ÇERKESYA KRONOLOJİSİ (Dinsel Tarih)

1333
Adige kralı Fersache’nin Roma Katolik mezhebini Matrega kentinde yapılan bir merasimle kabul etmesi. Ancak, bu kabul Bizans Kilisesi’nin egemenliğini sarsamamıştır.

Ferzache tüm resmi  seremonilerde hanımı da yanında katıldığını Dominik rahipleri yazmaktadır. Feryache Avrupa krallıklarını ve Papalığı Doğu’dan gelecek olan Moğol ve Tamelan tehlikesine karşı uyarsa da kimse inanmaz.

1390
Mingrel Kralı Daoban Wamek Cristav’ın Kral VI. Bagrat adına Çerkesya’ya akın düzenlemesi, Mingrel kralı akında başarılı olur. Çerkesya’daki kiliseleri ve putperest tapınakları yıkar, bu yıkıntılardan mermerleri taşıtarak KOPİ’deki piskoposluk kilisesini yaptırır.

XV. yy.
Kabardey Prenslerinin İslam dinini kabul etmeleri. Halka ise bu dini yasaklamaları.

Bizanslı yazar Chaleocondyles ‘Tzarcassen’ sözcüğünü kullanması.

XVI. yy.
Asetinlerin bir bölümünün Kabardey yönetimi altına girmeleri.

Abhazya’nın Osmanlı yönetimini tanıması.

İslam dininin Abhazlara zorla ve kanlı bir şekilde kabul ettirilmeye çalışılması.

Psıj (Kuban) nehrinin özgür Adigeler ile Kırım egemenliği altındaki Adigeler arasında sınır olarak kabul edilmesi.

Kabardey’in küçük ve büyük Kabardey adı altında ikiye bölünmesi.

1560

İslam dinini kabul etmiş olan Kabardey soylularının, İslam ülkelerinin askeri ve politik baskılarına karşı Ruslardan yardım istemeleri. Hıristiyan dininin Kabardey halkı arasında yeniden canlanması için Moskova’dan Kabardey’e papazların gönderilmesinin istenmesi.

1717

Kırım Hanı Devlet Girey ve Gazi Girey’in yeni­den Kabardey’e gitmeleri. Kırım Hanının Çerkesleri yeniden İslam dinine girmesi için zorlaması. Kabul etmeyenlerin kılıçtan geçirilmesi. Papazların ve Hıristiyan Adigelerin kiliselere doldurularak canlı canlı yakılmaları. Bu vahşette papazların yazdığı ilk Çerkes tarihi yazarı olan papaz ile birlikte yanmıştır.

1732

Tatar ve Kalmuklarca kuşatılan bir Rus birliğinin Kabardey kuvvetlerince kurtarılması.

Kabardey Pşilarının hemen hepsinin İslam dinine geçmesine karşın, Kabardey halkının büyük çoğunluğunun halen Hıristiyan olarak kaldıkları hususunun Kabardey elçilerince Moskova’da Çar’a söylenmesi.

1745

Hıristiyanlıktan eski çok tanrılı dinlerine dönen Asetinleri tekrar Hıristiyan dinine döndürmek için kampanya başlatılması. Hıristiyan vaftizi yaptıran her Asetin’e bir gümüş haç ile bir gömlek armağan verilir. Asetinlerin tamamına yakın bir çoğunluğu kendini vaftiz ettirir. Bu Rus politikasına karşı Derviş Mansur Muhammed (Şeyh Mansur) İslam dinini yaymaya çalışır.

Çalışmalarında yalnızca Lezgi ve Çeçenler arasında başarı sağlayabilir.

1782

Gürcü kökenli Osmanlı Paşası Ferah Ali’nin Çerkesleri Müslümanlaştırmak, Osmanlı tabiiyetine sokmak, imparatorluğun doğu sınırlarını bu yolla güvence altına almak amacı ile Soğucak Kalesine gelmesi.

Ferah Ali Paşa’nın politik ilişkileri ve oyunları ile Hacılar 2 bin, Hatukuay’a 10 bin ve Anapa Kalesi civarına da 10 bin Tatarın yerleştirilmesi.

Ferah Ali Paşa bu tarihte Kuzey Adigelerinin bazı beyleri ile bir antlaşma imzalayarak herhangi bir savaş anında Osmanlı Devleti’nin yanında yer almaları hususunu karar altına almıştır.

1785-1791

Mansur Uşurme’nin Adigeleri İslam dinine döndürmeye çalışması.

