბერეფე გიყონუნანი? აწი სო სქიდუთ?
სამი Фითოზი: მა, 31.12.1956 წანას, არქაბი/ პოტოჯური/ ნაპლათის დიდო მთვირი ნა მთუ ნდღას, წანაღანის დობიბადი . ჩქუნეფე Фითოზიში უწუმერნან. ოკითხუს, პოტოჯურის გებოჭკი. თურქული ვა მიჩქიტუ. დიდო გოლობუჭვი. მუთუთე ვა დომაგურუ. ვით წანეჲი ბივიში, ანკარაშა ქომოფთი . ნანაქ ბერეს თურქული ვა უჩქინ, ჰანწო მექთებიშა მო ულუტას თქუში, ოხაჲი ქომობიდვი, მა ოკითხუშა მოფთი, ვანა ბიდარე პაპული კალა ფუჯი ბოჯუნარე ბუწვიში, მექთებიშა მედემოშქვეს. ნანაქ აღანი ფოთინი ემიჭოფუ დორტუნ. ონჯიჲეს დობშინახი. ვუუუ სქიჲი ჩქიმი, ჰაჲა ჰაქ მოთ შინახუ მიწუში; ნანა, მობიდვაში დიშირენ, ჩორჯილი მოვიდვარე ბუწვი. ანქარას, ა.დ.მ. მ. ა. -ს მუხენდისლუღი დობოჩოდინი 1979 წანას. მა პაპული ჩქიმიში ბირაფაფეთე ბირდი. ჰემუშენი ლაზური ბირაფა კაჲი დომაწონტუ. მათი თურქული ბირაფა ლაზური ნენაშა გობოქტამტი. “ჩაჲელიშენ ჰექოლე, მებულუ ხфალა ხфალა. ქომოხთი დო ბიგზალათ. ქალე ბოზო სქანკალა!” უნივერსიტეს კატა დღას ბილამტით დო ბიქфასაბუტით. ჰემუშენი ბირაფაფე ოხობუშქვი. მა ჩილეჲ ბორტი, ოთხო წანა დივუ ქოგობიწკით. ა ბოზო დო ჟუ ბიჭი მიონუნ. ბოზო ჩქიმითი ინშაატიში მუხენდისი დივუ. მაჟურაფექ იქიტხუმან. ჰაწი მა ანტალჲას ბორე, გუჲი ჩქიმი ლაზონას ჲენ.
ალი იჰსან აქსამაზი: თქვან ჩქინებური მჯვეში გვარი ქოგიღუღან: Фითოზი. მუ თქვალა რენ აჲა გვარი? სოლენ მულუნ გვარი თქვანი? წოხლე აჲათი გკითხათ!
სამი Фითოზი: ჯოხო ჩქუნი, Фითოზი ლაზური ნენა ჲენ. პაპული ჩქიმიში პაპულიქ სუმ წანას კოჩეფე კალა იშიჲუდორე, ჯოხო ჩქუნი გებიდვარე დორე. ა მჯიხი ალთუნი მეჩუდორე დო Фითოზი ქონოჭარაფუ დორე. Фითოზი, კითხეჲი კოჩის ითქვენ. ბათუმიშენ Фითოზიში ბერეფე ჯოხო გედვეჲი მოხთეს დორე. ჰექონი პაპულიქ დიდი მექთების ბერეფეს ოკითხაფუმტუ დორე. ჰემუშენი ჰა ჯოხო გოდვეს დორე.
ალი იჰსან აქსამაზი: ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? ნამუ ნენაფე გიჩქინან?
სამი Фითოზი: ნენა; ლაზური, თურქული, ინგილისური დო არაბული ნენაფე მიჩქინ.
