|
21 Mayıs Adigey’de şığue-şêj
maf olarak anılıyor. Yas ve anma günü… Ancak ş’ejin bir
anlamı da bilinç. Yani 21 Mayıs bir anlamda bilinç günü.
Dönüş, “yasımsı” etkinlikleri hep yanlış buldu.
Sürgün’ün 125. yılı Kültür etkinlikleri için yaptığımız
ve daha önce de yayımladığımız çağrı bunun kanıtı.
Göreceksiniz şimdi sunduğumuz yazıda da yaklaşım aynı.
Bu benim Adigey’de anadilimle yayımlanan ilk yazım.
Yazıyı, istemediğim için değil, başarısız olmaktan
korktuğum için, anadilimle yazmayı hiç düşünmediğim
günlerde Wınrıque Raya’nın ısrarı ile yazmıştım. Sayın
Raya’da o sıralar yönetmeni olduğu, ayda bir yayımlanan
“Cerpecej-Yankı” adlı gazetede virgülüne dokunmadan
yayımlamıştı. Bu güvenle arada bir Adigece de yazmaya
çalışıyorum. Sayın Raya’ya buradan teşekkürü de bir borç
biliyorum.
Wınerıque Raya, diaspora Adigelerinin, özellikle Maykop
radyosu dinleyicilerinin çok eskiden beri tanıdıkları,
tanıştıkları, yazıştıkları yorulmak bilmez bir kültür
emekçisi. Almanya’daki Adige Pxhuante, Adigey Devlet
Üniversitesi ve Kaf-Der’in birlikte yaptıkları derleme
çalışmaları ve sonrasında yayımlanan kitapları ile
herkeslerce tanınır oldu. Halk Bilimleri doktoru.
Şimdilerde, Adigey Üniversitesi Adige Dili ve
Kültürolojisi Bölüm Başkanı. Üniversite ve Ççeraşe
Témbot Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nün birlikte
yayımladıkları, Adigece'nin her iki diyalekti ile
yazılar içeren, “Psalhe” adlı bilimsel derginin yayın
yönetmeni…
Yazıldığı günlerde, alaylara, eleştirilere, giderek
saldırılara neden olan “Dönüş için en büyük yardımı
Rusya Federasyonu’nu yapacağı” beklentimin, Yugoslavya
Adigelerinin anavatana getirilişi ve Mefehable’nin
kuruluşu sırasında gerçekleşmiş olması yazının kendisini
önemli beni de mutlu kılan bir başka yönü.
Evet yıllarca önce olduğu gibi bugün de ulusal kültürel
varlığın ancak anavatanda yaşatılabilip
geliştirilebileceğine, diasporada anavatanın öz suyu ile
beslenebildiği ölçüde var olunabileceğine, bunun için de
güçlü bir anavatan ve güçlü bir anavatan için de
Dönüş’ün zorunluluğuna, Dönüş’ün hem Rusya Federasyonu
hem de diaspora ülkelerimizin çıkarına olduğuna, bunu da
hem diasporada hem de Rusya Federasyonunda anlayanların
sayısının hızla artacağına olan inancım, arttığını
gözlemliyor olmanın mutluluğu ile on beş yıl önceki
yazımı değerlendirmelerinize sunuyorum:
Not:
Cerpecej Mayıs 1993 sayısında
yayınlanmıştır. Yazı daha kolay okunup-yazılacağı, daha
sistemik olacağı umudu ile önerdiğimiz, küçük
değişiklikleri içeren alfabe ile yazılmıştır.mİlgisini
çekecek ve Türkçe’ye aktarmaya değer bulacak arkadaşlara
şimdiden teşekkür ediyorum.
Гуым йымыкIрэ гупшысэхэр
ЖъуэныгъуакIэм (Майым) йы 21. Зы мафэп ащ гуым
къыгъэкIырэр. Зы илъэсэп, йыкIи илъэс 129-м (мыгъэ 144)
къехъуыгъэ хэхэс гъэщIэ хьылъэр арэп. Йыпхъэхь йытэкъуы
хъуыгъэ Адыѓэў, ўызым, гъаблэм риўытыгъэми йызакъуэп ащ
гуым къигъэкIырэр.