1801-1844

Ünlü Çerkes Tarihçisi sora Neguma Beçmırza’nın yaşadığı dönem.

İlk Adige dilbilgisi ve ilk Çerkes tarihini yazan, Neguma Psıfabe (Pyatigorsk) yakınlarındaki Negume köyünde doğmuştur. Kabardey’e yerleşmiş bir Abedzech aileden gelmiştir. Babası onu Dağıstan’a din eğitimi için gönderir. Ancak “Halkıma ve vatanıma yararı olmayacak bir ilmi öğrenmek istemiyorum” diyerek medreseden kaçar, Rus okulunu başarı ile bitirir. Rus memuru olarak çalışırken, Rusya kitaplıklarında araştırmalar yapar. Yukarıda yazdığı belirtilen kitaplarını halkına armağan eder

1807

Kabardey’de dini mahkemelerin yeniden kurulması. Anapa’nın Ruslarca ele geçirilmesi.

22 Kasım 1838

Mensur’un Shapsugh savaşçıları ile arasındaki anlaşmazlığı gidermek, böylece birlikte savaşmak için J. Bell’den arabuluculuk yapmasını istemesi.

1842

Abun kalesine saldırı ve kalenin alınması. Askerlerin kılıçtan geçirilmesi.

Çopsın Kalesine çok kurnazca bir planla saldıran Çerkesler kaleyi ele geçirirler. Kale, iki topçu taburu, özel eğitim görmüş küçük bir kazak birliği ve 30 topla korunuyordu. Vana kabilesinden (Negepsicho’da yaşayan) Y. Tousiok komutasında 10 bin savaşçı Kubat’tan hareket ederler. (Çepsun yakınlarında bir ırmak) Zazi Ali ve Zazi Mehmet’te komutanlar arasındadır. Sapte kalesinden Tzako’nun da katılmasıyla yapılan saldırıda kale ele geçirilir. Bu baskın haberi daha önce casuslar kanalı ile Ruslara duyurulduğundan Çerkesler bin 500 kayıp verirler. Rusların Çerkesya kıyılarındaki kontrollerini sıklaştırması. Bu ablukaya rağmen 150 yabancı gemi Çerkesya’ya gelip gider. Şeyh Şamil’in ilk kez Naibi Hacı Mehmet’i
Abedzechlere göndermesi. Şamil naibi aracılığı ile Abedzechleri İslam dinine davet eder. Çerkes örf ve geleneklerini hiçe sayarak şeriat kurallarını
tatbike kalkışınca Abedzechleri kızdırır. Hacı Mehmet zehirlenerek öldürülür.

Yaz 1843

Şeyh Şamil’in naibi Ahverdi Mohaman’ın Kabardey’de Cherzurdsen köyüne akın düzenler. Ancak başarılı olamaz ve köylülerce öldürülür.

1844 (1846)

Şeyh Şamil 12 bin kişilik süvari gücü ile Kabardey’e akın düzenler. Bazı Adige köyleri Şamil’i desteklerler. Şamil açık ovada savaşmaktan çekindiği için, geriye dağlara çekilir. Adigelerin pek çoğu Çeçenleri topraklarına çekmek istemediklerinden savaşlarda tarafsız kalırlar.

1844

Hacı Mehmet’in zehirlenerek ölmesinden sonra Şamil bu kez Hacı Süleyman adındaki naibini Çerkesya’ya gönderir. O da Hacı Mehmet’in düştüğü hataya düşer. Gelenekler yerine şeriat kurallarını uygulamaya başlayınca Abedzechlerce öldürülür. Başka bir söylentiye göre ise Rusların tarafına geçtiği belirtilmiştir. Rus bölgelerinde yayınlanan fetvaların Hacı Süleyman’a ait olduğu sonradan anlaşılmıştır.

1846

Hacı Mehmet ve Hacı Süleyman’dan sonra, Şamil Naip Muhammed Emin’i Abedzechlere gönderir. M. Emin diğer naiplerin hatasına düşmez.
Daha akıllıca bir yol izler. İlk iki yıl sesini çıkartmadan halkı tanımaya çalışır. Şeriat kurallarını Abedzechlere kabul ettiremeyeceğini anlayınca, sözde Şamil’e bağlı, gerçekte ise Adige gelenek ve göreneklerine uyan bir yönetim sistemi kurar. Abedzechler bu yöntemi benimserler.

Ekim 1848

Abedzech’te Pşeha nehri kenarında, M. Emin’in kendisinin Şamil’in naibi olduğunu ilan etmesi. Görünüşte Şamil’e bağlı, gerçekte ise Abedzech halk meclisine bağlı, geleneklere göre yönetilen bir idare kurması.

