Osmanlı İmparatorluğu'ndan Günümüze
NÜFUSUN ZORUNLU YER DEĞİŞTİRMESİ VE İSKAN SORUNU
İlhan Tekeli
Toplum ve Bilim, 1990
                         
...................
 
...................

Rusya'nın genişlemesinden kaynaklanan bir başka göç dalgası 1860 sonrası Kafkasya'dan geldi.

1829 Edirne Anlaşması'ndan sonra Rus işgalini kabul etmeyen Çerkesler ve Abazalar direnişe geçtiler. Uzun süre başarılı direnç gösterdiler. Ruslar bu yöreye Çerkeslerin önderi Şeyh Şamil’in 1859'da yakalanmasından sonra ancak 1865'te hakim olabildiler. 1850'lerde bu grupların çok küçük sayılarda başlayan göçü 1860'lardan sonra kitleselleşti.

Rusya Osmanlılarla 40-50 bin kişiyi göndermek üzere bir göç anlaşması yaptı. Buna göre Doğu Karadeniz'den Rum-Ortodoksların da Rusya'ya gitmesi söz konusuydu. Bu eşitsiz bir gelişim oldu. 1865 yılına kadar Osmanlı İmparatorluğuna 520 bin kişi göç etti. Rusya'ya gidenlerin sayısı birkaç bin düzeyinde kaldı. Daha sonra bunların da bir kısmı 1869'da Sinop'a döndü. Kafkasya'dan gelenler Trabzon, Samsun ve Sinop iskelelerine çıkıyorlardı. Bunların bir kısmı bu çevreye yerleştiriliyordu. Gelenlerden 40 bin aile Tuna vilayetine yerleştirildi.

Osmanlılar 1877-1878 Savaşı'nda iki Çerkes birliğini Rusya'ya göndererek orda kalan Çerkeslerin ayaklanmasını sağlayınca savaş sonrasında Rusya'nın bu gruplar üstündeki baskısı daha da arttı. Buna paralel olarak da yeni göçler oldu. Rusya bunların Rus sınırından uzaklara yerleştirilmesini koşul olarak ileri sürdü. Bunun üzerine Anadolu'da Adapazarı, Hendek, Bolu'ya ve Suriye içlerine Birecik Rakka arasına yerleştirildiler.

1859-1879 yılları arasında Kafkasya’yı 2 milyon kişi terketti. Bunlardan ancak 1.5 milyonunun sağ kaldığı tahmin edilmektedir. 1881-1914 arasında bu göç devam etmiştir. Kazan ve Ural Müslümanları da dahil olmak üzere yarım milyon nüfusun daha geldiği hesaplanmaktadır.

1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı sonrasında Balkanlar'daki Osmanlı topraklarında Romanya ve Bulgaristan devletlerinin kurulması üzerine Büyük Balkan Göçü denilen olaylar yaşanmıştır. 1 milyon 500 bin kişi bu topraklardan Osmanlı İmparatorluğu'na gelmiştir. Göç sırasında 300 bin kadar kişi yaşamlarını kaybetmiştir. Bu göç daha sonraki yıllarda sürmüştür.

1893-1902 yılları arasında Bulgaristan'dan 72 bin 500 kişi göç etmiştir. Bulgaristan'dan Osmanlı topraklarına gelenler sadece Müslümanlar değildir. Yahudiler de gelenler arasında bulunmaktadır. Bu göçmenler daha önceki göçlerden farklı olarak kentlere de yerleştirilmeye başlanmıştır. Bu grup genellikle Trakya'ya ve Bursa, Balıkesir, Bandırma çevresine yerleştirildi. Geriye kalan kesimi, Orta ve Doğu Anadolu'daki illere dağıldılar.

Balkanlardan olan diğer büyük göç 1912-1913 Balkan Savaşları sırasında ve hemen sonrasında yaşanacaktır. Bu dönemde Balkanlar'dan Osmanlı Topraklarına 640 bin  kadar Müslüman Türk nüfusun geldiği tahmin edilmektedir.