Лъэпкъыр а мэфэ лыгъэм еўцуалIэфэ къеќуэкIыгъэ зэуэ
мыгъуэри, лъыгъачъэри гуым къэмыгъэкIын плъэкIырэп ар
зызыэхэпхыкIэ, тхыгъэў зыплъэгъукIэ. Йэгъэзыгъэрэ
гъэпцIагъэкIэ хэкуыр зырагъэбѓынэгъэ нахьыбэм, хэкуым
къинэжьыгъэ, абжъэ-лъабжъэкIэ зыхигъани хэкуыр
къэзыўхъуымэгъэ нахь макIэм техъыкIыгъэри гуым къегъэкIы
ащ. Йымылкуы тыраўкIыхьи къуыхьэм радзыгъэхэри, псэр
зытыгъахэ ным, йбгъэ къытратхъыжьыгъэ сабый быдзашъуэри...
Ащ гуым къегъэкIых зыны къылъфыгъэхэў, аў
зэрэгъэќуэдыным тещыныхьэхэў мырэќщтэў уагъэ
зэдэзышIыгъагъэ зэшищыри: «ЗыгуэрэкIэ тызэшIуэќуэдымэ
псаўэў къанэрэм апэў къыфэхъуыщт пшъашъэм Хьанифэ
ферэўыс. Хэт йышIэрэ, зэгуэрэм джащкIэ
тызэрэгъуэтыжьынкIи мэхъу.»
ЖъуэныгъуакIэм йы 21-м, «Бэдыргэ»-кIэ зджэщтыгъэхэ Тырку
къэлэ цIыќуым, къегъэтIысэкIыгъэгъэ, техьэгъуым
зэтыриўкIыхьэгъэ Адыѓэ къуэджэ пшIыќуыщыри гуым
къегъэкIы... Непэ нэси ќуэхэрэм, ахэмэ къакIэныгъэ
закъуэў адыѓэ къэхалъэри къялъэгъуы. Тыркуым Республикэр
зэхащэ зэхъуым, йыпчъагъэ йэмылъытыгъэў йыэхьышIу
хилъхьагъ нахь мышIэми адыѓэр, йыбзэ, йылъэпкъыцIэ
зэрихьэнкIэ фитыджэ зэрашIыгъагъэри. ялъэпкъэгъу
премыйэр министрэм къымыўхъуымэшъуыхэў, адыѓэ къуэджэ
40-р зэрагъэкуэщыгъагъэри гуым къегъэкIы ащ. Тырку
лъэкъуацIэхэр зэрыт тхьэпэр къыфащэйи, «ахади лъэкъуацIэ
къахэх» къызырауэм «бэн билмэз» (къикIырэр «сшIэрэп»)
зыуэгъэгъэ адыѓэ лIыжъым текIыгъэ ўынагъуэхэм, непи «йшIэрэп»
мэхьэнэ зиэ «билмэз»-ыр лIэкъуацIэў къызэрэрахьэкIырэри.
ЖъуэныгъуакIэ йы 21-м, гуым къегъэкIы Тымэ Сэйын йыўысэ
щыщ пычыгъуи:
Ўзыщыщым ќуи хэхьажь
Ўилъэпкъымэ афэлажь
Ўымылажьэў сыд бгъуэтын,
Чылэ пчэуым ўыуытын
Гуым къегъэкIы синыбджэгъуэў, тиўысэќуэ цIэрыуэў,
гупцIэнэжъэў, Тыркуыйэм щыпсэўырэ (дж хэкуым
къигъэзэжьыгъах) Йэнэмыкъуэ Мэўлыд и Абхъаз Ныўэ
Хы уышъуа хьаўри хьэдрыхэ гъуэгуа?
Абхъаз ныўэр хы уышъуэм уыс,
Хыр нэпкъым къызытелъадэкIэ
Хыпсыр йыэгуы йыз йэшIы, дэгуыщыэ.
ЗыуилъэсыжьыкIэ гъунапкъэм
Йыгу дэќуатэ;
Хым зеэты,
Гуыр мэлъатэ,
Хым зепхъуатэ
Къуыхьэхэр дэ шъуампIэм фэдэў
Зэредзэ хым.
