1333
Adige kralı Fersache'nin Roma Katolik mezhebini Matrega
kentinde yapılan bir merasimle kabul etmesi. Ancak, bu kabul
Bizans Kilisesi'nin egemenliğini sarsamamıştır.
Ferzache tüm
resmi seremonilerde hanımı da yanında katıldığını Dominik
rahipleri yazmaktadır. Feryache Avrupa krallıklarını ve
Papalığı Doğu'dan gelecek olan Moğol ve Tamelan tehlikesine
karşı uyarsa da kimse inanmaz.
1390
Mingrel Kralı Daoban Wamek Cristav'ın Kral VI. Bagrat
adına Çerkesya'ya akın düzenlemesi, Mingrel kralı akında
başarılı olur. Çerkesya'daki kiliseleri ve putperest
tapınakları yıkar, bu yıkıntılardan mermerleri taşıtarak
KOPİ'deki piskoposluk kilisesini yaptırır.
XV. yy.
Kabardey Prenslerinin İslam dinini kabul etmeleri. Halka
ise bu dini yasaklamaları.
Bizanslı yazar Chaleocondyles ‘Tzarcassen’ sözcüğünü
kullanması.
XVI. yy.
Asetinlerin bir bölümünün Kabardey yönetimi altına
girmeleri.
Abhazya'nın
Osmanlı yönetimini tanıması.
İslam dininin
Abhazlara zorla ve kanlı bir şekilde kabul ettirilmeye
çalışılması.
Psıj (Kuban)
nehrinin özgür Adigeler ile Kırım egemenliği altındaki
Adigeler arasında sınır olarak kabul edilmesi.
Kabardey'in
küçük ve büyük Kabardey adı altında ikiye bölünmesi.
1560
İslam dinini
kabul etmiş olan Kabardey soylularının, İslam ülkelerinin
askeri ve politik baskılarına karşı Ruslardan yardım
istemeleri. Hıristiyan dininin Kabardey halkı arasında yeniden
canlanması için Moskova'dan Kabardey'e papazların
gönderilmesinin istenmesi.
1717
Kırım Hanı
Devlet Girey ve Gazi Girey'in yeniden Kabardey'e gitmeleri.
Kırım Hanının Çerkesleri yeniden İslam dinine girmesi için
zorlaması. Kabul etmeyenlerin kılıçtan geçirilmesi. Papazların
ve Hıristiyan Adigelerin kiliselere doldurularak canlı canlı
yakılmaları. Bu vahşette papazların yazdığı ilk Çerkes tarihi
yazarı olan papaz ile birlikte yanmıştır.
1732
Tatar ve
Kalmuklarca kuşatılan bir Rus birliğinin Kabardey
kuvvetlerince kurtarılması.
Kabardey
Pşilarının hemen hepsinin İslam dinine geçmesine karşın,
Kabardey halkının büyük çoğunluğunun halen Hıristiyan olarak
kaldıkları hususunun Kabardey elçilerince Moskova'da Çar'a
söylenmesi.
1745
Hıristiyanlıktan eski çok tanrılı dinlerine dönen Asetinleri
tekrar Hıristiyan dinine döndürmek için kampanya başlatılması.
Hıristiyan vaftizi yaptıran her Asetin'e bir gümüş haç ile bir
gömlek armağan verilir. Asetinlerin tamamına yakın bir
çoğunluğu kendini vaftiz ettirir. Bu Rus politikasına karşı
Derviş Mansur Muhammed (Şeyh Mansur) İslam dinini yaymaya
çalışır.
Çalışmalarında
yalnızca Lezgi ve Çeçenler arasında başarı sağlayabilir.
1782
Gürcü kökenli
Osmanlı Paşası Ferah Ali'nin Çerkesleri Müslümanlaştırmak,
Osmanlı tabiiyetine sokmak, imparatorluğun doğu sınırlarını bu
yolla güvence altına almak amacı ile Soğucak Kalesine gelmesi.
Ferah Ali
Paşa'nın politik ilişkileri ve oyunları ile Hacılar 2 bin, Hatukuay'a 10
bin ve Anapa Kalesi civarına da 10 bin Tatarın
yerleştirilmesi.
Ferah Ali Paşa
bu tarihte Kuzey Adigelerinin bazı beyleri ile bir antlaşma
imzalayarak herhangi bir savaş anında Osmanlı Devleti'nin
yanında yer almaları hususunu karar altına almıştır.
1785-1791
Mansur
Uşurme'nin Adigeleri İslam dinine döndürmeye çalışması.
1801-1844
Ünlü Çerkes
Tarihçisi sora Neguma Beçmırza'nın yaşadığı dönem.