ალი იჰსან აქსამაზი: მა ქომიჩქინ, თქვან ლაზური შიირეფე ჭარუფთ. აჲა ლაზური შიირეფეში ბესთეთი იქიფთ. უდოდგინუ დო უდოხუნუ ლაზური შიირეფე ჭარუფთ, ლაზური ბესთეფე იქიფთ დო აჲა ბირაფაფე თქვანიში კლიპეფეთი ხაზირუფთ. ხემბოში ვა დოხედურთ. ჩქინებური მჯვეში სქიდალაშან ამბარონი ბირაფაფე ხაზირუფთ დო იბირთ. აჲა დულჲა, ფარა მოგაფუ დო ჯოხო თქვანი ოგნაფუ შენი ვა იქიფთ; აჲა ქომიჩქინ მა. აჩქვა ლაზური ნენაში ჭკონეფეშენ ართერი რეთ ანდღანერი ნდღას. მუშენი ლაზური ჭარუფთ, ბესთე იქიფთ დო იბირთ?
სამი Фითოზი: თურქიჲეს დო გალე ბიჩალიში. ჰაწი დულჲა ვარენ დო ოხოჲის ელაფხე. კაჲითი ივუ. მათი ბირაფაფე პჭარი ჰამ ორას. ლაზური ნენა ღურუნ. ჩქუ ბღურათ შკულე, ჩქუნი კალა ნენა ჩქუნითი ღურასე. ჰემუშენი. მუ მიჩქინ, ნაკო მიჩქინ. კატა ხოლო დოპჭარათ დო დოფთქვათ. ბერეფე ჩქუნიქ დიგურან ნენა ჩქუნი მინონ.
ალი იჰსან აქსამაზი: მუკო ლაზური ბირაფა გიღუნან? მუკო ლაზური შიირი გიღუნან? ხოლოთი ლაზური შიირეფე ჭარუფთი?
სამი Фითოზი: ნენა ჩქიმითე ბიბირამ. ვა გახენენ მიჭვეს, ვითოხუთ (15) ბირაფა დოპჭარი; ჩქარის მითიში ნენა ვა ბიხმაჲი. ჩქიმი ბირაფაფე იზმოჯე სთეჲი ნა გომაშინუ, პაპული ჩქიმიში, ლაზეფე ჩქინის ნა გოჭკონდუ ბირაფაფე ჲენ. ბირაფაფეში ლაზური ნენათი, მა ნა ლაზური დომოგურუ, პაპული ჩქიმიში ნენა ჲენ:
“ორჭაჲიშა ეშაფთათე/
მჟორა ეხთასე/
თულუმითი ბუჭანდათე/
გური ტკცასე/
ბიბითათე, ბისთერათე!/”
ლაზონა ჩქიმის ლაზონაში მჟორა, ლაზეფე ჩქიმი ჲენ. ჩქუ ლაზონას ვა ბორეთ ნა, ჩქუნი მჟორა ვა ჲულუნ. ჰაჲა ბზოპომ ჰაქ.
ალი იჰსან აქსამაზი: კლიპეფე თქვანიშენ ქომიჩქინ; თქვან ხვალა გიტარი გელაჩაფთ. ეშო მიჩქინ მა. მუნდეს გეოჭკით გიტარიში გელაჩამუს? მაჟურა მუსიკალური ალეტეფეთი გელაჩაფთი?
სამი Фითოზი: მა ნენა დო კაიდე არ პჭრუმ. მუ გომაშინუ. ებზდიმ გიტარი, აკელე ბუჯანდუმ, ა კელე ნენა მებუმსქვანამ. იჩოდაში, კაჲდეთი იჩოდენ. 20 (ეჩი) ნდღა დივუ, იზმოჯე (45) ჟურენეჩი წანა ოღინეში ორეფეჲი ჩქიმი ბძირი. დღალეჲი ქოდობიქაჩი გიტარი. ჟუ ნდღა დო სეჲის დობოჩოდინი. იზმოჯეს მა სი გძირი. ხфლა ხфალა ნულუტი. თაიქეჲი მექჩიში. დიდოთი გემზულითი. დოხედი დო იბგაჲი. გუჲის ქელემანკანუ. “ოროფეჲი ჩქიმითი”, აღანი ნა პჭარი, “ოროფა მიქ ჲოჩქინი” კალა ვითოხუთ (15) ბირაფა დივუ. ჟუ წანა დო გვეჲის ნა პჭარი. მა წოხლე მიწვათინა, ჰამთეფე ნა პარე. დიდო ბიციძამტი. ჩქუნი ლაზეფე გიტაჲის გეგაფეჲი ვა რენან . მათი ა ჰაჲა მაჭანდენ თამო-თამო ქოგაგეს. აჩქვა თულუმი, ქემენჩე ქორტუნა, მუფე ბიქომ ჰემორას მძირი!