Хыр мэятэ,
Зыкъиэтэў зыридзэхы къэс
Къуыхьэм къезы зы сабый,
Зы бзылъфыгъэ зы лIыжъы.
Сабыйхэр, бзылъфыгъэхэр лIыжъыхэр
Зэ къуышъхьэм, зэ машэм йыўэлъагъуэ.
Гуыэгъу рытхъуэмэ áэ зыўбытын щыэп
Мэшхыдэ хыр:
Джыри!...
Йэуэ.
Хы псыўэр чIэгъым чIелъашъуэ къуыхьэхэр.
Адыѓатхьэхэр áшъхьащытых къуыхьэйысмэ,
Гуыэгъуым хэтых.
Гуыр мэлъыхъуэ;
Хы уышъуэм уыс
Абхъаз ныўэм йыгу
Зыуыс хым фэд;
Ўыцуыгъуэ йыэп
Къыгуырыуэрэп Адыѓэм йыш къыщинэў
Зыдэќуэшъуырэр.
Къуыхьэм йызырэ цIыфы пэпчъ,
Толкъунмэ афэдэў мэчачэх.
Мылкуым анэхэр щызыпхэжьыгъэ къуыхьэзефэхэр.
Созэрэжъ йэгъэшIагъуэ:
¬- сыд шъуэуа зыр зыгъэгъэў
адрэр зыгъэчэфырэр!..
хым зеэты, гуыр лъэќуатэ.
Гуым зепхъуатэ, хыр мэятэ.
Гуым зыредзы, хыр кIырэпхъуы.
Гуыр мэбанэ...
Гуыр мэлъыхъуэ...
Гуыр мэабэ...
Гуыр мэшхыдэ...
Гуыр!..
Гуыр!..
Мэ-ќуэ-ды!..
Хым пхырэбѓы
Хы уышъуэм уыс Абхъаз ныўэм
Йыбын-ўынагъуэ щыгъуыпшэжьыгъ.
Йынэхэр хым тедыягъэх.
Толъкъунмэ адэбэѓы йыгу,
Гъуынапкъэм къеўэрэ хыпсым дэќуатэ.
Хым йыгуырым
Адыѓэ макъэм фегъадэ.
Ўэшъуэ чапэм шIуыцIэгъакIэ щилъэгъуы къэс,
Фэмыэжэшъуэў йыгу къытеўэ:
-Хым къыэкIэкIыжьыгъ, къесылIэжьы
силъэпкъуэгъухэр йэуэ.
Э щефэ хым йэдэхашIэ.
жъуэныгъуакIэм йы 21-м къуэш Абхъазхэр джыри зыхэт
тхьэмыкIагъуэр гуым къегъэкIы. Шъхьэфитыныгъэ заўэм
йыпсэ хэзылъхьэгъэ лIыхъуыжъхэр, тинапэ къэзытхьакIыгъэ
ти кIалэхэр, ахэр къэзылъфыгъэхэр, лъэгъуэ дэгъу
хэзыхыгъэў, уэфыгъуэр мамыр гъуэгукIэ зэшIуэхыгъэным
алъэкI къамыгъанэў дэлажьэрэ тиашъхьэтетхэр.
Тыгъуасэ нэсэ тышъыгъуэн тызэрэфимытыгъэри, кIэкIэў
къэпIуэщтмэ, ти лъэпкъ йышъхьэ къырыќуэгъэ
тхьамыкIагъуэри, непэрэ йытхьамыкIагъуи гуым къегъэкIы
жъуэныгъуакIэм йы 21-м.
ШъхьакIэ жъуэныгъуакIэм йы 21-м, тхьэўсыхэми тыхищэў,
тилъэпкъ йыкъэќуэниы тыригъэгуыпшъысэн файэў къэсэлъытэ.
Тхьэўсыхэ мэкъэ закъуэм, хэкуым, лъэпкъым зыпсэ
фэзгъэылъыгъэхэр йымыгъэгуыпсэфыщтэў сшIуэшIы мэхъуы.