Nisan 1848

Shapsugh Çerkeslerin İslam dinini kabul etmemekte direnmektedirler. M. Emin Psikups nehri kıyılarına gelerek, tüm inananların Shapsughlara karşı cihada katılmasını ister. 2 bine yakın Abedzech bu çağrıya uyar. Bin kadar Shapsugh da bunlara katılır. Bu gruba 24 Nisan’da 3 bin kişi daha katılarak sayıları 6 bine yükselir.

Dogai nehri kıyısında yapılan bu kardeş kavgasında M. Emin’in savaşçıları çoğunlukta olmalarına rağmen geri çekilmek zorunda kalırlar. 26 Nisan’da ise İslamiyet’i kabul etmeyen Shapsughlar bozguna uğratılırlar. Her iki taraf da 500’e yakın ölü verilir (Ne ilginçtir ki, iki tarafın komutanları Adige kökenli değildi, Sefer Bey Tatar, M. Emin ise Dağıstan kökenli idiler. B.Ö.) Naib savaşa devamla Ubın, Azıps, Il, Hopl, Ançır ve Boğandır nehirleri kıyılarında 25 bin savaşçıyı komutası altında toplar. Daha sonra Natuchuac bölgesine girer, onları da kendisine bağlar, Anapa ve Sucuk kalelerine saldırır. Ancak başarılı olamaz. Natuchuac da mahkemeler kurar. Adamlarına Hanoktz’ık unvanını verir. Zapt ettiği Shapsugh eyaletini üç idari bölgeye ayırır. Abın, Ançır ve Ubın. Aynı şekilde Abedzech eyaletini de beş idari bölgeye ayırır. Psikups, Psiş, Pşaha, Şafguaç ve Bzedach. Halktan vergi toplanır.

Eylül-Kasım

Dağlarda yaşayan Shapsughlar istemedikleri halde kardeş kanının dökülmesini önlemek için M. Emin’e katılırlar. Ancak yine de İslam dinini kabul etmezler. Bu Shapsugh bölgesi de üç idari bölgeye ayrılır:
Pşad-Mezıb, Şapsuch ve Toabs.

1849-1850

Wubıhlar da kardeş kanı akıtmamak için M. Emin’e katılırlar. Ancak Dağ Shapsughları gibi Wubıhlar da İslam dinini kabul etmezler.

27 Eylül

İsmail Paşa Lapinski’yi ziyarete gelir. Çerkes olduğunu, Çerkesleri temsil ettiğini, dolayısı ile  isteklerini yerine getirmeye hazır olduğunu söyler. Lapinski ona M. Emin hakkında soru yöneltince “Fanatik bir din adamı, İslamiyet’i yaymaya çalışıyor, Hıristiyan düşmanı” der ve Sefer Bey  ile çalışmasını önerir. “Sefer Bey Sultan’ın sadık dostudur” der.

1856 Kasım

Tutuklanarak Şam’a  sürgüne gönderilen  M. Emin’e Osmanlı hükümeti 5000 piaster aylık bağlamıştı. Buna rağmen sürgün yerinden kaçar, gece gündüz demeden Karadeniz’e doğru at sürer. Altında birkaç at ölür. Karadeniz’de bir tekne salın alır ve 28 Kasım 1856’da Kafkasya’ya çıkarak Abedzechlerin başına lider olarak yeniden döner.

29 Nisan

Atekuma’da 12 bin askerin toplanması. Bu asker­lerin karısında 450 süvari ve 1 bin 800 yaya savaşçıdan oluşan Adige güçleri yerlerini alırlar.

Ruslar Abedzech’de ve Lale’de yakılan kalelerini onarmaya başlarlar.

  1. Emin, Çerkes asıllı bir subayını getirip Tuapse’ye yerleştirir. Oradan İslam dinini yaymaya ve şeriat düzenini kurmaya girişir. Genç bir Çerkes kızı ile kızın rızası hilafına zorla evlenmeye kalkışınca halk galeyana gelip bu subayı linç ederler. Kurduğu mahkemelikler yakılıp yıkılır, Hoca ve kadılar öldürülür, kaçabilenler canlarını zor kurtarırlar. Nevcioko Habl ile Psikups arasında yaşayan Abedzechlerde M. Emin’den koparlar. Kopma nedeni Çerkes gelenek ve görenekleri yerine Şeriat kurallarını yerleştirmeye kalkışmasıdır.

