Karayolu yapım ekipleri yolu ihmal ediyor
değildiler:Yol bozuldukça birçok köy ve yerleşim
açısından ulaşım sorunu başlıyordu ve başka yerlere
gitmek için uzak mesafelerden dolanmak gerekiyordu.
Karayolu ekipleri yol yapımı için hazırdılar ama para
yoktu, bu nedenle de kımıldayamıyorlardı. Yıllardan
beri bu iş böyle sürüncemede kalmıştı.
Baraj (ПсыубытыпIэ) işleri en aksayan işlerimizdendi.
Baraj gereçleri eskimişti, ama bunları yenilemek için
gereken para yoktu. Birkaç yıl önce, tehlike arzetmesi
üzerine, Shapsughe Barajı’ndaki sular boşaltılıp Kuban
Irmağına akıtılmıştı. Bu arada barajdaki balıklar
telef olmuş, balıkçı birlikleri (Пцэжъыешэ совхозыми)
ve balık yetiştirme çiftlikleri de ortadan kalkmıştı.
Eski baraj alanı sazlıklarla kaplı, iç sızlatan bir
bataklık alanına, çeşitli salgın hastalıklara
yol açacak bir batağa dönüşmüştü.
Şimdi, söz konusu baraj yerinde hummalı bir
çalışma yürütülüyor. Yol yapımı, Kuban Irmağı
kıyılarının sağlama/emniyete alınmaları ve barajın
kurutulmsı çalışmaları birlikte sürdürülüyor. Bu son
yıllara değin, Adigey ile komşu yörelerde bu türden
çalışmalar bir yana atılmış durumdaydı. Sözün gelişi,
bunun için, daha on yıl öncesindeki durumu
anımsatmamız yeterli olacaktır sanırım.
“Adigey’deki Su birikinti ve bataklıkları” (Адыгэ
псыуцупIэхэр)
Şimdiki Shapsughe Barajı (Шапсыгъэ псыубытыпIэр) yeri
ve onun doğusunda bulunan yerler, bunların hepsi çukur
ovalar ve bataklık araziler (псыуцупI)
durumundaydılar. Bu gibi yerlerde Net’eşşoyko
(НэтIэшIоикъо) denilen bir göl ile Ç’ıbıy
(ЧIыбый) ve Homutovko adlı dereler bulunuyordu.
Bu su birikinti (псыуцупIэ) alanları toplam 30 bin
hektar (300 bin dönüm) üzeri bir alanı kaplıyorlardı,
bu yerlerden geçen tek bir yol ve köprü olsun
bulunmuyordu.
Doğudan başlayıp Kuban Irmağı sol yakası boyunca
batıya doğru bir dizi “Adige su birikintisi”
sıralanıyordu. Her yıl ilkbaharları Kuban Irmağı taşıp
bu yerlerdeki çukur yerleri suya boğuyordu. Kuban’ın
taşkın suyuna yağmur ve eriyen kar suları, Afıps ve
Vıbın (Убын) ırmakları taşkın suları da ekleniyordu.
En çok taşan ırmak da Homutovko ya da
T’uabğo (ТIуабгъо) dediğimiz küçücük dere idi.
Bataklık alan suları, bir türlü kurumuyor ve
azalmıyordu. Buraları sazlık-bataklık bir alanlara
dönüşüyorlardı. Kurak yaz mevsimlerinde, bazı su
birikinti suları toprak tarafından emiliyor ve
kuruyordu. Böyle dönemlerde, komşu yerleşimlerden,
Yablonovski, Enem, Bjıhakoyaç’, Bjıhakoyej ve
Shapsughe köyleri halkı, kurumuş bu gibi yerlerde
hayvan yemi hazırlıyor ve hayvan otlatıyorlardı.
Kamış (Къамыл), hasır otu (IутIэн) ve saz (псыуц) gibi
otlar biçilip götürülüyordu. Kamış çatılara konuyordu.
Hasır otuyla da küçük ev eşyaları örülüyor, çantalar
(Iалъмэкъ) ve yer hasırları (пIуаблэ) üretiliyordu. Bu
gibi atıl yerler kurutulamıyor, tarım alanı
olarak ya da sulama işlerinde olsun kullanılamıyordu.
“Adige bataklıkları”ın kurutulmaları işi, ilk kez 1923
yılında ele alındı. Ama “Başlanmamış işte yılan
yatar” (Iоф мыублэм блэ хэс) Adige
özdeyişi misali, bir türlü işe başlanamdı ve yıllar
böyle geçip gitti.