ალი იჰსან აქსამაზი: მუნდეს გეოჭკით ლაზური შიირი ოჭარუს? ედო მუნდეს გეოჭკით ლაზური ბესთეფე ოხვენუს?
სამი Фითოზი: ოჭარუ დო ბირაფაფეს სუმ წანა ოღინე, პაპული ჩქიმიში ბირაფაფე გომაშინუში, გებოჭკი. გიტაჲითი კაჲი ვა მიჩქიტუ, ჰამთეფე ნა მახენაშითი ვა მიჩქუტუ. ოროფა ვარენი, ოროფა?! ლაზეფე ჩქიმიში დო ლაზური ნენა ჩქიმიში ოროფა! ჰამუქ მოხენაფუ. ლაზეფე ჩქუნი, გემზული ტეში, ხელეჲი ტეში, ოროფეჲი ტეში. ლაზური ნენათე იბირამტეს, მითიში ნენათე ვა. მათი ჰემთეფე სთეჲი პი. ბირაფე ჩქიმის ხარკიში ნენა ვა ბიხმამ.
ალი იჰსან აქსამაზ: თქვან შურდოგურითენ ლაზური შიირეფე ჭარუფთ. ბესთეფე იქიფთ დო კლიპეფე ხაზირუფთ. აღანი ლაზური ბირაფაფე ოხაზირუშა თოლი გიღუნანი?
სამი Фითოზი: ღორმოთიქ ორა ქომომჩუ ნა, ჰაწიშ კულე ლაზური ბირაფაფე პჭარაჲე.
ალი იჰსან აქსამაზი: თქვანთი გინონან ნა, აწი ვოჩოდინათ აჲა ინტერვიუ! მარა თქვან ოთქვალუში ჩქვა მუთუ ჩქვა გიღუნან ნა, ეთი მიწვით, მუ იყვენ! ბერე-ბარი კალა პანდა იხელით! ფიმფილი დიხაშა გეგიხთან!
სამი Фითოზი: მა ჟუ წანაშა, პოტოჯურიშა ბიდარე დო ჰექ დობიხфარე. ნა დომოსქიდი ორა, ლაზური ნენა დო ბირაფაფე შენი ბშინახარე. პოტოჯურ/ ნაპლატის ოღოჲი მიღუნან. ჰე ოხოჲი, “ლაზეფეში ოხორი” პარე დომახენუნა . ჰექ ბიბირათე, ბისთერათე ლაზეფე ჩქიმი კალა . ჰაქ ფუჯეფე კალა ბიბირი. ფუჯეფექ. წინგი დო თონგოთე კაიდე ვეს.
“აჩქვა მჟორა ეხთუ/
ნდღა დოთანუ ლაზონა ჩქიმის/
და ჩქიმი სორე, ჯუმა სი სორე?/
ნეკნა ჩქუნი გენკოლეჲი./
ოხობუშქვით დო გზას ქოგებდგითით./
სო ბიდათე სო ბიდათე, სო ბიდათე ჩქუ./
ხфალა- ხфალა გებგითით დო./
სო ბიდათე ჩქუ./
ნენა ჩქუნითი, ნანა ჩქუნითი ოხობუშქვით დო ბიგზალით./
ლეტაფე ჩქუნის, ლაზეფე ჩქუნი, ლაზონა ჩქუნი./
ვა მალუნა მა პოტოჯურიშა,/
ვა მალუნა მა პეპერდიხაშა, დობღურინა, ქოდომოხфან ლაზონა ჩქიმის./
დობღურინა ქოდომოხфით ლეტაფე ჩქიმის./
შუჲი ჩქიმიქ შური მეჩას ლაზონა ჩქიმის./”
ჰაქ პჭარი. კაჲი ივით, კაჲი ბივათ. ლაზური ნენათე ბივათ!