Хэхэсыр къэщэжьыгъэў, лъэпкъыр лъэпкъышхуэў, мамыр
хэлъэў, непэрэ лъэхъаным къемыќуырэ щэн-хабзэхэр
зыхигъэзыжьыгъэў, нахь дахэхэмкIэ йыхъуэжьыгъэў, зым
къыэпызырэр мыдрэм къыщтэжьэў, тIахэр зэрыдзагъэў,
тызэкъуэтэў, гъэсэныгъэкIи техникэмкIи, щыэкIэ-псэўыкIэмкIи
хэгъэгуымэ аўыж тыкъимынагъэў, тигъуынэгъу лъэпкъ
зэфэшъхьафымэ дахэ ятIуэў, дахэ къытаIуэў, дахэр, шIуыр,
дэгъуыр зэдэтэты тызыхуыкI ары зыгуыпсэфыщтхэр ащ зи
гъашIэ тезыўхыхьагъэхэр.
Ащ йыапэрэ лъэўбэкъуыр, йыпхъэхь йытэкъуы ашIыгъэў бын
ќуэдэў ќуэдырэ тилъэпкъэгъухэр, ны бгъэгуым
къетщэлIэжьынхэр ары.
Адэ хэта ар зипшъэрылъыр?
Лъэпкъ интеллегенцийэр ары. Интеллегенцийэм
къидгъэкIырэр, йэджагъ-йэпщагъ къуэдыйэр арэп. Лъэпкъ
хэку шIуылъэгъу, гуылъытэ зиэ цIыфхэр ары. Ахэмэ уэф
лъагъуэр дэгъуэў хащын файэ. Хэкуым йысым – «къэќуэжьынхэ
файэ, сыдэ къызкIэмќуэжьыхэрэр, хэхэсым тащэжьын файэ
сыда тызыкIамыщэжьырэр?» áуэ къуэдыйэкIэ уэфыр
лъыкIуэтэщтэп. Сэ сишIуэшIыкIэ хэкуым йысыр мыщ фэдэу
йэгуыпшъысэн файэ,: «Ти лъэпкъуэгъуэў акIыбым
йытэкъуыхьагъэм ятэжъхэр хэкужъым йэгъэзыгъэкIэ
рагъэкIыгъагъэх. Лъэпкъым йынахьыбэ акIыбым щыI, Ахэр
хэкуым тэ лъэпкъым тыфэныкъу. Арышъ тихабзэхэр
зэтемыфэжьыхэми, бзэр áакIэзыгъэми, зыхэс лъэпкъхэм
ашъуэ тIэкIу къатеўэ хъуыгъэми, къытэпэѓэкIыхэрэ, пхъатэ
тыпэзымыхьыхэрэ ахэтми, къызэрэтщэжьыщтхэм йыгъуэгу
къэдгъуэтын файэ»
Хэхэс Адыѓэў, хэку, лъэпкъ шIуылъэгъу, гуылъытэ зиэхэми
áуэн файэр мыры: «Йэгъэзыгъэрэ гъэпцIагъэрэкIэ тятэжъмэ
хэку гуыпсэр зарагъэбѓынэм, къинэжьыгъэгъэ мэкIэ тIэќуыр
ары непэрэ мафэр тэзгъэлъэгъуыгъэр. Непэ джа мэкIэ
тIэќуыр, абжэ лъабжэкIэ зыхигъани хэкуыр
къытфэзыўхъуымэгъэ джа мэкIэ тIэќуыр ары « хэгъэгу тиI,
нып тиI, бзэ тиI» тIуэў тызыгъэкъэйырэр.. Арышъ, «лъэпкъыр
зыщыбэм бэныр щыбыхъу» йэуэми адыѓэ гуыщыэжъым, тэ «лъапсэр
зыдэщыэм бэныр щыбыхъу» тIуэн файэ. Áр дэгъуэў
къыдгуырыуэн файэ. йыкIи йыкъуынэў гуы къытлъамытэми,
непэкIэ къытфэмыйэхэр áхэтми, къытэпэѓэкIыхэрэ къахэкIми,
тихабзэхэр уынэ-уынэў зэтемыфэжьыми, лъэпкъыбэм ашъуэ
тIэќу къатехьэ хъуыгъэми, тихэку дгъэзэжьын, тилъапсэ
теќуыжьын, тилъэпкъэгъуымэ тахэхьажьын файэ. Къин áхъумэ
áдэтхъуын, тхъэхэмэ тадэтхъэн.
