ÇERKESCE

18.02.2006
                               
Dr. MEŞFEŞŞU Necdet Hatam
                                             
                                             
Çerkesce diye bir dil var mıdır?

Sanırım sorunun algılanışına göre yanıtı da değişmektedir. Çerkesce'yi tüm Çerkes bilinenlerin bildiği, ortak ve otantik bir dil olarak algılarsak Çerkesce diye bir dil yoktur ama Çerkesce'yi kendini Çerkes bilenlerin anadili bazına indirgersek -ki konuşma dilinde böyle kullanılmaktadır- sorunun yanıtı Çerkesce diye bir dil vardır. Çerkesce anadilinde konuşan her Çerkes'in kendi anadilidir.

Adigece için de aynı şeyi söyleyebiliriz.

Adıgabzeççe sopsalhe, sepsalhe diyen bir Adige için Adigece o an kendi konuştuğu Adige diyalektidir. Dahası halk bunun diyalekt olduğunu da belirtmez, konuşurken Abzexabz, Khebertayıbz, Şapsığe Bzegu, Besneyıbz vb. olarak kullanır. Diğer kardeş Kuzey Kafkasya halkları bir yana, dilbilimcilerce aynı kök dilden türediği kabul edilen Abazaca ve Adigece'den Abazaca'yı (Abhaz, Abazin) konuşanlar da kendi anadili için Çerkesce deyimini kullanmaz. Abazca biliyor musun diye sorar? Abazca konuşuyorum der. Anadilde Adıghabze weş'a? Adıgebze pş'ere, diye soran Adige de Adige dili olarak bildiği diyalektlerden birini bilip bilmediğini sormaktadır. Bunların herhangi birini konuşabilen biri de evet der ve kendi diyalektini belirterek, örneğin "bjedığuıbze seş'e" der.

Peki bu durum, bilimsel çerçevede nasıldır?

Günümüzde Adigece'nin tüm diyalektleri yaşamakta, bilenler kullanmaktadır. Bununla birlikte Adigece'nin iki yazın dili gelişmiştir. Biri, Adigey Cumhuriyeti'nde diğeri de Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkessk cumhuriyetlerinde resmi dil olan Adigece'dir. Ancak Rusça kaynaklar ve Türkçe terminolojide kavramlar karışmazken anadildeki kaynaklarda bir kavram karışıklığı ortaya çıkmaktadır. Rusça'da birine Adığéyskaya yazık denmekte ki, Türkçe'ye Adigey Adigece'si olarak çevirmekteyiz. Diğerine de Kabardino-Çerkeskaya yazık denekte, bunu da Türkçe'ye Kabardey Adigece'si olarak aktarmaktayız.

Peki anadilde yazıp, konuşurken neden kavram kargaşası ortaya çıkmaktadır? Bu da Sovyetler Birliği dönemindeki adlandırmadan kökenini almaktadır.
    - Adigey Özerk Bölgesi' ne anadilde Adige Xeku denmiş, bugün de Adigey Cumhuriyeti'ne Adige Réspublik denmektedir. Çok sayıda Adige diyalekti konuşulmaktadır. Yaşayanlarına da Adıgh denmiştir.
    -Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'ne Kabardey-Balkar Respublik denmiştir. Konuşulan diyalekt homojene yakındır.
    -Besleneylerin çoğunlukta olduğu bölge de önce Karaçay-Çerkessk Özerk Bölgesi olarak kurulmuş sonra da cumhuriyet statüsü kazanmıştır. Süreç içerisinde de yönetim birimlerinin adları yaşayan halka da ad olmaya başlamış, yanlış bir algılama da olsa Adigey Adigelerine Adige, Kabardey Adigelerine Kabardey ve Karaçay-Çerkes Adigelerine de Çerkes denmeye başlamıştır. Bu durum yani yönetim birimi adların süreç içerisinde o yönetim biriminde yaşayanlara ad olması sürecini bilmeyenler, Rusça'dan yaptıkları çevirilerde adı geçen bu üç yönetim birimindeki Adigeleri farklı halklarmış gibi yansıtmışlardır. Bu algılama zamanla Adigece metinlere de geçmiştir. Bir çok yayında Adigexer, Khebertayexer, şercesler deyişine rastlanır olmuştur.

Bu deyişe kanıt olsun diye yayınları karıştırmaya niyetlenirken, kanıtı bir internet sitesinde buldum: www.etnik.gen.tr
"Yuvarlak Masa Şövalyeleri ve Nartlar.
Yazan: Vortigen Aedui
Çeviren: Melike Barsbey

Kafkas Dağlarının yüksek vadilerinde bazı küçük yerleşim bölgelerinde bulunan bir grup insan da Osetlerdir. Bu insanlar Kabardeyler, Çerkesler ve Çeçenler gibi komşularla çevrili olsalar da kendi kültürlerini ve linguistik miraslarını korumuşlardır."

Alıntıdakine benzer sayısız deyiş bulunabilir. Adigece konusuna dönersek anadilde Adigey Adigece'si de, Kabardey-Şerces Adigece'si de Adigabze olarak adlandırılmaktadır.

Dolayısı ile yazın dillerinden yalnız bir ile yazılmış yapıtları okuyan, diğeri ile yazılanları okumayan birisi, izlediği yazın dilini Adigabze diğerini de diyalekt olarak kabul edecektir. Kabardey diyalektindeki dil bilim yapıtlarında Adigabze ve Adigeyıbze terminolojisini görecek, Adigey yazın dili ile yazılanlarda da Adigabze ve Kabardeyabze ayrımı yapıldığına tanık olunacaktır. Dahası Adigey'de anadilde yazılmış hiçbir yapıtta Adıghyıbze deyişine rastlanmamaktadır. Dil konulu bütün okul kitaplarının adı Adigabze'dir.