İlk Adige
dilbilgisi ve ilk Çerkes tarihini yazan, Neguma Psıfabe (Pyatigorsk)
yakınlarındaki Negume köyünde doğmuştur. Kabardey'e yerleşmiş
bir Abedzech aileden gelmiştir. Babası onu Dağıstan'a din
eğitimi için gönderir. Ancak "Halkıma ve vatanıma yararı
olmayacak bir ilmi öğrenmek istemiyorum" diyerek medreseden
kaçar, Rus okulunu başarı ile bitirir. Rus memuru olarak
çalışırken, Rusya kitaplıklarında araştırmalar yapar. Yukarıda
yazdığı belirtilen kitaplarını halkına armağan eder
1807
Kabardey'de
dini mahkemelerin yeniden kurulması. Anapa'nın Ruslarca ele
geçirilmesi.
22 Kasım 1838
Mensur'un
Shapsugh savaşçıları ile arasındaki anlaşmazlığı gidermek,
böylece birlikte savaşmak için J. Bell'den arabuluculuk
yapmasını istemesi.
1842
Abun kalesine
saldırı ve kalenin alınması. Askerlerin kılıçtan geçirilmesi.
Çopsın
Kalesine çok kurnazca bir planla saldıran Çerkesler kaleyi ele
geçirirler. Kale, iki topçu taburu, özel eğitim görmüş küçük
bir kazak birliği ve 30 topla korunuyordu. Vana kabilesinden
(Negepsicho’da yaşayan) Y. Tousiok komutasında 10 bin savaşçı
Kubat'tan hareket ederler. (Çepsun yakınlarında bir ırmak)
Zazi Ali ve Zazi Mehmet'te komutanlar arasındadır. Sapte
kalesinden Tzako'nun da katılmasıyla yapılan saldırıda kale
ele geçirilir. Bu baskın haberi daha önce casuslar kanalı ile
Ruslara duyurulduğundan Çerkesler bin 500 kayıp verirler.
Rusların Çerkesya kıyılarındaki kontrollerini sıklaştırması.
Bu ablukaya rağmen 150 yabancı gemi Çerkesya'ya gelip gider.
Şeyh Şamil'in ilk kez Naibi Hacı Mehmet'i
Abedzechlere göndermesi. Şamil naibi aracılığı ile
Abedzechleri İslam dinine davet eder. Çerkes örf ve
geleneklerini hiçe sayarak şeriat kurallarını
tatbike kalkışınca Abedzechleri kızdırır. Hacı Mehmet
zehirlenerek öldürülür.
Yaz 1843
Şeyh Şamil'in
naibi Ahverdi Mohaman'ın Kabardey'de Cherzurdsen köyüne akın
düzenler. Ancak başarılı olamaz ve köylülerce öldürülür.
1844 (1846)
Şeyh Şamil
12 bin kişilik süvari gücü ile Kabardey'e akın düzenler. Bazı
Adige köyleri Şamil'i desteklerler. Şamil açık ovada
savaşmaktan çekindiği için, geriye dağlara çekilir. Adigelerin
pek çoğu Çeçenleri topraklarına çekmek istemediklerinden
savaşlarda tarafsız kalırlar.
1844
Hacı Mehmet'in
zehirlenerek ölmesinden sonra Şamil bu kez Hacı Süleyman
adındaki naibini Çerkesya'ya gönderir. O da Hacı Mehmet'in
düştüğü hataya düşer. Gelenekler yerine şeriat kurallarını
uygulamaya başlayınca Abedzechlerce öldürülür. Başka bir
söylentiye göre ise Rusların tarafına geçtiği belirtilmiştir.
Rus bölgelerinde yayınlanan fetvaların Hacı Süleyman'a ait
olduğu sonradan anlaşılmıştır.
1846
Hacı Mehmet ve
Hacı Süleyman'dan sonra, Şamil Naip Muhammed Emin'i
Abedzechlere gönderir. M. Emin diğer naiplerin hatasına
düşmez.
Daha akıllıca bir yol izler. İlk iki yıl sesini çıkartmadan
halkı tanımaya çalışır. Şeriat kurallarını Abedzechlere kabul
ettiremeyeceğini anlayınca, sözde Şamil'e bağlı, gerçekte ise
Adige gelenek ve göreneklerine uyan bir yönetim sistemi kurar.
Abedzechler bu yöntemi benimserler.
Ekim 1848
Abedzech'te
Pşeha nehri kenarında, M. Emin'in kendisinin Şamil'in naibi
olduğunu ilan etmesi. Görünüşte Şamil'e bağlı, gerçekte ise
Abedzech halk meclisine bağlı, geleneklere göre yönetilen bir
idare kurması.