ЛъэныкъуитIуым джащ фэдэ зеќуэкIэр къызыхэтхыкIэ сыдрэ
уэфыгъуэри дэгъуэў, дахэў, псынкIэў зэшIуэхыгъэ хъуыщт.
Тиэшъхьэтетхэр ары хэхэсыр къэщэжьынымкIэ áнахь
зишIуагъэ къэзгъэќуэн зылъэкIыщтыр, ар гъуэгу хэхыгъэ,
гъуэгу зафэ тезгъэўцуэн зылъэкIыщтыр. Ахэр ары уэфыгъуэм
зэрэхэлэжьагъэхэм йэлъытыгъэў тхыдэм, йэкIэ йэ шIуыкIэ
хигъэўнэфыкIыщтхэр. Ахэр тэдэрэ хэгъэгуи,
йылъэпкъэгъухэр зэрэзэрищэлIэжьырэм лъыплъэнхэ файэ.
Мары Турцийэр, Ащ Болгарийэм, СССР-м, Афганым йы цIыфхэр
рищыжьыгъэх. Мыгъэ СНГ-м хэхьэрэ Тырку Республикэхэм
студентэў нэбгырэ минипшI ращыгъ. ЗычIэсыщтхэ ўыни
къаратыгъ, мазэм áгъэќуэдыщтыри къареты. Турцийэм
къэзэкъ къуэджитIуэў йысыгъэр, СССР-м къырищыжьыгъагъ.
Германийэм йыхэку къэзгъэзэжьырэ йылъэпкъэгъумэ
зычIэсыщтхэ ўынэ, кредит къареты. ЙэгъэзыгъэкIэ
рагъэкIыгъэхэр ўадеэзэ къэщэжьыгъэн файэ.
Российэ Федерацийэр анахь апыэгъу йынэў тиэн файэў
къэсэлъытэ, йыкIи апыэгъу къытфэхъуыщтэў сыщэгуыгъы.
Интеллегентийэ йыкIи йыашъхьэтетхэм, пачыхьэгъуым
лъэпкъым хэгъэгуыр зэрэригъэбѓынагъэр, Союзым áхэр
къэщэжьыгъэмэ шIуагъэў хэлъым гуы зэрэлъимытагъэр
къыдалъытэзэ, хэмыўкъуэжьыщтхэў, апыэгъу къытфэхъущтхэў
сащэгъугъу.
Джащ фэдэкъабзэў, тилъэпкъэгъухэр зэрыс хэгъэгухэм,
яинтеллегентийэ йыкIи яашъхьэтетхэр, къыхэхыгъэў Тырку
ашъхьэтетхэр къытIэпыэн файэў сэлъытэ, йыкIи сащэгуыгъуы.
АкIыбым щыэ áдыѓэхэр яхэку къызифэжьыкIэ сшIуэшI мэхъуы
лъэныкъуитIуым (Российэмрэ áдыѓэхэр зэрыс хэгъэгухэмрэ)
áзфагуы йылъ, культурэ, экономикэ, щэн-щэфэн
зэпышIэныгъэр лъыгъэкIуэтэнымкIэ, мамырныгъэр нахь пытэ
хъуынымкIэ яшIуэгъэшхуэ къэќуэщтэў, тихэгъэгухэм ящыакIэ
къыгъэдэхэщтэў.
Тилъэпкъ йылIэшIэгъуэў á насыпыр къызыдэхъуыщтым,
жъуэныгъуакIэм йы 21-м зэхищэщт джэгушхуэм непэ
тызыфэшъыгъуэхэри, áгу йылъыр къадэмыхъуэў зыпсэ
зыгъэылъыгъэхэри ягуапэў зэдыхэтыщтых.
Тхьэм á джэгуышхуэр насыпы тфешI
МэщфэшIу Нэдждэт
Дунэйэ Адѓэ Хасэм итхьэмэтэгуадз (Yazının yazıldığı
yıl.) |