12 Ocak 1859

Lapinski’nin M. Emin’e birlikte hareket etmek ve birlikte çalışmak teklifini göndermesi.

2 Şubat

  1. Emin’den olumlu cevap gelince Lapinski 50 süvari ile Abedzech bölgesine hareket eder. Shapsughlar Lapinski’nin bu davranışını hoş karşılamazlar ve ona hoşnutsuzluklarını şöyle bildirirler: “Ne naibi, ne de Sefer Bey’i istiyoruz”.

6 Şubat

Lapinski’nin Pşis’te M. Emin ile bir araya gelmesi.

12 Şubat

  1. Emin’in Abedzech bölgesinde kurultay toplamak istemesi. Ancak bu isteğe Abedzech thamadelerinin yarısı ile birkaç Wubıh thamadesi karşı çıkar.

8 Temmuz

Şeyh Şamil M. Emin’e bir mektup yazarak Dağıstan’daki bütün örgütlenmesinin bozulduğunu, halkın artık savaş istemediğini, kendisinin de Abedzech bölgesine gelmek istediğini bildirir. M. Emin şu tarihi cevabı verir: “SAKIN BURAYA GELME. GELSEN BİLE BEN SENİN YAŞAMINI KORUYAMAM. ABEDZECHLER ŞERİAT’I TANIMIYOR VE DİNLEMİYORLAR. ŞE­RİAT DÜŞMANIDIRLAR. SEN İSE KATI BİR ŞEKİLDE DİNDARSIN VE ŞERİATÇISIN. BU NEDENLE SENİ ARALARINDA BARINDIRMAZLAR, YAŞATMAZLAR”. Bu mektubu alan Şamil Abedzech bölgesine gelmekten vazgeçer.

23-24 Temmuz

Abedzechlerin artık savaşmak istememeleri yüzünden anlaşma imzalamayı düşünmeleri. Ayrıca M. Emin’i yakalayarak Ruslara teslim etmeyi de düşünmektedirler.

1 Ağustos

  1. Emin artık Abedzechler arasında otoritesini tamamen yitirmiştir. Bu durumu Pşha nehri kıyısında Lapinski’ye açıkça söylerler.

14 Ağustos

Şamil’den M. Emin’e gelen bir mektupta, kendisinin savaşı bırakarak teslim olduğu bildirilmektedir.
Abedzechlerde savaş moralinin yok olması ve çözülmelerin başlaması.

20 Ağustos

Laba’da büyük bir kurultay toplanır. Bu toplantıya Abedzechlerin büyük bir çoğunluğu katılmazlar. Abazinlerden 38 thamade, Suanetlerden 62 thamade, Asetinlerden de 9 atlı bu toplantıya katılırlar. Shapsugh ve Wubıhlar da gelirler. M. Emin hastalığını ileri sürerek katılmaz. Shapsughlar ile Wubıhlar anlaşamaz ve toplantı başarıya ula­şamadan dağılır.

5 Aralık 1859

Çar bu dönen Tatarları Hıristiyan dinine girmesi şartı ile kabul ediyordu. Tatarla birlikte 6 bin kadar Kabardey Çerkes’i de aynı acıları, sefil insanlık dışı kaderi paylaşıyorlardı. Osmanlı hükümeti yukarıdaki dinsel programı gerçekleştirebilmek, için, birçok fanatik dinci Çerkes’i de Adigey’e gönderirler. Ancak yukarıda sözünü ettiğimiz Tatar ve Kabardeylerin karşılaştıkları durumu kavrayınca Osmanlı politikasının gerçek yüzünü görürler. Bu Çerkesler Kabardey’e dönünce gördükleri gerçekleri anlatarak göçün durdurulmasına katkıda bulunurlar.

6 Aralık

Büyük sayıda Abedzech Thamadelerinin ve M. Emin’in Ruslarla Şhaguaşe’de anlaşmaları. Ruslar Abedzechleri büyük bir askeri törenle karşılarlar. M. Emin ve 24 Thamade Tiflis’e giderler ve Rusya Genel Valisine teslim olduklarını bildirirler. Oradan tekrar geriye dönerek yine büyük bir delege grubu ile birlikte Petersburg”a giderek Çar’a bağlılıklarını sunarlar. M. Emin ve thamadeler Petersburg’da büyük bir askeri törenle karşılanırlar. Kendilerine daha önce antlaşma yapmak üzere gelen Prensler (Pşı) gibi davranılır. Petersburg’da serbestçe dolaşırlar.