Nisan 1848
Shapsugh
Çerkeslerin İslam dinini kabul etmemekte direnmektedirler. M.
Emin Psikups nehri kıyılarına gelerek, tüm inananların
Shapsughlara karşı cihada katılmasını ister. 2 bine yakın Abedzech bu çağrıya uyar.
Bin kadar Shapsugh da bunlara
katılır. Bu gruba 24 Nisan’da 3 bin kişi daha katılarak
sayıları 6 bine yükselir.
Dogai nehri
kıyısında yapılan bu kardeş kavgasında M. Emin'in savaşçıları
çoğunlukta olmalarına rağmen geri çekilmek zorunda kalırlar.
26 Nisan'da ise İslamiyet'i kabul etmeyen Shapsughlar bozguna
uğratılırlar. Her iki taraf da 500'e yakın ölü verilir (Ne
ilginçtir ki, iki tarafın komutanları Adige kökenli değildi,
Sefer Bey Tatar, M. Emin ise Dağıstan kökenli idiler. B.Ö.)
Naib savaşa devamla Ubın, Azıps, Il, Hopl, Ançır ve Boğandır
nehirleri kıyılarında 25 bin savaşçıyı komutası altında
toplar. Daha sonra Natuchuac bölgesine girer, onları da
kendisine bağlar, Anapa ve Sucuk kalelerine saldırır. Ancak
başarılı olamaz. Natuchuac da mahkemeler kurar. Adamlarına
Hanoktz'ık unvanını verir. Zapt ettiği Shapsugh eyaletini üç
idari bölgeye ayırır. Abın, Ançır ve Ubın. Aynı şekilde
Abedzech eyaletini de beş idari bölgeye ayırır. Psikups, Psiş,
Pşaha, Şafguaç ve Bzedach. Halktan vergi toplanır.
Eylül-Kasım
Dağlarda
yaşayan Shapsughlar istemedikleri halde kardeş kanının
dökülmesini önlemek için M. Emin'e katılırlar. Ancak yine de
İslam dinini kabul etmezler. Bu Shapsugh bölgesi de üç idari
bölgeye ayrılır:
Pşad-Mezıb, Şapsuch ve Toabs.
1849-1850
Wubıhlar da
kardeş kanı akıtmamak için M. Emin'e katılırlar. Ancak Dağ
Shapsughları gibi Wubıhlar da İslam dinini kabul etmezler.
27 Eylül
İsmail Paşa
Lapinski'yi ziyarete gelir. Çerkes olduğunu, Çerkesleri temsil
ettiğini, dolayısı ile isteklerini yerine getirmeye hazır
olduğunu söyler. Lapinski ona M. Emin hakkında soru yöneltince
"Fanatik bir din adamı, İslamiyet’i yaymaya çalışıyor,
Hıristiyan düşmanı" der ve Sefer Bey ile çalışmasını önerir.
"Sefer Bey Sultan'ın sadık dostudur" der.
1856 Kasım
Tutuklanarak
Şam'a sürgüne gönderilen M. Emin'e Osmanlı hükümeti 5000
piaster aylık bağlamıştı. Buna rağmen sürgün yerinden kaçar,
gece gündüz demeden Karadeniz'e doğru at sürer. Altında birkaç
at ölür. Karadeniz'de bir tekne salın alır ve 28 Kasım 1856'da
Kafkasya'ya çıkarak Abedzechlerin başına lider olarak yeniden
döner.
29 Nisan
Atekuma'da 12
bin askerin toplanması. Bu askerlerin karısında 450 süvari ve
1 bin 800 yaya savaşçıdan oluşan Adige güçleri yerlerini alırlar.
Ruslar
Abedzech'de ve Lale'de yakılan kalelerini onarmaya başlarlar.
M. Emin,
Çerkes asıllı bir subayını getirip Tuapse'ye yerleştirir.
Oradan İslam dinini yaymaya ve şeriat düzenini kurmaya
girişir. Genç bir Çerkes kızı ile kızın rızası hilafına zorla
evlenmeye kalkışınca halk galeyana gelip bu subayı linç
ederler. Kurduğu mahkemelikler yakılıp yıkılır, Hoca ve
kadılar öldürülür, kaçabilenler canlarını zor kurtarırlar.
Nevcioko Habl ile Psikups arasında yaşayan Abedzechlerde M.
Emin'den koparlar. Kopma nedeni Çerkes gelenek ve görenekleri
yerine Şeriat kurallarını yerleştirmeye kalkışmasıdır.