Shapsughe Barajı (Шапсыгъэ псыубытыпIэр)
1941 yılı ilkbaharında insan gücü, sırf el emeği ile
“Adige bataklıklarının” bulunduğu yerde Shapsughe
Barajı yapımı çalışmaları başlatıldı. Bataklık alanın
üçte biri Kılıbışho Korusu/ormanı ile
kaplıydı. Çok önceleri bu ormanda, kulübe (къылыб) ve
barınaklar (чIыунэ) yapmış bir sürü eşkıya ve
haydut saklanıyordu. Koca orman kesildi ve üç yanı
toprak setlerle çevrildi. Hiç bir makina ve teknik
araç yoktu, sadece at, öküz, at ve öküz arabaları ve
benzeri nakliye araçları kullanılıyordu. Çalışmalar
beden gücü ile yürütülüyordu. Krasnodar Kray ile Adige
Özerk Oblastı’ndan (*) toplanmış 30 binin üzerindeki
bir insan topluluğu kazma küreklerle çalışıyordu.
Sovyetlerin İkinci Dünya Savaşı’na katıldığı
sıralarda set inşaatı bitirilmişti, ama baraj inşaatı
tamamlanamamıştı, zorunlu olarak çalışmalar
durdurulmuştu.
Savaş sonrasında baraj inşaatına yeniden başlandı,
ancak artık insan gücü değil, motorlu araçlar,
makineler kullanılıyordu. 1948 yılında Çuguşev
Vladimir (Цугушев Владимир) yönetiminde,
makinelerle işler yürütülüyordu. 30 bin hektar (300
bin dönüm) genişliğindeki bataklıklar ve göllerle
kaplı bir alan, sonunda Shapsughe Barajı
alanı olmuş oldu.
Bu düzen üzere, 1941-1952 yılları arasında (1941-1945
arası savaş yılları dışında) Krasnodar kenti
güneybatısı yönünde, Kuban Irmağının soldan Afıps
kolunu aldığı yerde Shapsughe Barajı kurulmuş oldu.
Afıps Irmağı ve ona katılan küçük dereler, kar ve
yağmur suları, barajı besleyen ana kaynaklar idiler,
şimdi de öyledir. Barajın üç yanı toprak setlerle
çevrilidir, bir yanı ise yüksekçe bir arazidir, ancak
bu arazi bir ekime elverişli değildi.
Barajın sınırları kuzeyde Kuban Irmağı, güneybatıda
Afıps Irmağı, doğuda da Bzıyko Vadisi (Бзыйкъо
Хъуатэр) ve Kovalenko köyü (kutır) kıyısında
kendiliğinden oluşmuş sırtlara uzanmaktadır.
Baraj öncesinde Kuban Irmağı solunda barınan insanlar
çok zor durumlara düşüyorlardı. Irmağın kenar
yamaçlarını ve bentleri parçalayıp götüren sel suları,
köyleri ve ekili tarlalarını basıyor, büyük zararlara
yol açıyorlardı. Barajın yapılmasından sonra durum
biraz iyileşti, ancak tehlike bütünüyle ortadan
kalkmış olmadı.
Tehlikenin sürme nedenleri de şöyle belirlenmişti:En
başta bu yerler birer çukur alan idiler, sular yeterli
bir akıntı yolunu bulamıyorlardı, ikinci neden ise
dipte çamur birikmeleri oluşuyordu, üçüncü neden de
belirli bir programa bağlı olarak Krasnodar ve
Shapsughe baraj suları kullanılmıyorlardı, sular
birlikte boşaltılmıyordu. Bu gibi nedenler sonucu,
çevredeki 700 bin hektar (7 milyon dönüm) dolayındaki
tarım arazisinin su altında kaldığı ve insanların
zorda kaldığı durumlarla karşılaşılıyordu.
Baraj alanı toplam olarak 40-45 km. kare kadar bir yer
tutuyor. Üç tarafı 24 km uzunluğunda setlerle çevrili
olup set yüksekliği 5 ile 7 metre arasında değişiyor,
iki yanından boyu ortalama 7, 5 km uzunluğunda, eni de
6 km olan bir yer, barajın derinliği 2 metre ile 3, 5
metre arasında değişiyor. Baraj, Kuban’ın aşağı
bölmündeki sele açık 600 bin hektar tutarındaki
araziyi koruma altına alıyor ve çevresinde de 200
binin üzerinde bir insan yaşıyor.
Baraj yeniden canlandırılıyor
Barajın kendi haline bırakılmış olması çevre halkını
son derece rahatsız ediyordu. Üst düzey yöneticiler de
durumun farkında idiler, ama bir çıkar yol da
bulamıyorlardı. İş para bulmaya kalmıştı. Barajın
onarımı ve yenilenmesi için büyük bir para
gerekiyordu, bu denli bir para, Tahtamukay rayonu,
Adigey Cumhuriyeti ya da Krasnodar Kray’ı aşan bir
sorundu. Sorun, sonunda Moskova’ya yansıdı:Gerekli
para Moskova’dan geldi ve hızlı bir çalışma
süreci içine girildi.
