Leonti Lyulye
Çerkesya Dergisi
Kafkasya’yı araştıran bazı yazarlar, buranın sakinlerini kendilerine görünen ayrı kavimler ve adlar kadar ayrı halklara ayırmışlardır. Son zamanlarda bu ülkeye ilişkin bilgilerimiz daha açık seçik olmuştur.
Ancak bunların da kesin ve tam olduğunu söylemek olası değildir. Özellikle Çerkesler adıyla bilinen halka ilişkin bilgilerin açıklanması gerekmektedir.
Biz genellikle Kafkas Dağları’nın kuzey yamacında oturan bütün kavimleri Çerkes diye adlandırıyoruz. Ancak onlar kendilerine Adige diyorlar. Adige kavimleriyle sınırdaş olan bir de Azeğa yani Abaza kavimleri ve diğer bazı kavimler vardır. Adige ve Azeğa kavimleriyle ilgili bazı bilgiler vermeye çalışacağım.
Adige ya da Çerkes Kavimleri
1) Abzegh (Abadzeh)
2) Shapsugh (Shapsugh)
3) Nadkuac (Natuhay)
4) Kabardey
5) Besleney
6) Mohoş (Mahoş)
7) Kemguy
8) Hatukuay
9) Bjedugh (Bzeduğ )
10) Jan
1) Abzegh
Bu kavim Kafkas sıradağlarının kuzey yamacında Şhaguaşe (Belaya), Laba, Pşiş, Psekupse, Vuanobat (Vonabat), Sup (Shapsugh kavmiyle sınırı oluşturur) derelerinin aktığı vadilerde oturmaktadır. Vadilerin ve buradan geçen derelerin adları aynıdır. Bu dereler Kuban’a (Pşiş) dökülür.
2) Shapsugh
Sup deresinin hemen ötesinde Shapsugh kavmi başlar. Şu derelerin geçtiği vadilerde otururlar:
Ubin (Kuban’a dökülür) ve kolları:
a) Psekabe,
b) Şebj (Pşibj,
c) Afips,
d) İl,
e) Azüps (Azips),
f) Hapl,
g) Anthir,
h) Boundür,
i) Abin,
j) Koaf,
k) Şebik,
l)Şibs
Son dokuz dere Kuban’a varmadan Auşed ve Tlakofij bataklıklarında kaybolur.
3) Nodkuac (Natukuay)
Bu kavim dağlarda ve Anapa Kalesi çevresindeki ovalarda yaşar. Shapsughların sınırından başlayarak şu dereler,vadilerden Kuban yönüne doğru akarak ya bataklıklarda kaybolur. Kuban’a ve bu nehrin kendi ağzında oluşturduğu limanlara dökülür.
a) Adekum ve kolları
aa) Nebercay
bb) Atekay
cc) Bakan
dd) Geşepsin
b) Kudako
c) Psif
d) Nepitl
e) Kops
f) Psebebs
g) Şeguo
h) Çekups (Çikups)
i) Şekon
j) Napsuho
k) Vostigay (Hostügay)
l) Sümay
m) Unephahuray
n) Tazüipş
4) Kabardey
En önemli ve büyük Adige kavimlerinden biridir. Büyük ve Küçük Kabarda olmak üzere ikiye ayrılır. Büyük Kabarda, Malka ve Terek dereleri arasında bulunur ve güneyde Osetlerle komşudur. Dört prens soyu arasında paylaşılmıştır. Cinbot, Mesost, Hatohşok ve Kaytok. Küçük Kabarda dağ eteklerine ve Sunja kıyılarına dek Terekin sağ kıyısını kaplır. İki prens soyu tarafından yönetilmektedir; Tatlostan ve Giloshan.
5) Besleney
Bu kavim Ferz, Gegene (Büyük Tegen), Gegeneziy (Küçük Tegen) ve Voarp derelerinin sularıyla sulanan Kuban havzasındaki topraklarda yaşarlar.
6) Mohoş
Yaşadıkları toprak Çehurac, Belogiak ve Şede çaylarıyla sulanır.