12 Ocak 1859
Lapinski'nin
M. Emin'e birlikte hareket etmek ve birlikte çalışmak
teklifini göndermesi.
2 Şubat
M. Emin'den
olumlu cevap gelince Lapinski 50 süvari ile Abedzech bölgesine
hareket eder. Shapsughlar Lapinski'nin bu davranışını hoş
karşılamazlar ve ona hoşnutsuzluklarını şöyle bildirirler: "Ne
naibi, ne de Sefer Bey'i istiyoruz".
6 Şubat
Lapinski'nin
Pşis'te M. Emin ile bir araya gelmesi.
12 Şubat
M. Emin'in
Abedzech bölgesinde kurultay toplamak istemesi. Ancak bu
isteğe Abedzech thamadelerinin yarısı ile birkaç Wubıh
thamadesi karşı çıkar.
8 Temmuz
Şeyh Şamil M.
Emin'e bir mektup yazarak Dağıstan'daki bütün örgütlenmesinin
bozulduğunu, halkın artık savaş istemediğini, kendisinin de
Abedzech bölgesine gelmek istediğini bildirir. M. Emin şu
tarihi cevabı verir: "SAKIN BURAYA GELME. GELSEN BİLE BEN
SENİN YAŞAMINI KORUYAMAM. ABEDZECHLER ŞERİAT'I TANIMIYOR VE
DİNLEMİYORLAR. ŞERİAT DÜŞMANIDIRLAR. SEN İSE KATI BİR ŞEKİLDE
DİNDARSIN VE ŞERİATÇISIN. BU NEDENLE SENİ ARALARINDA
BARINDIRMAZLAR, YAŞATMAZLAR". Bu mektubu alan Şamil Abedzech
bölgesine gelmekten vazgeçer.
23-24 Temmuz
Abedzechlerin
artık savaşmak istememeleri yüzünden anlaşma imzalamayı
düşünmeleri. Ayrıca M. Emin'i yakalayarak Ruslara teslim
etmeyi de düşünmektedirler.
1 Ağustos
M. Emin artık
Abedzechler arasında otoritesini tamamen yitirmiştir. Bu
durumu Pşha nehri kıyısında Lapinski'ye açıkça söylerler.
14 Ağustos
Şamil'den M.
Emin'e gelen bir mektupta, kendisinin savaşı bırakarak teslim
olduğu bildirilmektedir.
Abedzechlerde
savaş moralinin yok olması ve çözülmelerin başlaması.
20 Ağustos
Laba'da büyük
bir kurultay toplanır. Bu toplantıya Abedzechlerin büyük bir
çoğunluğu katılmazlar. Abazinlerden 38 thamade, Suanetlerden
62 thamade, Asetinlerden de 9 atlı bu toplantıya katılırlar.
Shapsugh ve Wubıhlar da gelirler. M. Emin hastalığını ileri
sürerek katılmaz. Shapsughlar ile Wubıhlar anlaşamaz ve
toplantı başarıya ulaşamadan dağılır.
5 Aralık 1859
Çar bu dönen
Tatarları Hıristiyan dinine girmesi şartı ile kabul ediyordu.
Tatarla birlikte 6 bin kadar Kabardey Çerkes'i de aynı
acıları, sefil insanlık dışı kaderi paylaşıyorlardı. Osmanlı
hükümeti yukarıdaki dinsel programı gerçekleştirebilmek, için,
birçok fanatik dinci Çerkes'i de Adigey'e gönderirler. Ancak
yukarıda sözünü ettiğimiz Tatar ve Kabardeylerin
karşılaştıkları durumu kavrayınca Osmanlı politikasının gerçek
yüzünü görürler. Bu Çerkesler Kabardey'e dönünce gördükleri
gerçekleri anlatarak göçün durdurulmasına katkıda bulunurlar.
6 Aralık
Büyük sayıda
Abedzech Thamadelerinin ve M. Emin’in Ruslarla Şhaguaşe'de
anlaşmaları. Ruslar Abedzechleri büyük bir askeri törenle
karşılarlar. M. Emin ve 24 Thamade Tiflis'e giderler ve Rusya
Genel Valisine teslim olduklarını bildirirler. Oradan tekrar
geriye dönerek yine büyük
bir delege grubu ile birlikte Petersburg"a giderek Çar'a
bağlılıklarını sunarlar. M. Emin ve thamadeler Petersburg'da
büyük bir askeri törenle karşılanırlar. Kendilerine daha önce
antlaşma yapmak üzere gelen Prensler (Pşı) gibi davranılır.
Petersburg'da serbestçe dolaşırlar. |