Yayınlarından birkaç örnek de şöyle.
-1955 Adige arfografiyer -Adığéyskaya arfografiya Aşhamafa Dawıt
-1957 Grammatika Kabardinko-Çerkeskogo Yazıka
-1960 Wırıs-Adige guşıalh, Rusko-Adığéyskiy Slavar Wedejdıkhue
-1966 Grammatika Adigeyskogo Yazıka
-1989 Adığskix (çerkeskix) yazıkov (Adige dilleri)
-1992 A Grammar of the Kabardian language John colarusso
(gördüğünüz gibi Adige dili demiyor)
-1999 Adige Pselhalhe, Slavar Kabardino-Çerkesskogo Yazıka
-1999 Adige-Wırıs Zedeguışıalh Bleğuej Zulkarin
Adıghabze, Adigebze'den ne anlaşılması gerektiği de en güzel şekli ile
1995 yılında yayımlanmış Kabardey Adigece'si gramerinde buluyoruz. Ki iki cilt olarak yayınlanan kitabın adı da Adigabze'dir:

ДЖАУРДЖИЙ
Хь.З., ДЗАСЭЖЬ
ХЬ.Е. Налшык 1995

ХЭЗЫГЪЭГЪУАЗЭ
Адыгэбзэм
зи щхьэ
хущыт бзэуэ
т1у
къызэщ1еубыдэ.
Зыр
къэбэрдей-шэрджэс 99;бзэрщ.
(.) Адреир
адыгеибзэрщ.

А бзэхэм
шыщу
дэтхэнэ
зыри
адыгэбзэу
зэрэщытым
къыхэк1к1э,
адыгейхэр
езыхэм я
бзэм
адыгеибзэк1э
емыджэхэу е
къэбэрдейхэмрэ
шэрджэсхэмрэ
езыхэм я
бзэм
къэбэрдей-шэрджсы 73;зэк1э
емыджэхэу,
адыгэбзэк1э
еджэ хaбзэщ. A
щ1ык1эм тету
адыгэбзэ
жыхуэт1эр
къагъэсэбэп
адыгеибзэмрэ,
къэбэрдей-шэрджэс 99;бзэмрэ
щыщу зым
ф1эк1а
къимыгъэлъауэуи.
Абы щыгъуэм
а псалъэмк1э
къа1уатэ
мыхьэнэ
пыухык1ар,
нахъыбэу
къак1уэ
хабзэри
жызы1эр
зыщыщ
лъэпкъырщ.
Жызы1эр
адыгеймэ,
адыгэбзэм
абы
къыригъэк1ыр
адыгеибзэщ.
Жызы1эр
къэбэрдеймэ
е шэрджэсмэ,
адыгэбзэм
абы
къыригъэк1ыр
къэбэрдей-шэрджэс 99;бзэрщ.

Cawırdıy H. Z. Casej H. Y.
Xezığeğuaze Adigebzem zi şhe xuışıt bzewe t'uı khızeşşéwbıde. Zır  Kabardey-şercesıbzerş (.) adréyır adıghéyıbzerş.

A bzexem şışu detxene zıri Adigebzu zereşıtım khıxeççe, adıghéyxer (Adıghéy Adigeleri demek istiyor) yezıxem ya bzem Adıghéyıbzeççe yemıcexew, ye Kabardeyxemre şercesxemre (Çerkes Adigeleri-Besneyler anlamında) yezıxem ya bzem Kabardey-şercesıbzeççe yemıcexew Adigebzeççe yecew xabzeş. A şşıççem tétu Adigebze jıxuet'er khağesebep
Adıghéyıbzemre, Khberdéy-şercesıbzemre şışu zım ffeçça mıhane pıwxıççar, nahıbew khaque xabzeri jızıer zışış lhepkhırş. Jızıer adıghéyme, Adigebzem abı khıriğeççır Adıghéyıbzeş. Jızıer Kabardeyme ye şercesme Adigebzem abı khıriğeççır Kabardey-şercesıbzerş

Adigabze, birbirinden bağımsız iki dili kapsamaktadır. Biri
Kabardey-şerces Adigece'si diğeri de (.) Adigey Adigece'sidir.

Bu dillerin her bir Adigece olduğu için, Adigeylilerin kendi dillerine Adigece ya da Kabardeylerle şercesleri kendi dillerine Kabardey-şerces dili demeyip Adigece demeleri gelenek haline gelmiştir. Dolayısı ile Adigabze sözcüğünün yalnızca Adigey Adigece'si ya da Kabardey-şerces Adigece'si anlamına kullanıldığı da olur. Bu anlamda kullanan da çoğunlukla halkın kendisidir. Bu sözcüğü kullanan kişi Adigey'den ise eğer Adigabze'yi Adigey Adigece'si anlamına kullanmaktadır. Kullanan Kabardey ya da Şerces ise eğer Adigabze'den onun anladığı Kabardey-şerces Adigece'sidir.

Sonuç; Çerkesce genelde Adigece anlamınadır. Her iki yazın dili de Adigece'dir. Bu güne değin herhangi bir sivil toplum kuruluşu ya da yönetim biriminde birinden birinin ortak dil olarak kabul edildiğine ya da edilmesi gerektiğine ilişkin bir karar yoktur. Alfabe birliğine bile gidilememiştir.

Önce alfabe daha sonra da dil birliğine gidilmesi gereğini düşünenlerin sorumluluklarını da haftaya irdelemeye çalışalım.