7) Kemguy
Kafkasya haritalarında Temirgoy olarak gösterilir. Bu kavim Kuban, Laba ve Şhaguaşe nehirleri arasındaki topraklarda yaşar.
8) Hatukay
Şhaguaşe ve Pşiş nehirleri arasında yaşayan kavimdir.
9) Bjedugh
Çerçeney ve Hamışey boylarının ortak adıdır. Birincisi Kuban’ın sağ tarafında Pşuş ve Psekups dereleri arasında, ikincisi ise Psekups’tan Shapsughların sınırına kadar olan topraklarda yaşar.
10) Jan
Bir zamanlar kudretli ve güçlü olan bir kavimdir. Zayıf kalıntıları şimdi Bjedughların 70 verst aşağıda, Kuban’ın iki kolunun oluşturduğu ve Çerkeslerin Detlyasv, Karadeniz Kazaklarının ise Karakuban adası dedikleri bir adada yerleşmiştir. Bu kavimden birkaç aile de Adekumda Natuhajların arasında yaşıyor.
Abhazları oluşturan kavimler
1) Sadzen
Karadeniz sahilinde Hamış deresinden Gagra’ya kadar olan topraklarda yaşarlar ve tarafımızdan Ciget adıyla bilinirler.
2) Absua (Abhazya)
Gagra’dan başlayarak sahil boyunca İngur nehrine kadar olan bölgede yaşarlar ve bizde Abhazlar adıyla bilinirler. Oturdukları ülkenin adı Absne’dir.
3) Medozüi
Kafkasya haritalarında Medoveyler (Medoveyevtsı) olarak gösterilir. Wubıhların doğusunda yaşarlar ve Pshu, Ahçipsu ve Aigba (Aibu) boylarına ayrılırlar.
4) Zambal ya da Tsebedalılar
Çerkesler tarafından Hırps-Kuac adıyla bilinirler. Dal vadisinde Kodor nehri boyunca yerleşmişlerdir.
Abaza (Abazintsı) Kavimleri
1) Barakay ya da Brakiy
Gubs nehrinin üst taraflarında, dağlarda yaşarlar.
2) Bağ
Hodz nehrinin üst taraflarında yaşarlar.
3) Şegeray
Küçük Laba nehrinin üst taraflarında yaşarlar.
4) Tam
Büyük Laba nehrinin üst taraflarında yaşarlar.
5) Kazilbek ya da Kazbek-Koac
Büyük ve Küçük Laba’nın üst kesimleri arasında yaşarlar.
6) Başilbay
Urup ve Büyük Zelençuk nehirlerinin üst taraflarında yaşarlar.
7) Bashoğ
Tatarlar tarafından Altı Kesek diye adlandırılırlar ve gerçekten de bu kavim, yönetici prenslerinin adını taşıyan altı boydan oluşur. Kuban havzasının (Bassin) değişik yerlerinde yaşarlar. Adları şöyledir:
a) Biberd
b) Lou veye Lov
c) Dudaruk
d) Kiyaş
e) Cantemir
f) Kliş
Bu son saydığımız kavimlerin, sıradağların güneyinden kuzey yamaçlarına yerleşmesi 17.yüzyıl sonunda, topraklarının bir kısmını onlara bırakan Kabardeylerin rızasıyla olmuştur. Bu göçün nedeni iç çekişmeler, kısmen de eski yaşadıkları yerde, Vordane’de toprağın yetersiz oluşudur. Yukarıda adı geçen diğer Abhaz kavimleri çeşitli zamanlarda Bashoğları izlemişlerdir.
Bir tarafta Natuhajların diğer tarafta da Cigetlerin yaşadığı toprakların arasında ayrı bir kavim, Wubıhlar bulunur. Bunlardan kıyıda yaşayanları Çerkesler, Abadze diye, sıradağlara doğru, nehirlerin üst taraflarında yaşayanları ise Wubıh diye adlandırırlar. Yurtları, denize komşu vadilerde, şu dereler bulunur:
a) Züyebze
b) Lou ya da Loup
c) Nige
d) Bath
e) Dogomepse
f) Psihe ya da Momay
g) Saşe ya da soçi
i) Hamiş ya da Hosta.