Etnograf M.A.
Meretuko’nun materyallerine dayanarak hazırlanmıştır. (Murat
Papçu)
Son
yüzyıllarda Adigeler halk (tarım) takvimi, hicri takvim,
Yuliyan ve Gregoryan takvimleri gibi çeşitli yıl sayma
sistemleri ya da takvimler kullandılar.
Tarım
Sistemi Takvimi
Halk (tarım)
takviminin kökleri kuşkusuz daha derinlere uzanmaktadır ve
doğa olaylarını, iş dönemlerinin bölümlenmesini, halkın
kültürünü ve yaşam biçimini yansıtmaktadır. Yılın dönemlerinin
çeşitli adları bugün de yaşamaktadır:
1)
Гъэтхэжъоныгъу
(Ğetxejonığu)
İlkbaharda çift sürme zamanı.
2) Мэлылъфэгъу
(Melılhfeğu)
Koyunların kuzulama zamanı
3) ЖъоныгъуакI
(Jonğuaç’)
Çift sürme zamanı sonu
4) Мэкъуогъу
(Mequwoğu)
Ot biçme zamanı
5) Хьахыныгъу
(Haxınığu)
Arpa
biçme zamanı.
6)
ХэкIотIупщыгъу
(Xek’ot’upşığu)
Aygırları (yılkıya) bırakma zamanı.
7) Бэдзэогъу
(Bedzewoğu)
Sineklerin dalama (ısırma) zamanı.
8) ЦIыжъугъу
(Ts’ıjuğu)
Öküz üvezi zamanı
9) ШышъхьэIу
Шышъхьэогъу
(Şışhe‘u) (Şışhewoğu)
Atların
kafa sallama zamanı.
10) Хыныгъу
(Xınığu)
Orak
(ekin biçme) zamanı.
11) Iоныгъу
(‘Onığu)
Harman zamanı.
12) ТIыдзыгъу
(T’ıdzığu)
Koçları (sürüye) katma zamanı.
13)
ТIыдзыгъуакI
(T’ıdzığuaç’)
Koç
katma zamanı sonu.
14) Къэрсэбэнэ
Iэтыгъу (Qersebene
‘etığu)
Nadas kaldırma zamanı
(Sonbaharda çift sürme zamanı).
15) Бжыхьэ
жъоныгъу (Bjıhe
jonığu)
Küçük
yaz (pastırma yazı).
16) Гъэжъый
(Ğejıy)
Ot
getirme zamanı.
17) ШэкIогъу (Şek’oğu)
Av
zamanı.
18) Тыгъэгъаз
(Tığeğaz)
Güneş
dönümü.
Gregoryan Sistemi Takvim
Bu adlardan
bazıları Yüliyan ve Gregoryan takvimlerinin aylarıyla
kaynaşmıştır. Bugün kullanılan Gregoryan takvimine göre
ayların adları şöyledir:
Ocak:
Щылэ маз
(Şıle maz)
Şubat:
Мэзай (Mezay)
Mart:
Гъэтхапэ (Ğetxape)
Nisan:
Мэлылъфэгъу
(Melılhfeğu)
Mayıs:
ЖъоныгъуакI
(Jonığuaç’)
Haziran:
Мэкъуогъу (Mequwoğu)
Temmuz:
Бээдзэогъу
(Bedzewoğu)
Ağustos:
ШышъхьэIу (Şışhe‘u)
Eylül:
Iоныгъу (‘Onığu)
Ekim:
Чъэпыогъу (Çepıwoğu)
Kasım:
ШэкIогъу (Şek’oğu)
Aralık:
Тыгъэгъаз (Tığeğaz)
Diğer halklar
gibi Adigeler de yılın dönemlerini gökyüzü cisimlerinin
konumuna göre belirliyorlardı. Ünlü Adige etnograf Mafedz
Sarbiy'in yazdığına göre bunun için en başta Joğuabe*
(Жъогъуабэ) takım yıldızı kullanılıyordu. “Жъогъуабэр чIым
къыхэкIыгъ” “Joğuabe topraktan çıktı”, “Жъогъуабэр гъажъом
къыхэплъагъ” “Joğuabe ekine baktı”, “Жъогъуабэр чъыг шъхьакIэм
хэхьагъ” “Joğuabe ağacın dallarına girdi”, “Жъогъуабэр чIыгум
хэхьэжьыгъ” “Joğuabe (yeniden) toprağa girdi” gibi özdeyişler
bunu kanıtlamaktadır.
Bu dönenceler
arasında 90’ar gün vardır ve bunlar ilkbaharın başlangıcına
(21-22 Mart), yazın başlangıcına (21-22 Temmuz), sonbaharın
başlangıcına (21-22 Eylül) denk düşmektedir; tam bir dönence
ise 360 günden oluşmaktadır.
Cıl Sistemi
Takvim
Adigeler daha
sonra Tatarlardan aldıkları “cıl” sistemini kullanmışlardır.
Bu sistem, her biri bir hayvanın adını taşıyan 12 yıldan
oluşur. Dönencenin Fare yılından başladığı diğer Doğu
halklarından farklı olarak Adigeler de cıl, Örümcek yılından
başlar. Bu takvimde yılların adları ve sırası şöyledir:
1) Бэджым
иилъэс (Becım
yiyilhes)
Örümcek
Yılı (1988)
2) Блэм иилъэс
(Blem
yiyilhes)
Yılan Yılı
(1989)
3) Шым иилъэс
(Şım
yiyilhes)
At Yılı
(1990)
4) Мэлым
иилъэс (Melım
yiyilhes)
Koyun Yılı
(1991)
5) Чэбэ
хьэмлыум иилъэс
(Çebe hemlıwum yiyilhes)
Kâbe Kurdu
Yılı (1992)
6) Чэтым
иилъэс (Çetım
yiyilhes)
Tavuk Yılı
(1993)
7) Хьэм иилъэс
(Hem
yiyilhes)
Köpek Yılı
(1994)
8) Къом иилъэс
(Qom
yiyilhes)
Domuz Yılı
(1995)
9) Цыгъом
иилъэс (Tsığom
yiyilhes)
Fare Yılı
(1996)
10) Чэмым
иилъэс (Çemım
yiyilhes)
İnek Yılı
(1997)
11)
Хьашыумышым иилъэс
(Haşıwumışım yiyilhes)
Pars Yılı
(1998)
Adigeler iyi
ve kötü yılları da ayırırlardı. Köpek, Koyun ve Kâbe Kurdu
yılları bereketli, Tavuk ve Yılan yılları ise bereketsiz ve
hastalık getiren yıllar sayılırdı.
Adigelerin inançlarına
göre Tavşan ve Domuz yıllarında savaş kaçınılmazdı.
Yılın şıle
döneminin adı dikkat çekicidir. Şıle Farsça "çelle- kırk"
sözcüğünden gelmektedir.
16-17 Ocak’tan
24-25 Şubat’a kadar (en soğuk günler) “ç’ımefe şıle” (кIымэфэ
щылэ)(kış şıle),
16-17
Temmuz’dan 24-25 Ağustos’a kadar (en sıcak günler) “ğemefe
şıle” (гъэмэфэ щылэ) (yaz şıle) olmak üzere yılda iki kezdir.
İslam’ı kabul
ettikten sonra Adigeler hicri takvim kullanmaya başladılar.
.
Joğuabe
takımyıldızının bugün astrolojideki karşılığı Yunus
takımyıldızıdır.
(ç.n.) |