Çalışmalar üç aşamalı olarak sürdürülecek:Baraja dönük
Kuban Irmağı kenarları sağlama alınacak, set üzerinden
geçen anayol üst standartlara uygun olacak bir biçimde
yenilenecek ve baraj dibi/çamur birikintileri
temizlenecek. Projeye göre, çalışmalar beş yıl içinde
tamamlanmış olacak. Gerekli para Rusya Hükümeti
tarafından gönderilecek.
Shapsughe Barajı su giriş ve su çıkış yollarının
inşaatı işi 2007 yılı ilkbaharında başlatılmıştı.
Çalışmalar, bir ortak yatırım kuruluşu/topluluğu olan
“Zarubejvodstroy” firması tarafından
yürütülüyor. Ekip başı Demin Petr, usta
elemanları da Koçergin Petr ile Bondarenko
Anatoli idi. Hidroelektrik tesisi öncelikli olarak
baraj sularının doğru akışını düzenleyecek. Suyun
barajdan boşaltılması ve baraja su alınması işlerini
düzenleyecek “on anhtar”/açma-kapama yeri
olacak. Durgun suları (Псыуцугъэхэр) çekip boşaltacak
ve o gibi yerleri kurutacak on kuyu da açılacak.
Burada 120 metre uzunluğunda ve 6 metre genişliğinde
bir köprü de inşa edilecek. Baraj suyu derinliğini
aynı düzeyde tutmak için, o yerlere monte edilecek
motopomplar (шлюзхэр) kullanılacak, gerekli olduğunda
baraj suyu boşaltılacak, gerekli olduğunda da Kuban
Irmağından baraja su alınacak.
“Zarubejvodstroy” , bir genel yüklenici/müteahhit
firması. MPK-28 ise, müdürü L’ıhureye Adam
(ЛIыхъурэе Адам) olan bir taşeron/alt (субподрядчик)
firma. “Zarubejvodstroy”, ilkin Krasnodar’daydı,
oradan kaldırılıp bir inşaat firması olarak Adigey’e
getirildi, merkezi Enem beldesinde. Firma Müdürü
Kiselkov Aleksandr, Baş Mühendis de Antipov
Sergey’dir. Müdür Kiselkov Aleksandr’ın
söylediğine göre, bu son 20 yıl süresince, Adigey ya
da Krasnodar Kray’da, şimdiki Shapsughe Barajı işi
gibi büyük bir proje uygulmaya konmuş değil. Birinci
aşama kapsamındaki Kuban Irmağı sol yakasının sağlama
alınması işi tamamlanmış durumda. Kuban boyunca 600
metre uzunluğunda bir beton set inşa edilmiş oldu.
En yoğun çalışma 2008 yılında gerçekleştirildi. O yıl
yeterli düzeyde donanıma kavuşuldu:Yedi güçlü makina
(КамАЗибл), iki Maz (araç),
ekskavatörler/kazaratarlar, buldozerler, 15 değişik
teknik araç işe kullanılmaya başlandı. Küçük Shapsughe
kentinden başlayan ve Kubanstroy beldesine ulaşan ve
bir bölümü baraj seti üzerinden geçirilen yol da
tamamlanmak üzere. Önceki yol üzerinde döşeli olan
asfalt alındı ve eski yolun bir kenarı boyunca
uzanan yeni bir yol yapıldı.
Bugün inşaat işlerinde 150 kişi çalışıyor.
Ts’ır’uş’e Medine (ЦырIушъэ Мэдинэ), ilk günden
bu yana buldozer ve araç sürücülüğü
yaptı, imdi de makine mühendisi ve kaynakçı olarak
çalışıyor. Medine, eleman temininde de yararlı
oldu:Kendisinin iyi tanıdığı ve bulduğu çok sayıda
uzman ve yetenekli genç işe alındı. Ş’uts’e Hazret,
Açumıj Adam, Abdzeh’e İnver, Şhalaho Barik, Vış’ıy
Barik, Proçenko Vladimir, Açumıj Nurbıy başarılı
çalışmaları ile tanınmış ve övgüye hak kazamış
kişiler. Leonov Aleksandr, Çemışo Albek, Neçayev
Nikolay, Şovmız Nuh, Mihin Sergey de isim yapmış
kişilerden. Su boşaltma ünitesinde başarılı çalışmalar
yürütenler arasında beton ustaları, montajcılar ve
kaynakçılar bulunuyor. Mehaluk Sergey, Neşe
Asker, Hağur Yura, Ş’avko Ruslan ve Camırze
Nalbıy, bu başarılı kişilerden.
(*)
Adige Özerk Oblastı,3 Temmuz 1991’de kurulan Adigey
Cumhuriyeti’nin cumhuriyet olma öncesi varolan özerk
oblast. -HCY